Ο απρόβλεπτος κύριος Τσέχοφ: Μία απολαυστική συλλογή διηγημάτων

Το όνομα του Τσέχοφ στέκεται φυσικά πολύ ψηλά στην παγκόσμια λογοτεχνική κλίμακα, αλλά μέχρι τώρα αγνοούσα το διηγηματικό του έργο. Αυτή η συλλογή λοιπόν με έφερε κοντά στην πέννα του και δοκίμασα το χιούμορ του, το οποίο και χαρακτηρίζει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τη γραφή του, ειδικά στα πρώτα κείμενα του βιβλίου. Μετέπειτα, τα διηγήματα “σοβαρεύουν” και αποκτούν κοινωνικό χαρακτήρα, χωρίς να χάνουν την ευτραπελία και την παιγνιώδη ομορφιά τους.

Οι κωμικές ανατροπές του

Τα κείμενά του, δημοσιευμένα ως επί το πλείστον σε περιοδικά των τελών του 19ου αιώνα, είναι μικρές ή πολύ μικρές ιστορίες, χωρίς να λείπουν και τα πολυσέλιδα με έκταση ίσαμε σαράντα σελίδες. Πρόκειται για στιγμιότυπα με ήρωες χαρακτηριστικούς τύπους της ρωσικής κοινωνίας, από στρατιωτικούς μέχρι αμαξάδες κι από δημόσιους υπάλληλους μέχρι εισαγγελείς. Ανά δύο ή ανά τρεις από αυτούς εμπλέκονται σε μια χιουμοριστική περιπέτεια, που δίνει στην ατμόσφαιρα ανάλαφρο τόνο με το περιπαιχτικό ύφος της και τη σκανδαλιάρικη διάθεσή της. Ο Τσέχοφ σκάρωνε μικρές σκανδαλιές βάζοντας τα πρόσωπα των έργων του να παθαίνουν όσα ίσως απεύχονταν.

Τελικά, πώς το χιούμορ τροφοδοτεί αναγνωστικές απολαύσεις; Συνήθως το ταυτίζουμε με τη σάτιρα, την κριτική ανθρώπων και κοινωνιών, με τον καυτηριασμό κακώς κειμένων. Από την κωμωδία έως τη φάρσα κι από την ειρωνεία μέχρι το ανέκδοτο, η κωμική λογοτεχνία, νομίζω, είναι πιο δύσκολη από τη “σοβαρή”. Εξαρτάται στενά από την αίσθηση του γέλιου της εποχής και δεν έχει διαχρονικό χαρακτήρα: ενώ κλαίμε και προβληματιζόμαστε με διαχρονικά θέμετα, γελάμε με τα επίκαιρα. Γι’ αυτό μια γελοιογραφία ή μια κωμωδία αρπάζεται από την εφήμερη επικαιρότητα και δεν μπορεί να ξεχωρίσει από αυτήν. Βεβαίως, κωμικοί τύποι έχουν πιο μόνιμο χαρακτήρα και μπορούν να διατρυπήσουν τα όρια της περιόδου στην οποία δημιουργήθηκαν και να επιζήσουν πιο πολύ.

Ο Τσέχοφ μας κάνει να γελάσουμε με τις αναποδιές που βρίσκουν τους χαρακτήρες του. Σε πολλά διηγήματά του αυτοί υφίστανται μια αθώα περιπέτεια, σε άλλα παθαίνουν λόγω της αβλεψίας ή της αφέλειάς τους και σε άλλα οι συγκυρίες είναι τόσο καθοριστικές που φέρνουν τραγικά και μαζί κωμικά αποτελέσματα. Οι οδυνηρές στιγμές της ζωής, όπως ένας φόνος, μπορεί να μετατραπούν στα χέρια του Ρώσου συγγραφέα σε αστείες καταστάσεις, που ανατρέπουν τη σοβαροφάνεια άλλων κειμένων και τονίζουν τον φαιδρό χαρακτήρα τους, αν κοιταχτούν υπό άλλη οπτική.

Δεν ξέρω αν το γέλιο του 1880-1890 έρχεται μέχρι σήμερα πηγαίο και πλήρες των υπονοουμένων της εποχής, δεν ξέρω αν πράγματι μπόρεσα να αναγνωρίσω την ποιότητα της κωμικότητας, αλλά έπιανα το βιβλίο με χαλαρή διάθεση. Οι ιστορίες διαβάζονται γρήγορα, η περιέργεια δεν λείπει, η ρωσική ζωή στήνει μπροστά μας πίνακες πολύχρωμους, κοινωνικά εύγλωττους, με ποικιλία, με χαρακτηριστικά εσταντανέ, με αστειότητες που πηγάζουν από μια κοινωνία διαφορετική και εν πολλοίς απόμακρη. Το εξαιρετικό διήγημα “Ο κακοποιός” αναφέρεται σ’ έναν χωρικό που ξεδίδωνε παξιμάδια από τις ράγες του τρένου για να τα κάνει βαρίδια για ψάρεμα. Το κωμικό προέρχεται από το ασύμπτωτο της αντίληψης μεταξύ του μουζίκου και των αρχών, μεταξύ της πρακτικής κοντόθωρης σκέψης και της επίσημης γλώσσας της εξουσίας.

Η ανθρωπιά μέσα στην καθημερινότητα

Όμως το γέλιο δεν είναι το μόνο όπλο του Ρώσου συγγραφέα. Πολλές από τις ιστορίες του διακρίνονται από ευαισθησία, συγκίνηση, μια ιδεαλιστική προσέγγιση του ανθρώπου, χωρίς να χάνεται η άκρως ρεαλιστική τους βάση (ίσως πλην ελαχίστων εξαιρέσεων όπως “Ο μαύρος μοναχός”). Ξεχώρισα δύο διηγήματα που με κέρδισαν όχι μόνο με την κωμική τους δεινότητα αλλά κυρίως με την αφηγηματική τους δεξιοτεχνία. Στη “Νύχτα φρίκης” υπάρχει ένας αφηγητής που διηγείται την ιστορία σε μια (μικρή) ομήγυρη κι έτσι ο Τσέχοφ δίνει βάθος και υποκειμενικότητα στην ιστορία του, ενώ στο “Σουηδέζικο σπίρτο” έχουμε παρωδία των αστυνομικών ιστοριών και ανατροπή του κλασικού τέλους.

Στα σοβαρά του έργα αγάπησα ιδιαίτερα δύο που προκαλούν συγκίνηση και ανθρωπιά. “Το γράμμα” είναι ένα διήγημα για τη συγχώρεση: ένας μορφωμένος αρχιδιάκονος, ο Φιόντορ Ορλόφ, δέχεται να υπαγορεύσει ένα κατακεραυνωτικό γράμμα, για να το στείλει ο διάκονος Λιουμπίμοφ στον άσωτο γιο του. Στη συνάντηση όμως παρευρίσκεται και ένας γηραιός παπάς, ο πατήρ Αναστάσι, παραδομένος στο πάθος του για το πιοτό, ο οποίος τελικά, αδύναμος πρώτα απ’ όλα ο ίδιος και λίγο γελοίος, συνιστά στον πικραμένο πατέρα να μη στείλει το γράμμα αλλά να συγχωρέσει τον γιο του. Η συγχώρεση είναι πιο ανθρώπινη από την καταδίκη.

Ανάλογα στο “Βιολί του Ρότσιλντ” ο ήρωας λίγο πριν πεθάνει αναλογίζεται ότι δεν μπόρεσε να δώσει την αγάπη που έπρεπε στη γυναίκα του, η οποία πέθανε κι αυτή πριν από λίγο καιρό. Έτσι, φτωχός ο ίδιος και ανυπόληπτος εν πολλοίς, αποφασίζει να χαρίσει το βιολί του, χάρη στο οποίο είχε μια κάποια φήμη στην περιοχή, στον Εβραίο Ρότσιλντ, παρόλο που δεν τον συμπαθούσε. Η αγάπη γεφυρώνει διαφορές και επανορθώνει εσωτερικές αδικίες.

Άρα τρία είναι τα είδη διηγημάτων των οποίων πολύ καλά δείγματα είδα στη συλλογή: τα αμιγώς κωμικά, που μου άρεσαν επειδή γέλασα με τη σάτιρα, τα αφηγηματικά, που ξεχωρίζουν με τον χειρισμό της υπόθεσης, και τα έμπλεα νοήματος, που άφησαν το μήνυμά τους σαν λεπτό άρωμα.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος