Χαμάμ Βαλκάνια: Ένα μυθιστόρημα με (βαλκανική) Ιστορία

Οι Βαλκάνιοι είναι από τους συγγραφείς που αναρωτιούνται περισσότερο ίσως από κάθε άλλο για την ταυτότητά τους, όχι μόνο στο δίπολο Ανατολή – Δύση, αλλά και σε όλες τις διαθρησκευτικές και διαφυλετικές τους σχέσεις. Γι' αυτό η μυθοπλαστική προσέγγιση ανθρώπων με διγενή καταγωγή είναι πολύ συχνή. Ο Σέρβος συγγραφέας δεν είναι τυχαίο που μετατρέπει σε ήρωα του βιβλίου του τον Τούρκο Ορχάν Παμούκ, ο οποίος έχει στοχαστεί πολλές φορές πάνω στην τουρκική ταυτότητα. Μάλιστα ένα έργο του, το “Λευκό κάστρο”, αναφέρεται στην αλλαγή θέσης ανάμεσα σε έναν Τούρκο και στον Ευρωπαίο που είχε φτάσει ως εκεί, αν θυμάμαι καλά, ως αιχμάλωτος.

Ο Μπάγιατς διερευνά την τύχη του καταγόμενου από το Βελιγράδι Μπάγιτσα Σοκόλοβιτς, που τον 16ο αιώνα απάγεται με τη γνωστή μέθοδο του παιδομαζώματος και εκπαιδεύεται για να γίνει Οθωμανός αξιωματικός με νέο όνομα, αυτό του Μεχμέτ Σοκολού. Καθώς μεγαλώνει και γνωρίζει από κοντά την οθωμανική διοίκηση και κουλτούρα, παρακολουθεί και την επέκταση της αυτοκρατορίας μέχρι τη Βούδα και τα τείχη της Βιέννης υπό τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή κι αργότερα την ήττα στη ναυμαχία της Ναυπάκτου.

Στην πορεία του συνδέεται στενά με τον ελληνικής καταγωγής Γιουσούφ Σινάν, ο οποίος ακολουθώντας ανάλογη πορεία με τον ίδιο έφτασε να γίνει αρχιμηχανικός του σουλτάνου, που συμμετείχε σε μεγάλο βαθμό με τις κατασκευές του στις νίκες του στρατού και στην ακμή της αυτοκρατoρίας. Ένας αξιωματούχος λοιπόν και ένας μηχανικός με χριστιανικές ρίζες ανελίσσονται στην οθωμανική μηχανή…

Ο πεζογράφος όμως δεν γράφει ένα κλασικό ιστορικό μυθιστόρημα με σύγχρονη προβληματική. Προχωρά σε μεταμοντέρνες επιλογές, καθώς εναλλάξ με την κυρίως αφήγηση εντίθενται κεφάλαια που αναφέρονται στο παρόν, στις συζητήσεις του Β. Μπ. με τον Παμούκ, στους προβληματισμούς του συγγραφέα για την ταυτότητα, με παραπομπές και σε Αμερικάνους συγγραφείς που προβληματίστηκαν για το ίδιο θέμα, για την ιστορία, για τις σχέσεις Σέρβων και Τούρκων, για τον πόλεμο και την εξουσία κ.ο.κ.

Έτσι, η όλη σύνθεση στηρίζεται σε δύο επίπεδα, από τα οποία το παροντικό σχολιάζει και εμβάλλεται μέσα στο παρελθοντικό, και σε δύο ζεύγη χαρακτήρων: από τη μια ο Σέρβος και ο Τούρκος συγγραφέας και από την άλλη ο Σερβοοθωμανός αξιωματούχος και ο Ελληνοοθωμανός μηχανικός. Η πεζογραφία παίρνει τον ρόλο της μετα-ιστορίας, που επιχειρεί όχι απλώς να καταγράψει τη δεύτερη αλλά και να τη χρησιμοποιήσει ως υλικό σύγχρονης εθνικής αυτογνωσίας και ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας. Κι αυτό συμβαίνει στο ίδιο το κείμενο, το οποίο μερικώς είναι ιστορία, λογοτεχνικά βέβαια αποδοσμένη, και μερικώς φιλοσοφία της ιστορίας, που κι αυτή αποδίδεται με λογοτεχνικούς όρους.

Ποιο εν τέλει το συμπέρασμα; Πού θέλει δηλαδή να οδηγήσει τη σκέψη η αφήγηση του Μπάγιατς; Μα φυσικά, όπως προείπα, στον στοχασμό για την έννοια της καταγωγής και της ταυτότητας. Όσο μιλάει ρητά, η ταυτότητα αναδεικνύεται ως θεωρητικός προβληματισμός. Όσο όμως εξελίσσεται η υπόθεση, αυτή η κρίση αυτοσυνειδησίας περνάει σχετικά απαρατήρητη, ή τουλάχιστον λιγότερο αξιοσημείωτη απ’ όσο όταν ενισχύεται από τις σκέψεις του ίδιου του Μπάγιατς. Παράλληλα, αφήνει ως ιστορικό εχέγγυο την άποψη ότι ο μεγάλος ηγέτης δεν καταστρέφει αλλά χτίζει, και γι' αυτό οι δύο φίλοι ανέλαβαν να οικοδομήσουν τζαμιά, γέφυρες, χαμάμ, ο ένας χτίζοντάς τα κι ο άλλος χρηματοδοτώντας τα.

Εν κατακλείδι, αυτή η μεταμοντέρνα εμφιλοχώρηση του δοκιμιακού στο μυθοπλαστικό προκαλεί επιφυλάξεις. Ο αναγνώστης διαβάζει τα κεφάλαια που έχουν ιστορικό χαρακτήρα και στηρίζονται στην αφήγηση, κι έπειτα αναγκάζεται να υποστεί ή να εντρυφήσει στα κεφάλαια που δοκιμιακά αναλύουν την ταυτότητα με το λέγειν και όχι με το δεικνύναι. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας εξηγεί όσα έγραψε, με λόγο όμως αποκομμένο από την ίδια τη μυθιστορηματική εξιστόρηση.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος

Βλάντισλαβ Μπάγιατς, “Χαμάμ Βαλκάνια”, μετ. Μ. Κεσίνη, εκδόσεις Κέδρος, 2011, σελ. 398, τιμή: 19,90€