Αψηφώντας τη νοημοσύνη του κοινού
Πώς είναι δυνατόν να πάρεις μια αληθινή ιστορία και να την μετατρέψεις σε κάτι τελείως ψεύτικο;
Πώς είναι δυνατόν να πάρεις μια αληθινή ιστορία και να την μετατρέψεις σε κάτι τελείως ψεύτικο; Αφαιρώντας όσα δε σε βολεύουν και διασκευάζοντας όσα δε μπορείς ν' αφαιρέσεις, πατώντας εντωμεταξύ πάνω στα πρόσωπα και το ιστορικό πλαίσιο για να διατηρήσεις μια στοιχειώδη, επιφανειακή αξιοπιστία στα μάτια του θεατή. Βέβαια, μια αληθινή ιστορία μπορεί κάλλιστα να είναι και κλισέ, πόσο συχνά όμως είναι το κλισέ ακριβώς που ζητάμε;
Η κοινοτοπία και η συνταγή είναι κάτι που δε θα μπορούσε να λείπει απ' τη δημιουργία γενικότερα, πόσο μάλλον από μια τέχνη που έχει εκμεταλλευτεί στο έπακρο τις τεχνικές φασόν, εκείνη του κινηματογράφου. Το κλισέ είναι ένα εργαλείο που όπως όλα τα εργαλεία, αν χρησιμοποιηθεί πάρα πολύ, προκαλεί είτε την ψευδαίσθηση της πανάκειας είτε την αποθέωση της ευκολίας. Όταν ο γιατρός μας λέει ότι αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι «να μην αγχωνόμαστε» ή ο από-σπόντα ψυχαναλυτής φίλος πως το παν είναι «να τά 'χουμε καλά με τον εαυτό μας», αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από ένα πιο φανταχτερό «δεν ξέρω». Δεν είναι ψευδές αλλά ούτε και ειλικρινές, μια αληθοφανής δήλωση που τοποθετεί εκείνον που την ξεστομίζει σε μια ασφαλή ζώνη, ελεύθερη κριτικής κι απόδοσης ευθυνών.
Το «Defiance» του Έντουαρντ Ζούικ είναι μια καλογυρισμένη ταινία δράσης. Το πρόβλημα είναι ότι υπόσχεται κάτι εντελώς διαφορετικό: την εξιστόρηση μιας αληθινής ιστορίας απ' τα χρόνια του Ολοκαυτώματος. Αντλεί λοιπόν τη σοβαροφάνειά της απ' το ότι βασίστηκε σε αληθινά γεγονότα και τα πρόσωπα της ιστορίας είναι υπαρκτά. Αυτό όμως που παρακολουθούμε στο πανί δεν είναι τίποτε άλλο από μια καλοστημένη διαδοχή παμπάλαιων «επικών» αφηγηματικών κλισέ σε βαθμό που η «αληθινή» ιστορία χάνεται στη μετάφραση, το κόψε-ράψε και τη συναίνεση. Είναι τόσο σχηματικό και προβλέψιμο που τελικά μοιάζει ψεύτικο κι η ανασκόπηση στο τέλος της ζωής των πραγματικών προσώπων, μοιάζει με αστείο.
Και δεν εξετάζω το πόσο ακριβής είναι η ιστορική πλευρά του σεναρίου ή τις κραυγές των πολωνών για παραποίηση κι άλλα τέτοια. Έτσι κι αλλιώς το σενάριο βασίστηκε σ' ένα βιβλίο που γράφτηκε απ' την πλευρά των πρωταγωνιστών και δε θα μπορούσε παρά να είναι υποκειμενικό. Όμως η κατασκευή καταρρέει από μόνη της, αφού υποτιμά, εκτός απ' τη νοημοσύνη μας, και τη δύναμη που κρύβεται σε μια αληθινά αληθινή ιστορία.
Η κοινοτοπία και η συνταγή είναι κάτι που δε θα μπορούσε να λείπει απ' τη δημιουργία γενικότερα, πόσο μάλλον από μια τέχνη που έχει εκμεταλλευτεί στο έπακρο τις τεχνικές φασόν, εκείνη του κινηματογράφου. Το κλισέ είναι ένα εργαλείο που όπως όλα τα εργαλεία, αν χρησιμοποιηθεί πάρα πολύ, προκαλεί είτε την ψευδαίσθηση της πανάκειας είτε την αποθέωση της ευκολίας. Όταν ο γιατρός μας λέει ότι αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι «να μην αγχωνόμαστε» ή ο από-σπόντα ψυχαναλυτής φίλος πως το παν είναι «να τά 'χουμε καλά με τον εαυτό μας», αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από ένα πιο φανταχτερό «δεν ξέρω». Δεν είναι ψευδές αλλά ούτε και ειλικρινές, μια αληθοφανής δήλωση που τοποθετεί εκείνον που την ξεστομίζει σε μια ασφαλή ζώνη, ελεύθερη κριτικής κι απόδοσης ευθυνών.
Το «Defiance» του Έντουαρντ Ζούικ είναι μια καλογυρισμένη ταινία δράσης. Το πρόβλημα είναι ότι υπόσχεται κάτι εντελώς διαφορετικό: την εξιστόρηση μιας αληθινής ιστορίας απ' τα χρόνια του Ολοκαυτώματος. Αντλεί λοιπόν τη σοβαροφάνειά της απ' το ότι βασίστηκε σε αληθινά γεγονότα και τα πρόσωπα της ιστορίας είναι υπαρκτά. Αυτό όμως που παρακολουθούμε στο πανί δεν είναι τίποτε άλλο από μια καλοστημένη διαδοχή παμπάλαιων «επικών» αφηγηματικών κλισέ σε βαθμό που η «αληθινή» ιστορία χάνεται στη μετάφραση, το κόψε-ράψε και τη συναίνεση. Είναι τόσο σχηματικό και προβλέψιμο που τελικά μοιάζει ψεύτικο κι η ανασκόπηση στο τέλος της ζωής των πραγματικών προσώπων, μοιάζει με αστείο.
Και δεν εξετάζω το πόσο ακριβής είναι η ιστορική πλευρά του σεναρίου ή τις κραυγές των πολωνών για παραποίηση κι άλλα τέτοια. Έτσι κι αλλιώς το σενάριο βασίστηκε σ' ένα βιβλίο που γράφτηκε απ' την πλευρά των πρωταγωνιστών και δε θα μπορούσε παρά να είναι υποκειμενικό. Όμως η κατασκευή καταρρέει από μόνη της, αφού υποτιμά, εκτός απ' τη νοημοσύνη μας, και τη δύναμη που κρύβεται σε μια αληθινά αληθινή ιστορία.
