Αποκριάτικα έθιμα: Η Ελλάδα… διονυσιάζεται

των Μάριελ Μπόμπα, Νικόλα Γεωργιακώδη

Μπορεί για εμάς τους «πρωτευουσιάνους» οι απόκριες να είναι άρρηκτα συνδεμένες με τα party μασκέ και τις παρελάσεις του Δήμου Μοσχάτου - άντε και την ζωντανή αναμετάδοση του Καρναβαλιού της Πάτρας από την ΕΡΤ- όμως η Ελλάδα βρίθει εθίμων και παραδόσεων που μεταφέρονται αυτούσια από γενιά σε γενιά. Παγανιστικά, διονυσιακού χαρακτήρα, αρχαιοελληνικών καταβολών, με σατυρική διάθεση, σε κάθε περίπτωση άκρως ενδιαφέροντα τα παρακάτω έθιμα αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της ζωντανής ελληνικής παράδοσης.

Οι «Μπούλες» της Νάουσας
Οι «Μπούλες» είναι ένα από τα παλαιότερα ελληνικά αποκριάτικα έθιμα και έχει τις ρίζες του στη Νάουσα της Ημαθίας, όπου αναβιώνει μέχρι σήμερα. Πιθανολογείται πως το έθιμο σχετίζεται με τελετές φυλετικής μύησης όπως η ενηλικίωση, κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος νεαρός, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπανδρους άνδρες της φυλής του, θα μυηθεί στα μυστικά της, θα αποβάλλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα. Παλαιότερα ο αριθμός των συμμετεχόντων ήταν από έξι έως δώδεκα, ενώ σήμερα κατά τη διάρκεια της αναβίωσης του μπορούν να συμμετέχουν και περισσότεροι.

Πολλοί περιγράφουν το συγκεκριμένο έθιμο ως ένα χορευτικό δρώμενο. Όχι άδικα, αφού ο χορός είναι το χαρακτηριστικό στοιχείο του εθίμου. Οι τελεστές του εθίμου, οι οποίοι είναι αποκλειστικά άνδρες νεαρής ηλικίας συγκροτούν το «μπουλούκι», ενώ ένας από αυτούς υποδείεται τη νύφη- μπούλα.

Η συγκρότηση του μπουλουκιού αρχίζει βέβαια πολύ πριν από την Αποκριά. Τα άτομα που θα αποτελέσουν το μπουλούκι ορίζουν τον αρχηγό τους, εξασφαλίζουν τα όργανα, ψάχνουν για τις φορεσιές και τα «ασημικά», όπως ονομάζονται τα κοσμήματα που φοράνε. Οι παλιές Μπούλες δανείζουν στους νεότερους τις φορεσιές τους και τους βοηθούν στο ντύσιμο. Η τέλεση του εθίμου δεν πραγματοποιείται σε μία μέρα, αλλά περιλαμβάνει το Σάββατο, την Κυριακή της Αποκριάς, όπως επίσης και την Καθαρά Δευτέρα.

Τα «στοιχειά» της Άμφισσας
Οι θρύλοι για τα «στοιχειά» της Άμφισσας είχαν από αρχαιοτάτων χρόνων μεγάλη διάδοση στην περιοχή. Τα στοιχειά αποτελούν ψυχές σκοτωμένων ανθρώπων ή ζώων που τριγύριζαν στην περιοχή, ενώ το σπουδαιότερο είναι αυτό της «Χάρμαινας», ένα στοιχειό που διέπει ολόκληρη την παράδοση της περιοχής. Οι κάτοικοι πίστευαν πως το στοιχειό τριγυρνούσε στην περιοχή μέρα- νύχτα και προστάτευε τους «Ταμπάκηδες» ή αλλιώς «βυρσοδέψες», οι οποίοι δούλευαν στη Βρύση. Μάλιστα οι παλαιότεροι της περιοχής διηγούνταν πως το στοιχειό έβγαινε κάθε Σάββατο βράδυ από το «Ρέμα της Κολοκυθούς» και τριγύριζε στους δρόμους μουγκρίζοντας και σέρνοντας αλυσίδες.

Το Σάββατο της Αποκριάς ο περίφημος θρύλος του στοιχειού της Χάρμαινας αναβιώνει στην Άμφισσα. Οι συμμετέχοντες στην αναβίωση του θρύλου μεταμφιέζονται και ακολουθούν το στοιχειό, το οποίο κατεβαίνει από τη συνοικία της Χάρμαινας, όπου βρίσκονται τα ιστορικά Ταμπάκικα και τα σκαλιά του Αϊ Νικόλα. Στη συνέχεια οι κάτοικοι της περιοχής μαζεύονται στο μεγάλο ιστορικό καφενείο της περιοχής , όπου διηγούνται ιστορίες και κάνουν συζητήσεις σατυρικού περιεχομένου, οι οποίες σχετίζονται φυσικά με θρύλους και στοιχειά.

Κρητικά αποκριάτικα έθιμα

Το μεγάλο νησί του Αιγαίου είναι ως γνωστόν πλούσιο σε παραδόσεις, ενώ σε πολλές περιπτώσεις διατηρεί μέχρι σήμερα πολλά από τα στοιχεία της λαϊκής του κληρονομιάς. Ανάμεσα τους και αρκετά αποκριάτικα έθιμα, ορισμένα από τα οποία παραμένουν αναλλοίωτα μέχρι τις μέρες μας και αναβιώνουν στα διάφορα χωριά της περιοχής.

Ο Γάμος, είναι ένα από τα πιο δημοφιλή αποκριάτικα έθιμα και τελείται στο χωριό Γέργερη. Κατά τη διάρκεια της Τέλεσης του ένας άνδρας και μια γυναίκα, οι οποίοι πρέπει κατά κανόνα να είναι όσο το δυνατόν πιο άσχετοι και αταίριαστοι, μεταμφιέζονται σε νύφη και γαμπρό και κάνουν έτσι το γύρο ολόκληρου του χωριού.

Στο χωριο Γέργερη ακόμη ένα εντυπωσιακό αποκριάτικο έθιμο που διασώζεται είναι «Οι Αρκουδιάρηδες». Οι Αρκουδιάρηδες, όπως ονομάζονται οι τελεστές του εθίμου βγαίνουν στους δρόμους του χωριού τόσο την Κυριακή της Αποκριάς, όσο και την Καθαρά Δευτέρα και δημιουργούν πανδαιμόνιο από τους δυνατούς ήχους των κουδουνιών που φορούν. Χορεύοντας σε ξέφρενους ρυθμούς, αναστατώνουν όλο το χωριό και ξεσηκώνουν τους πάντες.

Οι «Λεράδες» είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα του νησιού και είναι γνωστό σε ολόκληρη την επικράτειά του. Οι συμμετέχοντες μεταμφιέζονται κρεμούν στη μέση τους και γύρω από τα χέρια τους τα κουδούνια των αιγοπροβάτων και συναντώνται σε διάφορα σημεία του νησιού. Μάλιστα στη Νότια Κρήτη, οι Λεράδες έχουν αρχηγό το λεγόμενο «Αράπη», ο οποίος ντύνεται με μαύρες προβιές.

Ο «πεθαμένος» είναι ένα ακόμα δημοφιλές αποκριάτικο κρητικό έθιμο, το οποίο συναντάται σε αρκετές περιοχές του νησιού με διάφορες παραλλαγές. Κατά τη διάρκεια της τέλεσής του ο νεκρός σκεπάζεται με αποκριάτικές κορδέλες και αγριόχορτα, ενώ οι υπόλοιποι ψέλνουν διάφορα αυτοσχέδια μοιρολόγια. Στο Σταυροχώρι της Σητείας το έθιμο ονομάζεται «Πασχάλης». Η πομπή καταλήγει στη βρύση του χωριού και ο νεκρός ανασταίνεται υπό την απειλή του νερού. Στη Λευκόγεια του Ρεθύμνου ο «πεθαμένος» είναι το πιο διαδεδομένο αποκριάτικο έθιμο και τελείται την ημέρα της Καθαράς Δευτέρας.

Το «κάψιμο του Τζάρου» στην Ξάνθης
Ο «Τζάρος» ή αλλιώς «Τζάρους» είναι ένα χειροποίητο ανθρώπινο ομοίωμα, το οποίο τοποθετείται πάνω σε ένα σωρό από πουρνάρια. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση της ανατολικής Θράκης ο Τζάρος έπρεπε να καεί στο κέντρο κάποιας αλάνας, ή κάποιας πλατείας ή σε κάποιο ύψωμα για να μην έχουν το καλοκαίρι ψύλους. Η ονομασία του εθίμου λέγεται πως προέκυψε εξαιτίας του ήχου που δημιουργεί η καύση του θάμνου «τζ, τζ, τζ…».Το έθιμο, προέρχεται από τους πρόσφυγες του Σαμακώβ της Ανατολικής Θράκης και αναβιώνει κάθε χρόνο την Κυριακή της Αποκριάς από τους κατοίκους του ομώνυμου συνοικισμού, ο οποίο βρίσεται στη γέφυρα του ποταμού Κόσυνθου της Ξάνθης.

«Το κρέμασμα της γριάς Συκούς» στη Μεσσήνη
Το έθιμο περιλαμβάνει την αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος, αυτό του απαγχονισμού της Μεσσινιώτισσας γριάς Συκούς από τον Ιμπραήμ Πασά. Η θαρραλέα γερόντισσα βρήκε τραγικό θάνατο, όταν εξήγησε στον Ιμπραήμ Πασά ένα όνειρο που είδε, ότι η εκστρατεία του κατά των σκλαβωμένων Ελλήνων, χάρη στη σθεναρή τους αντίσταση, θα αποτύγχανε παταγωδώς.
Το συμβάν αναπαριστούν ντόπιοι ερασιτέχνες ηθοποιοί στη Μεσσήνη, κάθε χρόνο το πρωί της Καθαράς Δευτέρας. Κατά τη διάρκεια της αναπαράστασης, το κοινό μπορεί αν το επιθυμεί να συμμετέχει ενεργά στην τέλεση του εθίμου.

Η «κυρά Σαρακοστή» της Αρκαδίας
Αν και το συγκεκριμένο έθιμο συναντάται σε όλη την Ελλάδα φαίνεται πως έχει τις ρίζες του στην Αρκαδία. Η γιαγιά της οικογένειας ζωγραφίζει σε ένα χαρτί την «Κυρά Σαρακοστή», η οποία έχει βέβαια κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά . Συγκεκριμένα η Σαρακοστή έχει τα μάτια της χαμηλωμένα, το στόμα της είναι υπομονετικά κλειστό και τα χέρια της σταυρωμένα σε στάση προσευχής. Έχει επτά πόδια, καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε μία από της επτά εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής. Η γιαγιά κρεμά το σκίτσο κάτω από το εικονοστάσι του σπιτιού και κάθε Σάββατο ένα από τα εγγόνια της κόβει ένα από τα πόδια της μέχρι να μείνει το τελευταίο που αντιστοιχεί στη Μεγάλη Εβδομάδα. Η γιαγιά κόβει και τυλίγει το τελευταίο αυτό πόδι σε μικρό μπαλάκι και το τοποθετεί μέσα στο παραδοσιακό ψωμί της Ανάστασης. Στο πασχαλινό τραπέζι, κατά την κοπή του ψωμιού από τον πατέρα, αυτός που θα πετύχει τη φέτα με το χαρτάκι, θεωρείται το πιο χαρούμενο και τυχερό μέλος της οικογένειας.

«Του Κουτρούλη ο γάμος» στην Μεθώνη
Η τέλεση του εθίμου περιλαμβάνει την αναβίωση ενός γάμου, ο οποίος υπήρξε πραγματικό γεγονός που χρονολογείται τον 14ο αιώνα. Το μυστήριο είχε αφήσει εποχή στην περιοχή της Μεθώνης τόσο γιατί το ζευγάρι περίμενε χρόνια ολόκληρα μέχρι να καταφέρει τελικά να παντρευτεί, όσο και για το τεράστιο γλέντι που δικαίως ακολούθησε μετά. Πρωταγωνιστής της απίστευτης αυτής ιστορίας ήταν ο Ιωάννης Κουτρούλης, ο οποίος ήταν τρελά ερωτευμένος με μια παντρεμένη συμπατριώτισσά του. Η όμορφη γυναίκα γνωστή με το όνομα Αρσάννα, δεν μπορούσε να πάρει διαζύγιο, γιατί δεν της το επέτρεπε ο Επίσκοπος Νήφων. Τελικά, οι δύο ερωτευμένοι κατέφυγαν στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και αφού περίμεναν 17 ολόκληρα χρόνια πήραν τελικά την άδεια του γάμου. Πρώτα όμως διαπιστώθηκε ότι δεν είχαν συνάψει ερωτικές σχέσεις.

Σήμερα, κατά τη διάρκεια της αναβίωσης του εθίμου, που έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα, γίνεται αναφορά σε πραγματικά γεγονότα της επικαιρότητας, τα οποία διακωμωδούνται με έντονη σατιρική διάθεση και ανάλογα στιχάκια. Η τέλεση γίνεται την Καθαρά Δευτέρα το μεσημέρι στην Πλατεία Σιντριβανιού στην παραλία της Μεθώνης.

Ο «γέρος» και η «κορέλα» στην Σκύρο

Κάθε Σαββατοκύριακο της Αποκριάς στην Σκύρο βγαίνουν στους δρόμους οι «γέροι» με τις «κορέλες» τους. Οι γέροι φορούν χοντρή μαύρη κάπα και άσπρη παραδοσιακή βράκα και στο πρόσωπο μάσκα από προβιά μικρού κατσικιού, ενώ στη μέση του έχει περασμένες μερικές σειρές κουδούνια, το βάρος των οποίων μπορεί να αγγίζει και τα πενήντα κιλά. Σκοπός τους είναι κατά το περπάτημα να ηχούν όσο γίνεται περισσότερο τα κουδούνια. Η κορέλα είναι η γυναίκα του Γέρου, φοράει τα παραδοσιακά λευκά σκυριανά ρούχα, ώστε να είναι σε πλήρη αντίθεση με το μαύρο του γέρου, ενώ το πρόσωπό της είναι καλυμμένο. Η κορέλα χορεύει γύρω από τον Γέρο, καθώς αυτός περπατά, ανοίγοντάς του δρόμο.

Οι πιο δυνατοί «γέροι» ανεβαίνουν στο Κάστρο του νησιού για να χτυπήσουν τις καμπάνες στο μοναστήρι που βρίσκεται εκεί και να κερδίσουν με την αξία τους των χαρακτηρισμό του «Λεβεντόγερου». Σύμφωνα με τις τοπικές δοξασίες, το συγκεκριμένο έθιμο ξεκίνησε από μια καταστροφή η οποία σκότωσε πολλά ζώα του νησιού και ανάγκασε έναν τσοπάνη να τρέξει προς το κέντρο του χωριού φορώντας τα κουδούνια, για να προειδοποιήσει τους υπόλοιπους.

Η Νάξος και οι «κουδουνάτοι» της
Τα πανάρχαια στοιχεία της Διονυσιακής λατρείας επιβιώνουν ακόμα στα χωριά της Νάξου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι «κουδουνάτοι», οι οποίοι βγαίνουν στους δρόμους των χωριών την τελευταία Κυριακή της Αποκρίας. Είναι ζωσμένοι με σειρές κουδουνιών, έχουν σκεπασμένο το πρόσωπό τους και τρέχουν από σπίτι σε σπίτι, σείοντας τα κουδούνια, προκαλώντας θόρυβο ώστε να διώξουν μακριά το κακό, ενώ παράλληλα «προκαλούν» τον κόσμο με άσεμνες εκφράσεις. Κρατούν στα χέρια τους τη «σόμπα», ένα βλαστό κουφοξυλιάς το οποίο συμβολίζει την γονιμότητα και τον… παραδοσιακό διονυσιακό φαλλό, σύμβολο που κρατούσαν και οι Μαινάδες του Διονύσου. Αφού ολοκληρώσουν την περιοδεία τους, συγκεντρώνονται μαζί με τον κόσμο που τους ακολουθεί στην πλατεία του χωριού, όπου και ξεκινά ο χορός και το γλέντι με την απαραίτητη συνοδεία άφθονου κρασιού.

Το «Λαϊκό δικαστήριο» στην Κάρπαθο
Ένα ιδιόμορφο δικαστήριο στήνεται την Καθαρά Δευτέρα στην Κάρπαθο με την ονομασία «Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων», στο οποίο κατηγορούμενοι είναι όσοι «ασχημονούν» ή προκαλούν με τις χειρονομίες τους τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτοί οδηγούνται ενώπιον της… καρναβαλικής Δικαιοσύνης από τους «Τζαφιέδες» τους τοπικούς χωροφύλακες, οι οποίοι αναλαμβάνουν να συλλάβουν τους δράστες. Οι «ασεβείς» δικάζονται από τους γέροντες του νησιού, οι οποίοι τους… λούζουν με αυτοσχέδια πειράγματα και αθυροστομίες. Μετά το τέλος της δίκης, κατηγορούμενοι, δικαστές και κόσμος μπλέκονται όλοι μαζί σε ένα μεγάλο γλέντι.