Ζαν Μπαρουά: Θετική σκέψη εναντίον θρησκείας

Ο 19ος αιώνας έφερε ένα κύμα θετικισμού που διαδέχτηκε την ανθρωποκεντρική αισιοδοξία του Διαφωτισμού. Πίστεψαν λοιπόν οι άνθρωποι ότι η επιστήμη έρχεται δρομαία να δώσει πλήρεις απαντήσεις και να λύσει τα προβλήματά μας, ότι οι περί τον Θεό αντιλήψεις είναι αυθαίρετες και ότι ο άνθρωπος, ως “πάντων χρημάτων μέτρον”, πρέπει να επανατοποθετηθεί απέναντι στη θρησκεία.

Εκατό χρόνια μετά τη συγγραφή του και περίπου σαράντα-τόσα μετά την πρώτη του μετάφραση στην Ελλάδα, επανακυκλοφορεί το μυθιστόρημα «Ζαν Μπαρουά» του Γάλλου Νομπελίστα. Είναι γραμμένο με τον τρόπο του 19ου αιώνα, όχι μόνο στην ιδεολογία που πρεσβεύει, αλλά και στο ύφος, στον τρόπο απόδοσης των σκηνών, στην αύρα των χαρακτήρων. Παρ’ ότι μυθιστόρημα, αποτελείται από πολλές θεατρικές σκηνές, με σκηνικές οδηγίες, περιγραφές προσώπων και διαλόγους (“διαλογικό μυθιστόρημα”), και από επιστολές, κατά το πρότυπο των επιστολιμαίων μυθιστορημάτων.

Η υπόθεση

Ο ήρωας Ζαν Μπαρουά μεγαλώνει σε καθολικό περιβάλλον, με μητέρα και σύζυγο θρησκευόμενες, με πνευματικό έναν αββά, με φίλο έναν ιερέα, κι ίσως μόνο ο γιατρός πατέρας του να ξεφεύγει από αυτόν τον κανόνα. Μεγαλώνοντας περνά τις εφηβικές του αμφιβολίες και, όταν σπουδάζει φυσικές επιστήμες, καταλήγει σταδιακά στην αθεΐα, γεγονός που τον αποκόπτει εν τέλει από τη γυναίκα του. Το δεύτερο μέρος αλλάζει εντελώς κατεύθυνση: Ο Μπαρουά χάνεται από πρωταγωνιστής, εντάσσεται σε μια ομάδα που εκδίδει το περιοδικό “Σπορέας” και κινείται διαδίδοντας τις φιλελεύθερες ιδέες της. Κεντρικό ρόλο σε αυτές αποκτά συν τω χρόνω η υπόθεση Ντρέυφους και η (σκόπιμα;) άδικη καταδίκη του για προδοσία.

Μια ιδέα που… κόβεται στα τρία

Όσο το κείμενο δοκιμάζει ιδέες και βάζει (σε διάλογο) να κονταροχτυπιούνται απόψεις περί θρησκείας ή πολιτικής, είναι πολύ διεγερτικό. Όσο όμως στηρίζεται σε ενδείξεις και ντοκουμέντα γύρω από τη δίκη του Ντρέυφους, καταντά ένα ανιαρό δικαστικό έργο, που φορτώνει τον αναγνώστη με σωρό πραγματολογικών στοιχείων. Δικαιολογώ πλήρως τον πρώτο εκδότη που προκάλεσε τον αναγνώστη να προχωρήσει μετά την εκατοστή σελίδα. Το δίκιο του έγκειται στην επίπεδη έκθεση ιδεών που δεν έχει κορυφώσεις, ειδικά όταν το θέμα περνάει στα της δίκης. Στο τρίτο μέρος που ευτυχώς ξαναγυρίζει στη στάση του Μπαρουά απέναντι στη θρησκεία (σαν να κόβεται στα τρία κυριολεκτικά) και στον εαυτό του, ο αναγνώστης ανακτά το ενδιαφέρον του.

Γενικά, μπορεί κανείς να διαφωνεί με τις επιστημολογικές απόψεις για την ύπαρξη ή όχι του Θεού, αλλά τις παρακολουθεί με περιέργεια. Η σύγχρονη λ.χ. μαθηματική θεωρία, με ενδεικτικό παράδειγμα τον Kurt Gödel, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούν όλα να αποδειχθούν. Αυτή η δήλωση της επιστημονικής αδυναμίας έρχεται πλέον να βάλει όρια στην αλαζονεία της ανθρώπινης λογικής. Ωστόσο ο άνθρωπος δεν θα πάψει ποτέ να διερωτάται τόσο για τα αισθητά όσο και για τα μετ-αισθητά. Ο αναγνώστης του βιβλίου αναγνωρίζει μια γνήσια διάθεση για την αλήθεια και τη βάσανο κάθε παγιωμένης θέσης. Ειδικά στο τρίτο μέρος, ο Μπαρουά δείχνει έντονα αντιδογματική συμπεριφορά, ακόμα κι όταν κάποιος υποστηρίζει την πλήρη απαξίωση του θρησκευτικού συναισθήματος. Όταν όμως περνάμε στη διερεύνηση της αλήθειας γύρω από τον Ντρέυφους και την ανάμιξη του Ζολά σε αυτήν την ντροπή, νιώθει κανείς ότι το κείμενο υποβιβάζεται σε μια γαλλικού ενδιαφέροντος συζήτηση και όχι (όπως θα έπρεπε) στο πώς οι φιλελεύθερες ιδέες συγκρούονται με την εθνική προκατάληψη και τη ρατσιστική απέναντι στους Εβραίους στερεοτυπική ιδεοληψία.

Το μυθιστόρημα, ένα μυθιστόρημα ιδεών, αναπλάθει πολύ γλαφυρά την πάλη των αντιλήψεων στις αρχές του 20ού αιώνα: Η πίστη και η επιστήμη, η μεταφυσική και ο ορθολογισμός, το συναίσθημα και η λογική. Οι διαξιφισμοί είναι πολύ αληθοφανείς, πολύ ζωντανοί, η σύγκρουση του θετικισμού με τις θρησκευτικές (αφελείς;) απόψεις συγκλονιστική. Και στο τέλος, όταν ο αμφισβητίας Μπαρουά θα ξαναβρεί τον Θεό, πρέπει να πιστέψουμε ότι το κάνει από τον φόβο του θανάτου ή λόγω θέασης της ζωής υπό το φως μιας βαθύτερης μεταφυσικής ανάγκης;

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος