Απαγορευμένα βιβλία: Συγγραφείς στην μαύρη λίστα

του Γιώργου Κόκουβα

Σήμερα θεωρείτε αυτονόητο να μπορείτε να διαβάζετε ελεύθερα αυτές τις γραμμές. Δεν ίσχυε, όμως, πάντα το ίδιο για κορυφαία βιβλία, οι φωτισμένοι συγγραφείς των οποίων είδαν το έργο τους να γίνεται προσάναμμα, στον βωμό του συντηρητισμού.

«Έχουμε το φυσικό δικαίωμα να χρησιμοποιούμε τις πένες μας, όπως τις γλώσσες μας, με δική μας ευθύνη», είχε πει το 1764 ο Βολταίρος. Αλλά, φευ! Όχι μόνο δεν τον άκουσαν, αλλά ήταν από τους πρώτους που τοποθετήθηκαν «στο πυρ το εξώτερον» από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.

Ας πάρουμε τα πράγματα με την –χρονολογική- σειρά τους. Πρώτο μεγάλο πλήγμα στα γραπτά… που δεν έμειναν, ήταν αυτό της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Ο περίφημος «ναός της γνώσης» της Αιγύπτου περιείχε ως γνωστόν μια σειρά βιβλίων, που είχαν μπει στην «μαύρη λίστα» της εποχής. Η πυρκαγιά και η καταστροφή -"μετακόμιση" για άλλους- της Βιβλιοθήκης έμεινε ανεξιχνίαστη για πάντα, αλλά οι προσπάθειες των Χριστιανών και Ρωμαίων να καταπολεμήσουν την αρχαία παράδοση είναι ακόμη γνωστές.

Στην Κίνα, τον 3ο αιώνα π.Χ., συναντάμε το επόμενο κρούσμα απαγόρευσης, αυτή την φορά σε βάρος του μεγάλου φιλοσόφου Κομφούκιου. Με τα «Ανάλεκτά» του έγινε πρότυπο διαβίωσης για πολλές γενιές Κινέζων. Ωστόσο, το 250π.Χ., το περίφημο βιβλίο με τον λόγο του κάηκε από τον Κινέζο Αυτοκράτορα, και μαζί του κάηκαν όσοι βρέθηκαν να έχουν στην κατοχή τους το συγκεκριμένο γραπτό.

Ο Αριστοφάνης με τις ελευθερόστομες κωμωδίες του δεν διώχθηκε στην αρχαία Αθήνα. Έπρεπε να περάσουν περίπου 24 αιώνες για να το πάθει κι αυτό. Υπό το καθεστώς δικτατορίας στην Ελλάδα της χουντικής επταετίας, η Λυσιστράτη απαγορεύτηκε ως αντιμιλιταριστικό έργο. Μαζί της, βέβαια, στην μαύρη λίστα των συνταγματαρχών μπήκαν πολλά βιβλία και είδη τέχνης. Το «Κεφάλαιο» του Καρλ Μαρξ ήταν από τα πρώτα που μπήκαν στο στόχαστρο, όπως και όλα όσα είχαν την παραμικρή αναφορά σε κομμουνιστικές ιδέες.

Από τον Μεσαίωνα στο σήμερα
Τα Μεσαιωνικά χρόνια δεν φημίζονται για τον προοδευτισμό τους. Ωστόσο, όπως είχε πει ο Σίγκμουντ Φρόυντ, «Τι πρόοδο έχουμε κάνει… Τον Μεσαίωνα θα με έκαιγαν. Τώρα κάνουν σειρά για να κάψουν τα βιβλία μου». Έτσι, η Ευρώπη πέρασε από τα σκοτεινά μεσαιωνικά χρόνια στα σκοτάδια του γερμανικού ναζισμού. Ο Χίτλερ δεν δίστασε, για τις ανάγκες της αντι-εβραϊκής προπαγάνδας του να ρίξει στην πυρά το πνευματικό έργο των Αϊνστάιν, Μπέντζαμιν, Μπρεχτ, Κάφκα, Ένγκελς, Μαρξ και Τρότσκι. Δείτε όλη την λίστα εδώ. 

Λίγες δεκαετίες πριν, ο Μαρκ Τουέιν έγραψε το αριστούργημά του «Τομ Σόγερ». Οι περιπέτειες του ανήλικου ήρωα και του φίλου του Χακ Φιν έγιναν κόκκινο πανί σε πολλές αμερικανικές πολιτείες, επειδή υποτίθεται πως προωθούσαν την ανυπακοή των μικρών παιδιών.

Ένα τεράστιο κεφάλαιο λογοκρισίας και απαγόρευσης βιβλίων αφορά ασφαλώς την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Το «Index Librorum Prohibitorum» (Κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων) που εξέδωσε η εκκλησιαστική αρχή, για να ορίσει τα «επικίνδυνα» για την πίστη των μελών της συγγράμματα, ανανεωνόταν συνεχώς από τον 16ο ως τον 20ο αιώνα και περιλαμβάνει λογοτεχνικό πλούτο μοναδικής ποικιλίας. Ιδού:

Από την πλευρά των επιστημών, «μαύρα πρόβατα» για την Καθολικισμό κρίθηκαν ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος. Φυσικά, οι εξωφρενικές(!) αστρονομικές τους αναζητήσεις ήταν άκρως αιρετικές. Από φιλοσοφικής πλευράς, καμένες σελίδες γνώρισαν, μεταξύ άλλων, ο Ντεκάρτ, ο Ντιντερό, ο Έρασμος, ο Καντ, ο Λοκ, ο Ρουσώ και ο Βολταίρος. Από λογοτέχνες, μισητοί για το Βατικανό ήταν ο «δικός μας» Νίκος Καζαντζάκης, με τον «Τελευταίο πειρασμό», ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ, ο Καζανόβα, ο Αλέξανδρος Δουμάς, ο Ουγκώ, ο Ζολά και πολλοί πολλοί ακόμα. Δείτε τους όλους εδώ. 

Εκτός, όμως, από τον θρησκευτικό ζήλο στην απαγόρευση βιβλίων, εξωφρενικές δικαιολογίες για να αποσύρουν βιβλία από την κυκλοφορία βρήκαν και πολλές πολιτείες και κράτη κατά τον 20ο αιώνα. Οι πιο χαρακτηριστικές από αυτές;
- Οι «Χίλιες και μία νύχτες» προκάλεσαν κύμα βιασμών στο Κάιρο, γι’ αυτό και απαγορεύτηκαν στην Αίγυπτο.
- Ο Ταρζάν ζούσε με την Τζέιν «μέσα στην αμαρτία». Γι’ αυτό, η ιστορία του Edgar Rice Burroughs γνώρισε λογοκρισία.
- Στο γνωστό παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας των αδερφών Γκριμ, αναφέρεται ότι το κοριτσάκι πηγαίνει στην γιαγιά του με ένα καλάθι που περιέχει κρασί. Φυσικά, αυτό θεωρήθηκε πως σπρώχνει τα ανήλικα παιδιά στο αλκοόλ.
- «Ο ένας λαγός είναι άσπρος και ο άλλος μαύρος, κάτι που προβάλλει την επιμιξία». Ο λόγος για το εικονογραφημένο παιδικό μυθιστόρημα «Ο Γάμος του λαγού» του Garth Williams.

Κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, τέλος, δεν ήταν λίγα τα αμφιλεγόμενα βιβλία, που προκάλεσαν αντιδράσεις και ανέδειξαν τις τάσεις σφιχτής λογοκρισίας σε ορισμένες περιοχές. Για παράδειγμα, η Ιρλανδία κρατά τα σκήπτρα, ως η πιο «αυστηρή λογοκριτικός» χώρα. Το λεύκωμα «Sex» της Μαντόνα δεν έφτασε ποτέ στα ράφια των ιρλανδέζικων βιβλιοπωλείων. Η Γερμανία, επίσης, δεν πάει πίσω, διατηρώντας ακόμη και σήμερα εκατοντάδες απαγορεύσεις βιβλίων σε ισχύ.

Στην χώρα μας είναι ακόμη νωπές οι μνήμες από την καύση αντιτύπων του βιβλίου του Μίμη Ανδρουλάκη «Μι στη νιοστή» από ανθρώπους και κληρικούς, επειδή ανέφερε την Μαρία Μαγδαληνή. Τέλος, ο «Κώδικας ντα Βίντσι» του Νταν Μπράουν, ένα από τα πιο εμπορικά αναγνώσματα της τελευταίας δεκαετίας επιχειρήθηκε να απαγορευτεί και προκάλεσε κύμα αντιδράσεων ανά τον κόσμο. Οι μυθοπλαστικές του εκδοχές για την πραγματική ιστορία του Χριστιανισμού ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι της λογοκρισίας.

Όπως και να έχει, πάντως, «κάθε βιβλίο που καίγεται, φωτίζει τον κόσμο», όπως είχε δηλώσει ο Αμερικανός λογοτέχνης του 19ου αιώνα Ralph Waldo Emerson. Συνήθως η λογοκρισία ενός βιβλίου έχει τα αντίθετα αποτελέσματα, καθώς μερικά από τα μεγαλύτερα και πιο επιδραστικά βιβλία όλων των εποχών βρέθηκαν κάποια στιγμή στις απαγορευμένες λίστες.