Ένα ολοκαίνουριο μουσείο αφηγείται την Ιστορία της Ελλάδας όπως δεν την έχεις ξανακούσει

Οι αυλές των θαυμάτων. Το εκκλησάκι όπου έψελνε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Το αρχοντικό όπου ο θρύλος λέει πως τα γλυπτά του Παρθενώνα πέρασαν την τελευταία τους νύχτα στην Αθήνα, προτού τα στείλει ο Έλγιν όλα στη Βρετανία. Ένα ιστορικό ταβερνάκι που αναστηλώνεται για να ξαναλειτουργήσει. Το τείχος που έχτισαν οι Αθηναίοι μετά την επιδρομή των Ερούλων, το 267 μ.Χ. Το σπίτι του παππού του Ίωνα Δραγούμη.

Ένα οικοδομικό τετράγωνο σωστή χρονοκάψουλα απλώνεται δίπλα στον σταθμό του μετρό στο Μοναστηράκι. Τα 18 κτίρια που το συναποτελούν είναι όλα τους αναστηλωμένα αρχοντικά, σπίτια, εκκλησάκια και παράσπιτα. Φτιάχνουν μια ολόκληρη αθηναϊκή γειτονιά, σαν όλες εκείνες που κατοικούνται εδώ και χιλιετίες. Εδώ όμως δεν θα ακούσεις για άλλη μια φορά τις ιστορίες της Αθήνας του Περικλή. Το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, ΜΝΕΠ για τους φίλους, έχει να σου πει πράγματα που δεν σου τα έχει ξαναπεί ποτέ κανείς.

Λαογραφικό μουσείο είσαι και φαίνεσαι

Ό,τι νόμιζες πως ξέρεις για τα λαογραφικά μουσεία, ετοιμάσου να το ξεχάσεις. Θα δεις, ας πούμε, στο ΜΝΕΠ παραδοσιακές φορεσιές; Θα δεις. Αλλά θα τις δοκιμάσεις κιόλας. Κάποιες κανονικά, μπροστά στον καθρέφτη, σε πιστά αντίγραφα, άλλες σε οθόνες επαυξημένης πραγματικότητας, συνδυάζοντας χρυσοκέντητα γιλέκα με πολύχρωμες βερμούδες. Αυτό, για όποιον επιμένει εν έτει 2025 να πιστεύει ότι τα μουσεία δεν μπορούν να έχουν χιούμορ.

Συνδέοντας έξυπνα το παρελθόν με το παρόν, οι δέκα ενότητες του μουσείου έχουν για τίτλους ερωτήσεις: «Από πού είστε; Από πού είμαστε;», «Τι μαγείρευαν; Τι μαγειρεύετε;», «Εκείνες πώς δούλευαν; Εσείς πώς δουλεύετε;», «Πού βρίσκεστε; Εδώ, τότε και τώρα». Καθεμιά τους φιλοξενείται και σε ένα από τα υπέροχα κτίρια (του 19ου αιώνα στην πλειοψηφία τους) που φτιάχνουν όλα μαζί τη μικρή γειτονιά-μουσείο. Περνώντας από τη μία ενότητα στην άλλη, περπατάς σε πλακόστρωτα δρομάκια, διασχίζεις ηλιόλουστες αυλές, και αράζεις να πάρεις μια ανάσα σε πέτρινα πεζούλια πλάι σε αιωνόβια πηγάδια και κάτω από εξίσου αιωνόβια πλατάνια και ελιές.

Μπαίνοντας στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού

Το πρώτο πράγμα που θα σου τραβήξει την προσοχή βγαίνοντας από την αίθουσα υποδοχής στις αυλές του μουσείου, είναι μια εντυπωσιακή μαρμάρινη πύλη. Κάτι σου λέει, κάπου την έχεις ξαναδεί: Είναι το μοναδικό τμήμα που επιβίωσε από το Αρχοντικό του Χωματιανού Λογοθέτη, κατοικία του Βρετανού πρόξενου στην Αθήνα τον 19ο αιώνα, εκείνου που φιλοξένησε τον Έλγιν κακή του ώρα, εξ ου και ο θρύλος που θέλει τα γλυπτά του Παρθενώνα να περνούν σε αυτήν εδώ την αυλή την τελευταία τους νύχτα στην πόλη. Ακριβώς δίπλα στην πύλη, το υστεροβυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Ελισσαίου, ήταν εκείνο στο οποίο έψελνε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Λειτουργεί μέχρι σήμερα, δέκα φορές τον χρόνο.

Περνώντας κάτω από την πύλη του Αρχοντικού Χωματιανού Λογοθέτη, θα ανέβεις τα σκαλάκια προς την πρώτη ενότητα του ΜΝΕΠ, «Από πού είστε; Από πού είμαστε;», για να επιβιβαστείς στο Τρελοβάπορο του Οδυσσέα Ελύτη και να ταξιδέψεις μέσα από ηχητικά ντοκουμέντα, αρχειακό υλικό και 3D animation στο 1821, το 1922, το 1940 και το 1974.

Στην απέναντι αίθουσα, μουσικά όργανα, θεατρικές μάσκες, χειροποίητα κεντήματα και άλλα πολλά εκθέματα τοποθετούνται όχι πάνω σε χάρτη αλλά σε πλαίσια ανοιχτά, που επικοινωνούν μεταξύ τους, ακριβώς όπως οι διαφορετικές κουλτούρες και οι παραδόσεις μας. Οι περιοχές σηματοδοτούνται από τους ήρωες του θεάτρου σκιών που έχουν τοποθετηθεί μέσα στα πλαίσια: Εκεί που θα δεις τον Νιόνιο είναι τα Επτάνησα, για να βρεις την Στερεά ψάξε τον Μπάρμπα Γιώργο, την Κρήτη θα σου τη δείξει ο Μανούσος με τη λύρα του.

Θέατρο σκιών είπατε;

Σε αυτήν που μαντεύουμε από τώρα πως θα γίνει η πιο κοσμαγάπητη ενότητα του ΜΝΕΠ, με τίτλο «Πώς διασκέδαζαν; Πώς διασκεδάζετε;» θα μάθεις τα πάντα για το Θέατρο Σκιών, χαζεύοντας χειροποίητες φιγούρες όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά και από την Ινδία, την Τουρκία και την Κίνα, γνωρίζοντας τα εργαλεία των καραγκιοζοπαιχτών, αλλά και μπαίνοντας πίσω από τον μπερντέ για να στήσεις τη δική σου παράσταση, με μουσικές και ηχογραφημένους διαλόγους που ενθουσιάζουν τα πιτσιρίκια (σε ηλικία ή σε ψυχή).

Στη (δια)δράση κολλάει το σίδερο

Αν δεν το έχεις καταλάβει μέχρι τώρα, να το πούμε και ξεκάθαρα: Πολλά από τα εκθέματα του ΜΝΕΠ είναι διαδραστικά, φτιαγμένα σαν παιχνίδια. «Απευθύνονται κυρίως σε παιδιά, αλλά παίζουν και μεγάλοι» μου λέει χαμογελώντας η Ουρανία Ράπτη, μία από τις επιμελήτριες του μουσείου, καθώς προσπαθούμε να ενώσουμε τις πενιχρές μας γνώσεις για να στρώσουμε μαζί το τραπέζι ενός αστικού σπιτιού του 20ου αιώνα. Αν θέλεις να δοκιμάσεις τις δυνάμεις σου στο σπορ «ποιο πιρούνι πάει πού», το παιχνίδι είναι το «Άντε να στρωθεί τώρα» στην ενότητα «Τι μαγείρευαν; Τι μαγειρεύετε;».

Εξίσου δύσκολο, το «Ποιος σπόρος; Ποιο φυτό;» μας καλεί να αντιστοιχήσουμε τους καρπούς στην οθόνη με τα φύλλα των φυτών στο κάτω μέρος της. Κάπως καλύτερα τα πάω ψήνοντας μια εικονική χορτόπιτα, στο έκθεμα «Μικροί σεφ» της ίδιας ενότητας.

Δεν εξαντλείται, όμως, μόνο στα παιχνίδια η διάδραση του μουσείου: Τραβώντας, για παράδειγμα, τα συρτάρια κάτω από τις παραδοσιακές φορεσιές στην ενότητα «Τι φορούσαν; Τι φοράτε;» θα ακούσεις μουσικές από τον εκάστοτε τόπο και ηχογραφημένες αφηγήσεις, πολλές φορές των ίδιων των ανθρώπων που τις δώρισαν και διηγούνται την ιστορία τους. Γιατί πριν και πάνω και πιο πολύ απ’ όλα, το ΜΝΕΠ είναι ένα μουσείο ανθρωποκεντρικό, που στήνει τις αφηγήσεις του γύρω από μικρές, προσωπικές ιστορίες, περνώντας τις μέσα από το φίλτρο μιας ματιάς τρυφερής και αγαπησιάρικης, προτού τις συνδέσει με την άλλη, την επίσημη, τη μεγάλη, την Ιστορία που μαθαίνουμε στα σχολεία.

Ανοίγοντας το ντουλάπι που στολίζει η αφίσα του αμερικανικού στρατού από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, θα δεις την πορτοκαλί ρόμπα που έφτιαξε το 1946 η μοδίστρα Ριρή Παλαμάρη από το ύφασμα ενός από τα αλεξίπτωτα που έφερναν πέφτοντας από τα αμερικανικά αεροπλάνα στην Αθήνα τρόφιμα και φάρμακα. Και πατώντας ένα από τα κουμπιά του παλιού ραδιοφώνου στην ενότητα «Πού έμεναν; Πού μένετε;» θα ακούσεις τον Τσομπανάκο, που σηματοδοτούσε το τέλος του προγράμματος της ΕΡΤ. Γιατί η Ιστορία δεν είναι κάτι που σταμάτα να γράφεται αφότου γεννηθούμε.

Σπίτι μου, σπιτάκι μου

Δυνατή υποψηφιότητα για τον τίτλο της αγαπημένης μας ενότητας στο ΜΝΕΠ, το «Πού έμεναν; Πού μένετε;» φιλοξενεί, μεταξύ άλλων, απίθανα κουκλόσπιτα-αναπαραστάσεις ενός αθηναϊκού νεοκλασικού, μιας σαρακατσάνικης καλύβας, ενός μετσοβίτικου αρχοντικού και ενός παραδοσιακού σπιτιού στη Ρόδο του 20ου αιώνα. Σηκώνοντας το ακουστικό στο πλάι του καθενός, θα ακούσεις ηχογραφημένους από ηθοποιούς του Θεάτρου Τέχνης διαλόγους, βασισμένους σε μαρτυρίες και αφηγήσεις από πραγματικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στην αντίστοιχη περιοχή. Μοιάζει πολύ σαν να στέκεσαι έξω από το κάθε σπίτι, και να κρυφακούς τους κατοίκους του.

Στην ίδια ενότητα, ένα ολόκληρο δωμάτιο ζωγραφισμένο από το πάτωμα ως το ταβάνι από τον ίδιο τον Θεόφιλο έχει μεταφερθεί αυτούσιο από τη Μυτιλήνη. Ναι, οι τοιχογραφίες είναι οι ορίτζιναλ, αποκολλήθηκαν από το σπίτι στο οποίο φιλοξενούταν ο λαϊκός ζωγράφος, που ξεπλήρωσε με την τέχνη του την φιλοξενία στους οικοδεσπότες του. Το δε αποτέλεσμα της συντήρησης και αποκατάστασής τους είναι μαγικό –και καταλαμβάνει δικαίως μια ολόκληρη αίθουσα μόνο του.

Κι αυτά είναι μόνο η αρχή…

Τρεις χιλιάδες εκθέματα που χρονολογούνται από τα μέσα του 18ου αιώνα έως και το 1970 συναποτελούν την συλλογή του νέου μουσείου. Νέο, βέβαια, είναι μόνο αυτό το υπέροχο εγχείρημα που σου συστήσαμε εδώ, και το οποίο άνοιξε τις πόρτες του πριν από λίγους μήνες στο Μοναστηράκι. Το ΜΝΕΠ ως ίδρυμα μετρά πάνω από έναν αιώνα ζωής, υπάρχει από το 1918, έχει στεγαστεί κατά καιρούς στην Πλάκα και στο Μοναστηράκι, και διαχειρίζεται και άλλα μικρότερα μουσεία, όπως εκείνο της οδού Πανός στην Πλάκα, και το Λουτρό των Αέρηδων. Για αυτά… θα τα πούμε σύντομα.