Χριστίνα Λυκοτσέτα, πόσο έτοιμοι είμαστε να ακούσουμε Ιστορίες από το Δρομοκαΐτειο;

Αποσπάσματα από μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν στο Δρομοκαΐτειο από την περίοδο του Βιζυηνού, του Μητσάκη και του Φιλύρα, καθώς και πολλών άλλων ψυχικά ασθενών που έμειναν στο Ίδρυμα και που πολλές φορές εγκαταλείφθηκαν από τις οικογένειές τους, γίνονται το υλικό για το βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού Ιερά Οδός 343, και την ομώνυμη παράσταση που ανεβαίνει σε λίγες μέρες στο Μπάγκειον.

Οι αφηγήσεις εναλλάσσονται και έρχονται να αναδείξουν εκτός από τα βιώματα των ίδιων των ασθενών, τις απόψεις, τις εμπειρίες και τα στερεότυπα που κουβαλούν συγγενείς, φίλοι, νοσηλευτικό και ιατρικό προσωπικό καθώς και όλοι οι «σημαντικοί άλλοι» των οποίων η στάση διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην πορεία και την εξέλιξη της ένταξης των ψυχικά ασθενών στην κοινωνία των «υγιών».

Οι δύο αφηγητές έρχονται να ζωντανέψουν το λόγο όλων αυτών των προσώπων, αλλά να προβάλουν και κάποιες χρήσιμες πληροφορίες για την αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών ξεκινώντας από την εποχή της ίδρυσης του ψυχιατρείου από τον Ζωρζή Δρομοκαΐτη μέχρι και την περίοδο της δεκαετίας του 90. Με τον δεύτερο αφηγητή να επωμίζεται- επί σκηνής- και τον ρόλο του μουσικού, δημιουργώντας έναν ισότιμο διάλογο μεταξύ λόγου και ήχων.

Λίγο πριν την έναρξη των παραστάσεων, μιλήσαμε με την ηθοποιό Χριστίνα Λυκοτσέτα, που έκανε και την δραματουργική επεξεργασία του έργου, για όλα όσα θα δούμε επί σκηνής.

Εκτός από το ομώνυμο βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού, στην παράσταση ακούγονται αποσπάσματα από τα βιβλία «Αυτοί οι ωραίοι τρελοί» του Γιάννη Καιροφύλα και «Ακόμη ένας άγιος» Εικονοστάσι ανωνύμων αγίων του Γιάννη Ρίτσου. Πώς επιλέξατε τα συγκεκριμένα κείμενα;
Το βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού Ιερά Οδός 343 - Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο δεν είναι θεατρικό έργο, αλλά μία έρευνα για την ψυχική ασθένεια και την ιστορία του Δρομοκαϊτείου από την ίδρυσή του, το 1887, μέχρι και τη δεκαετία του 90. Στο βιβλίο αυτό οι αναγνώστες/στριες συναντούν εκτός από τις μαρτυρίες που η ίδια η συγγραφέας κατάφερε να συλλέξει μέσα στο Ίδρυμα, αποσπάσματα και άλλων έργων. Αρχικά, τα αποσπάσματα του Γιάννη Καιροφύλα και του Γιάννη Ρίτσου ήταν ενταγμένα στην Ιερά Οδό 343 από την ίδια τη Μαρία Φαφαλιού και εκεί τα εντοπίσαμε.

Για τη χρήση των συγκεκριμένων αποσπασμάτων, ήρθαμε ωστόσο σε επαφή με τις εκδόσεις Φιλιππότη και την κα Έρη Ρίτσου αντίστοιχα, προκειμένου να λάβουμε την άδεια ένταξής τους.
Η ξεχωριστή μνεία που γίνεται γεννάται από την ανάγκη να ευχαριστήσουμε και δημόσια τους ανθρώπους για τη γενναιοδωρία που έδειξαν, δίχως να μας γνωρίζουν. Παρόλο, που οι συγκεκριμένες αφηγήσεις καταβάλουν ένα μικρό μέρος του έργου - καθώς η πλειοψηφία ανήκει σε υλικό της Μαρίας - δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στην πηγή τους και για άλλον έναν επιπλέον λόγο. Διότι, οι συγκεκριμένες ιστορίες είναι βαθιά συγκινητικές και δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν από το έργο μας. Η εικόνα του Βιζυηνού για παράδειγμα, που ντύνεται γαμπρός προκειμένου να οδηγηθεί τελικά, εν αγνοία του, στο ψυχιατρείο είναι συγκλονιστική.

Ποιες είναι οι δραματουργικές προκλήσεις μιας τέτοιας παράστασης;
Οι προκλήσεις ήταν πολλές, αλλά θα αναφερθώ σε μία από αυτές. Η Ιερά οδός 343, όπως είπαμε δεν είναι θεατρικό έργο, αλλά μια έρευνα, ένα ογκώδες βιβλίο 450 σελίδων. Το υλικό του οποίου μάλιστα, σε αρκετά σημεία εξειδικεύεται σε ζητήματα ιατρικά. Ο όγκος του είναι μεγάλος και τα ζητήματα που θίγονται πολλά. Η βασική λοιπόν πρόκληση, ήταν να καταφέρουμε να επικεντρωθούμε στα πιο σημαντικά ζητήματα για να μην πέσουμε στην παγίδα του «να τα χωρέσουμε όλα». Σε αυτές τις περιπτώσεις, ελλοχεύει ο κίνδυνος του διδακτισμού και της ακατάσχετης φλυαρίας.

Για εμάς το πιο σημαντικό είναι να αναδειχθεί το ζήτημα της συμπερίληψης, όχι με την ακαδημαϊκού τύπου έννοια, αλλά με την ουσιαστική ανάδειξη του θέματος, από τη διαχρονική αφάνεια στην οποία βρίσκεται. Ο στόχος είναι η ευαισθητοποίηση του κοινού και ο απώτερος σκοπός μας είναι να συμβάλλουμε έστω και ελάχιστα στη μετακίνηση της συνείδησης του. Ακόμα και ένας μόνο άνθρωπος αν φύγει από την παράστασή μας προβληματισμένος θα είναι κέρδος. Μέσω της ενημέρωσης και του διαλόγου που επιθυμούμε να ανοίξει ίσως καταφέρουμε να βάλουμε ένα λιθαράκι σε μια μελλοντική διεκδίκηση.

Μην ξεχνάμε πόσα πράγματα έχουν αλλάξει εξαιτίας της ενημέρωσης του ευρύτερο κοινού, ως αποτέλεσμα αρχικά, της κινητοποίησης κάποιων λίγων θαρραλέων. Το κλείσιμο του κολαστηρίου της Λέρου για παράδειγμα, δεν θα είχε επιτευχθεί εάν δεν είχαν βγει στην επιφάνεια τα έκτροπα που λάμβαναν χώρα στο εσωτερικό του.

Είμαστε έτοιμοι να ακούσουμε ιστορίες που θα ανοίξουν τον δημόσιο διάλογο για τον κοινωνικό αποκλεισμό που επιφέρουν τα πάσης φύσεως στερεότυπα;
Δεν ξέρω αν είμαστε έτοιμοι. Αυτό για να είμαι ειλικρινής δεν μας απασχόλησε ποτέ. Ούτε πήραμε την απόφαση να ασχοληθούμε με το ζήτημα εκμεταλλευόμενοι κάποια συγκυριακή προβολή. Εξάλλου, το θέμα της ψυχικής υγειάς δεν είναι δημοφιλές και ούτε βρίσκεται στο προσκήνιο για να ποντάρουμε σε μια σίγουρη «επιτυχία». Οι ψυχικά πάσχοντες βρίσκονται στην αφάνεια και απουσιάζουν πλήρως από το δημόσιο διάλογο της περίφημης «συμπερίληψης». Πήραμε ένα ρίσκο κι ας ξέραμε πως θα μπορούσε να αποβεί καταστροφικό. Αλλά το πείσμα και η θέλησή μας να πάρουμε θέση και να αναδείξουμε ένα θέμα που ανέκαθεν μας απασχολούσε ήταν μεγάλο και τα εμπόδια που χρειάστηκε να υπερβούμε, πολλά.

Βέβαια, απ’ ότι φάνηκε από τις πρώτες παραστάσεις που δόθηκαν στη Χίο, το κοινό ανταποκρίθηκε με μεγάλη θέρμη και αγκάλιασε τη δουλειά μας με ενθουσιασμό.

Δεν ξέρω λοιπόν, αν έχει σημασία να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν είμαστε ή όχι έτοιμοι. Το μόνο σίγουρο είναι πως μέσα στις προθέσεις μας είναι να αφηγηθούμε κάποιες ιστορίες με απλότητα, ειλικρίνεια, μακριά από οποιαδήποτε διάθεση διδακτισμού και αποβάλλοντας και κάποια από τα ίδια τα δικά μας στερεότυπα.

Η κυρίαρχη άποψη πως οι ψυχικά ασθενείς δεν συναισθάνονται και δεν έχουν επίγνωση της κατάστασης στην οποία βρίσκονται είναι λανθασμένη. Σε πολλές αφηγήσεις το συναίσθημα, αλλά και η επίγνωση της κατάστασης τους, είναι εμφανής στο λόγο των πρωταγωνιστών.

Υπάρχει κάποια ιστορία που ξεχωρίζετε, ή που σας δυσκόλεψε περισσότερο στην προσέγγισή της, είτε δραματουργικά είτε ερμηνευτικά;
Η ερμηνευτική δυσκολία δε σχετίζεται με μια συγκεκριμένη αφήγηση, αλλά διέπει ολόκληρη την παράσταση. Και αυτό διότι, οι εναλλαγές προσώπων και συναισθημάτων είναι συνεχείς. Αυτό βέβαια επιτυγχάνεται σε πλήρη σκηνική επικοινωνία με το μουσικό και δεύτερο αφηγητή, τον Φίλιππο Δραγούμη. Μπορεί ο Φίλιππος να μην επωμίζεται το ίδιο αφηγηματικό βάρος με το δικό μου. Όμως, ο ρόλος του είναι κομβικός και δύσκολος. Η σκέψη ήταν να υπάρχει ένας συνεχής διάλογος μεταξύ μας.

Θα ξεχωρίσω μια αφήγηση όχι τόσο για τη δυσκολία της –καθώς όλες λίγο έως πολύ μου φάνηκαν δύσκολες– αλλά για τις συγκλονιστικές αλήθειες που ακούγονται. Η αφήγηση αυτή ανήκει σε μια πρώην Σταρ Ελλάς της δεκαετίας του 60 που νοσηλεύτηκε στο Δρομοκαΐτειο. Αυτή, ως αποτέλεσμα της προγενέστερης δημοφιλίας της, διαπομπεύθηκε και στιγματίστηκε τόσο πολύ από τον τύπο της εποχής, που θεώρησε ως ασφαλές καταφύγιο το Δρομοκαΐτειο. Η Σταρ Ελλάς δεν βρήκε την αγάπη που θα ήθελε ούτε καν από τους γονείς της. Η τελευταία φράση της αφήγησής της είναι συγκλονιστική: «Εγώ, το αγαπάω το Δρομοκαΐτειο. Θα πεθάνω εδώ».

Τελικά, τι είναι «τρέλα»;
Θα απαντήσω με λόγια του βιβλίου: «Η τρελά όταν έρχεται στον άνθρωπο, δεν είναι τίποτε καινούριο. Είναι η συνηθισμένη του κατάσταση, χωρίς τον έλεγχο. Ο τρελός δεν είναι άλλος παρά ο ίδιος ο φρόνιμος, που παύει να κρύβεται».

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Σκηνοθεσία: Βασίλης Παχουνδάκης
Δραματουργική επεξεργασία: Χριστίνα Λυκοτσέτα
Ερμηνεία: Φίλιππος Δραγούμης, Χριστίνα Λυκοτσέτα
Μουσική: Φίλιππος Δραγούμης
Σκηνικό-φωτισμοί: Έβης Χρήστου
Κοστούμια: Ελένη Νομίδη
Φωτογραφίες: Κατερίνα Αρβανίτη
Υπεύθυνη επικοινωνίας: Χρύσα Ματσαγκάνη