Βίγκαν διατροφή σε παιδιά: Μύθοι και αλήθειες

Γράφει η Αναστασία Ψειρίδου, καθηγήτρια Οικονομικής Ανάλυσης & Βιωσιμότητας (Πάντειο Πανεπιστήμιο), MPhil PhD (Cambridge University), Plant-Based Nutrition graduate (Cornell University), επιστημονική συνεργάτις της Vegan Times. Είχε δύο βίγκαν εγκυμοσύνες και είναι μητέρα δύο βίγκαν παιδιών.

Σε άρθρο της 18ης Οκτωβρίου διετυπώθησαν δύο απόψεις. Η πρώτη άποψη είναι ότι η βίγκαν διατροφή στα παιδιά είναι μάλλον επικίνδυνη, ή τουλάχιστον προϋποθέτει την ενδελεχή έρευνα από πλευράς των γονέων της σχετικής επιστημονικής βιβλιογραφίας ώστε να μην βλάψουν τα παιδιά τους. Η δεύτερη άποψη είναι ότι η επιβολή του βίγκαν τρόπου ζωής στα παιδιά καταπατά θεμελιώδη δικαιώματα των παιδιών.

Θα ήθελα να προσφέρω τη δική μου άποψη για τα δύο αυτά θέματα.

Πώς θα πρέπει να αποφασίζουμε για το αν είναι τελικά ασφαλής η βίγκαν διατροφή για παιδιά;

Σίγουρα όχι με το cherry-picking μελετών και ανωνύμων άρθρων στο διαδίκτυο, δύο σφάλματα στα οποία υποπίπτει το κείμενο της κ. Γκούμα, η οποία, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είναι μάλλον μη ασφαλής η βίγκαν διατροφή για παιδιά, χρησιμοποίησε ελάχιστες πηγές, όχι όλες επιστημονικές, και μάλιστα εστίασε μόνο στα μέρη τους που αφορούν τις πιθανότητες ελλείψεων και όχι στα οφέλη.

Μία από αυτές τις πηγές είναι η γνώμη της Βασιλικής Ακαδημίας Ιατρικής του Βελγίου (ARMB) που δημοσιοποιήθηκε τον Μάιο του 2019 – η αρθρογράφος δεν παρέθεσε δυστυχώς το λινκ για την διαβάσουμε, αλλά παρέθεσε δεύτερο χέρι πληροφορίες από ένα ειδησεογραφικό σάιτ. Από όσο γνωρίζω (το έγγραφο δεν φαίνεται πλέον διαθέσιμο online, αλλά το είχα διαβάσει όταν εκδόθηκε), η αρχική έκδοση του εγγράφου είχε μόλις 13 επιστημονικές αναφορές, ενώ η βελτιωμένη έκδοσή του περιείχε περισσότερες. Γιατροί, επαγγελματίες υγείας, και ιατρικές ενώσεις και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού καταδίκασαν την γνώμη της ARMB ως (α) εσφαλμένη (ότι δηλ. δεν έχει κάνει σωστή χρήση των υφιστάμενων ερευνών) και (β) παραπλανητική. Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε την επιστολή της PCRM και την συνέντευξη δύο επαγγελματιών υγείας από το Βέλγιο που αντέδρασαν σε εκείνο το κείμενο (Physicians Committee for Responsible Medicine (PCRM), 2019; Risos and Devillers, 2019).

Τί λένε επίσημοι φορείς για την βίγκαν διατροφή σε παιδιά;

Ένας πιο ασφαλής τρόπος για να αποφασίσει ο κάθε γονέας τί είναι καλύτερο για το παιδί του είναι να διαβάσει τις συστάσεις έγκυρων και μεγάλων φορέων, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και Ενώσεις Ιατρών και Διαιτολόγων διαφόρων χωρών, για τις θέσεις των οποίων δεν έχει υπάρξει διαφωνία – και να βγάλει τα συμπεράσματά του.

Ας πάμε λοιπόν να δούμε άλλες επίσημες θέσεις που δεν έχουν ξεσηκώσει κύμα διαφωνιών.

Αυτές είναι οι επίσημες θέσεις των Ενώσεων Διαιτολόγων των ΗΠΑ και του Καναδά (από το 2003), της Ένωσης Παιδιάτρων Καναδά (από το 2010), και της Ένωσης Διαιτολόγων της Μεγάλης Βρετανίας (2021), οι οποίες υποστηρίζουν ότι όχι μόνο ότι είναι ασφαλής για παιδιά η αμιγώς φυτοφαγική διατροφή, αλλά ότι έχει και πλεονεκτήματα (American Dietetic Association and Dietitians of Canada, 2003; Amit, Canadian Paediatric Society, and Community Paediatrics Committee, 2010; Melina, Craig and Levin, 2016; British Dietetic Association, 2021).

Πέραν των παραπάνω, πολλοί άλλοι φορείς, που απαρτίζονται από ιατρούς, επιστήμονες, και άλλους επαγγελματίες υγείας συνιστούν την βίγκαν διατροφή για όλες τις ηλικίες. Μεταξύ αυτών:

•             Physicians Committee for Responsible Medicine,

•             American College of Lifestyle Medicine,

•             Plant-Based Health Professionals UK,

•             T. Colin Campbell Center for Nutrition Studies.

Δεν μπορεί κανείς να φανταστεί ότι οι παραπάνω ενώσεις επαγγελματιών υγείας θέλουν το κακό των παιδιών μας ή είναι μαζικά παραπληροφορημένες. Σαφώς, όλες οι ενώσεις επαγγελματιών αναγράφουν ότι η διατροφή των παιδιών πρέπει να είναι κατάλληλα σχεδιασμένη. Αυτό είναι λογικό και ισχύει για όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως του είδους διατροφής που ακολουθούν.

Με λίγα λόγια, όλα τα παιδιά πρέπει να έχουν καλά σχεδιασμένη διατροφή, όχι μόνο τα βίγκαν παιδιά. Αυτό λένε οι οργανισμοί, αλλά αυτό λέει και η κοινή λογική. Επίσης, άλλες ελλείψεις είναι πιο πιθανές στα παμφάγα παιδιά αν η διατροφή τους δεν είναι καλά σχεδιασμένη, άλλες ελλείψεις είναι πιο πιθανές στα βίγκαν παιδιά αν η διατροφή τους δεν είναι καλά σχεδιασμένη.

Τί θα πει “καλά σχεδιασμένη”; Αντίθετα με ό,τι μπορεί να πιστεύει όποιος δεν έχει ασχοληθεί με την βίγκαν διατροφή, ο σχεδιασμός μιας υγιεινής βίγκαν διατροφής δεν απαιτεί ούτε μαγικές δυνάμεις, ούτε σπάνιες ικανότητες, ούτε συνεχή καθοδήγηση από ειδικούς, ούτε περίπλοκους υπολογισμούς από τους γονείς. Απαιτεί μια σχετική ποικιλία τροφίμων από τις πέντε ομάδες (όσπρια, λαχανικά, φρούτα, δημητριακά, ξηρούς καρπούς), και ελαχιστοποίηση των junk foods.

Τι λέει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας για την υγιεινή διατροφή για παιδιά;

Στην περιγραφή της υγιεινής διατροφής για ενήλικες, τα ζωικά τρόφιμα δεν αναφέρονται στα βασικά συστατικά της υγιεινής διατροφής. Τα τρόφιμα που συνθέτουν την υγιεινή διατροφή είναι όλα φυτικής προέλευσης. Οι συστάσεις για τα παιδιά είναι ίδιες με των ενηλίκων με επιπλέον συστάσεις για θηλασμό έως τα 2 έτη ή παραπάνω, και αποφυγή αλατιού και ζάχαρης. Τόσο απλά (WHO, 2018).

Αυτολεξεί:

«Η υγιεινή διατροφή περιλαμβάνει τα ακόλουθα:

1.            Φρούτα, λαχανικά, όσπρια (π.χ. φακές και φασόλια), ξηρούς καρπούς και πλήρη δημητριακά (π.χ. ακατέργαστο καλαμπόκι, κεχρί, βρώμη, σιτάρι, καστανό ρύζι).

2.            Τουλάχιστον 400 γραμμάρια φρούτων και λαχανικών την ημέρα (μη συνυπολογιζομένων των αμυλούχων ριζών όπως οι πατάτες).

3.            Θερμίδες από ελεύθερα σάκχαρα λιγότερες από 10% (και ιδανικά λιγότερες από 5%) των συνολικών θερμίδων της ημέρας.

4.            Θερμίδες από λίπη και έλαια λιγότερες του 30% των συνολικών θερμίδων της ημέρας, θερμίδες από κορεσμένα λίπη λιγότερες του 10%, και θερμίδες από τρανς λίπη λιγότερες του 1%. Αναφέρεται εδώ ότι τα ακόρεστα λίπη (που κυρίως βρίσκονται σε φυτικά τρόφιμα) είναι προτιμώτερα από τα κορεσμένα (που κυρίως βρίσκονται στο "λιπαρό κρέας, βούτυρο, φοινικέλαιο και λάδι καρύδας, στην κρέμα, στο τυρί, στο γκι και στο λαρδί") και φυσικά προτιμότερα από τα τρανς λιπαρά όλων των ειδών που βρίσκονται τόσο σε επεξεργασμένα τρόφιμα όσο και στο κρέας και το γάλα μηρυκαστικών ζώων.

5.            Λιγότερα από 5 γραμμάρια αλατιού την ημέρα.»

Συνοψίζοντας: Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δεν θέτει κανένα κάτω όριο ζωικών προϊόντων ως επιθυμητό ή απαραίτητο. Τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης εμφανίζονται μόνο στις κατηγορίες τροφίμων που πρέπει να μειωθούν.

Οι ΗΠΑ για την βίγκαν διατροφή

Τα Εθνικά Ιδρύματα Υγείας των ΗΠΑ (National Institutes of Health, NIH), είναι ο επίσημος φορέας έρευνας για την υγεία των ΗΠΑ. Η θέση των NIH για τη διατροφή συνοψίζεται στο ότι οι άνθρωποι κάθε ηλικίας που ακολουθούν φυτοφαγικές διατροφές μπορούν να λάβουν όλα τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται. Μάλιστα επισημαίνουν και τα οφέλη της φυτοφαγίας στην υγεία (National Institutes of Health U.S., 2017).

Οι Διατροφικές Οδηγίες των ΗΠΑ εκδίδονται κάθε 5 έτη μετά από διαβούλευση και εκτενή μελέτη της βιβλιογραφίας. Για πρώτη φορά το 2020 περιέλαβαν οδηγίες για παιδιά από 6 μηνών και άνω, καθώς και για εγκύους. Με βάση αυτές τις οδηγίες σχεδιάζονται τα προγράμματα διατροφής στα σχολεία όπου σιτίζονται πάνω από 30.000.000 μαθητές την ημέρα.

Οι Διατροφικές Οδηγίες του 2020 ούτε επιβάλλουν, ούτε προτείνουν ένα ελάχιστο όριο από ζωικά τρόφιμα για βέλτιστη υγεία. Στα παραρτήματα των Οδηγιών παρατίθενται τρία υγιεινά διατροφικά πρότυπα (το αμερικανικό, το φυτοφαγικό, το μεσογειακό) βασισμένα στην συνηθισμένη κατανάλωση όσων τα ακολουθούν, ώστε να είναι κοντά σε αυτό που ακολουθούν οι άνθρωποι. Παρέχονται επίσης οι αντιστοιχίσεις όλων των ζωικών τροφίμων με φυτικά (U.S. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services, 2020, Πίνακας Α3-2, σελ. 145), οι οποίες ισχύουν και για τα τρία διατροφικά πρότυπα (βλ. παρακάτω).

Συγκεκριμένα για τις ηλικίες από 6 έως 12 μηνών δεν αναφέρεται καμία προειδοποίηση για βίγκαν διατροφή – ίσα ίσα, αναφέρεται ότι τα τρόφιμα που καταναλώνονται συμπληρωματικά προς τον θηλασμό ή τη βρεφική φόρμουλα πρέπει να είναι “με μεγάλη θρεπτική πυκνότητα”.  Για τις βίγκαν εγκύους, δεν γίνεται η σύσταση να μην ακολουθούν βίγκαν διατροφή, αλλά συνιστάται να παρακολουθούνται από επαγγελματία υγείας για να εντοπιστούν τυχόν διατροφικές ελλείψεις σε σίδηρο, Β12, ή άλλα θρεπτικά συστατικά (σ. 56). Γνωρίζουμε ότι όλες οι έγκυες γυναίκες πρέπει να παρακολουθούνται για διατροφικές ελλείψεις, και ότι η έλλειψη σιδήρου είναι αρκετά συνηθισμένη σε παμφάγες εγκύους.

Συνοψίζοντας: Στις Διατροφικές Οδηγίες των ΗΠΑ δεν υπάρχει καμία νύξη για “επικινδυνότητα” της βίγκαν διατροφής.

Τόσο στο κείμενο (σ. 31-35) όσο και στα παραρτήματα των ενδεικτικών πινάκων υγιεινής διατροφής, το γάλα σόγιας που έχει επιφορτιστεί με ασβέστιο αναφέρεται ως είδος γαλακτοκομικών, και τα όσπρια και το τόφου ως είδος πρωτεϊνούχων τροφίμων. Παρατίθενται επίσης οι ποσότητες που αντιστοιχούν σε μία μικρομερίδα: 1 ουγγιά (28 γρ.) άπαχου κρέατος ισοδυναμεί με ¼ της κούπας μαγειρεμένα όσπρια ή τόφου, ή 1 κουτ. σούπας βούτυρο καρπών/σπόρων, ή μισή ουγγιά ξηρών καρπών (U.S. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services, 2020).

Παρόμοιες προβλέψεις για αντικαταστάσεις από όσους ακολουθούν βίγκαν διατροφή υπάρχουν από τις Διατροφικές Οδηγίες του 2005 με τη σημείωση ότι και αυτές οι διατροφές μπορούν να είναι διατροφικά επαρκείς (U.S. Department of Health and Human Services and U.S. Department of Agriculture, 2005, 2015; U.S. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services, 2010). Η άγνοια και η άρνηση καταπατούν θεμελιώδη δικαιώματα ενηλίκων και παιδιών.

Τα παιδικά δικαιώματα

Ατελώς τεκμηριωμένες και μεροληπτικές απόψεις όπως του άρθρου δεν είναι ασυνήθιστο να ακούμε. Ο καθένας μπορεί να ασχοληθεί επιφανειακά με ένα θέμα και να γράψει ένα κείμενο. Υπάρχει ελευθερία λόγου, άλλωστε.

Όμως, ως μητέρα δύο βίγκαν παιδιών, αυτό που βρήκα πιο επικίνδυνο είναι το ότι στο άρθρο γίνεται η ακόλουθη δήλωση:

«Ο καθένας μπορεί να εξάγει τα δικά του συμπεράσματα, αλλά υπάρχουν θεμελιωμένα [sic] παιδικά δικαιώματα που θα πρέπει να διασφαλίσουμε σαν κοινωνία να μην καταπατώνται απλά με το επιχείρημα "Εγώ είμαι ο γονέας του και αποφασίζω για τη ζωή του"».

Αν και δεν αναφέρονται τα δικαιώματα που καταπατώνται, υποθέτω ότι η γράφουσα αναφέρεται στο 3ο (θεμελιώδες) δικαίωμα που είναι το δικαίωμα του παιδιού να έχει φροντιστές που προάγουν τα συμφέροντά του, καθώς και το 24ο, που είναι το δικαίωμα σε καθαρό νερό, υγιεινό φαγητό, και καθαρό περιβάλλον (UNICEF, 1989).

Πραγματικά αν κανείς δεν γνωρίζει, μπορεί να τρομοκρατηθεί από αυτήν τη δήλωση· μπορεί αυτή η δήλωση να τον/την αποτρέψει από το να προσφέρει βίγκαν διατροφή στο παιδί του/της.

Όμως, ποιος γονέας δεν αποφασίζει για τη ζωή του παιδιού του; Σε τί διαφέρει ο βίγκαν γονέας από τον γονέα που δεν επιτρέπει στο παιδί του να τρώει χώμα, κιμωλία, πατατάκια και ζαχαρούχα ποτά ή που δεν του δίνει λίγη από τη μπύρα του;

Απαντώ: Σε τίποτα. Και οι δύο “επιβάλλουν” στο παιδί τους μια συμπεριφορά που θεωρούν ότι προάγει τα συμφέροντα του παιδιού.

Επίσης, πόσο προάγει την μακροχρόνια υγεία του παιδιού το να μην εκτεθεί σε ποικιλία φρούτων, λαχανικών, και οσπρίων; Τα παιδιά που ακολουθούν υγιεινή βίγκαν διατροφή εκτίθενται σε πληθώρα τροφίμων φρούτων, λαχανικών, και οσπρίων (όλα υγιεινά, θρεπτικά πυκνά, και ουσιαστικά χωρίς την ανάγκη για “μέτρο”), σε αντίθεση με τα παμφάγα παιδιά. Όπως γνωρίζουμε, είναι αρκετά δύσκολο για έναν ενήλικα να αποφασίσει να τρώει πιο πολλά φρούτα, λαχανικά, και όσπρια αν δεν τα έχει συνηθίσει από μικρό παιδί. Εξ ορισμού η διατροφή με ζωικά προϊόντα εκτοπίζει πολλές θερμίδες από τα τρόφιμα που προάγουν την υγεία και όλοι οι οργανισμοί και επαγγελματίες υγείας λένε να αυξήσουμε. Μήπως τελικά τα παιδιά των οποίων καταπατάται το δικαίωμα σε υγιεινό φαγητό είναι τα παμφάγα παιδιά;

Ένα άλλο δικαίωμα που καταπατάται σαφώς είναι το δικαίωμα στο καθαρό περιβάλλον. Ο πλανήτης που αφήνουμε στα παιδιά μας γίνεται όλο και πιο άρρωστος. Όλο και περισσότεροι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για το μέλλον της ανθρωπότητας· όλο και περισσότεροι επιστήμονες προτείνουν οι διατροφικές οδηγίες να είναι βιώσιμες, δηλ. να προτείνουν υγιεινά μοντέλα διατροφής που όμως να μην υποσκάπτουν τη δυνατότητα να έχουμε λειτουργικό πλανήτη αύριο και μεθαύριο (βλ. π.χ. (Springmann et al., 2016, 2018, 2020; Willett et al., 2019; Schwingshackl, Watzl and Meerpohl, 2020; British Dietetic Association, 2021; Kovacs et al., 2021)). Όταν κάθε παιδί έχει δικαίωμα σε καθαρό περιβάλλον, κάποιος πρέπει να πάρει την ευθύνη για την καταστροφή που συντελείται λόγω της άγνοιας ή/και της αδιαφορίας από το τρέχον διατροφικό πρότυπο. Ποιος, άραγε;

Πλέον των παραπάνω, ας εξετάσουμε μερικά θεμελιώδη παιδικά δικαιώματα που καταπατώνται όταν κανείς θεωρεί ότι ο vegan τρόπος διατροφής (και όχι η ανθυγιεινή διατροφή κάθε είδους) παραβιάζει το θεμελιώδες δικαίωμα στο υγιεινό φαγητό και εκφέρει μια μεροληπτική και ελλιπώς τεκμηριωμένη γνώμη κατά της φυτοφαγίας στα παιδιά. Τα παρακάτω είναι από τον κατάλογο θεμελιωδών δικαιωμάτων του παιδιού (UNICEF 1989).

2. Κανένα παιδί δεν πρέπει να υπόκειται σε διακριτική μεταχείριση χωρίς λόγο.

Παραβιάζεται αυτό το δικαίωμα; Ας ρωτήσουμε όλα τα υγιή και ασυμπτωματικά παιδιά και βρέφη που έχουν υποστεί αιματολογικές εξετάσεις, συχνά χωρίς την παρουσία του γονέως, απλώς διότι ο παιδίατρος δεν είναι ενημερωμένος για την βίγκαν διατροφή και παραγγέλνει αιματολογικές εξετάσεις χωρίς να υπάρχουν κλινικά συμπτώματα προς διερεύνηση.

Ας ρωτήσουμε επίσης όλα τα παιδιά που επιθυμούν να είναι βίγκαν αλλά ουσιαστικά εμποδίζονται από κακώς ενημερωμένους εκπαιδευτικούς στους παιδικούς σταθμούς και τα σχολεία να ενταχθούν ομαλά στη σχολική κοινότητα. Τους ίδιους εκπαιδευτικούς στους οποίους εναποθέτουμε τις ελπίδες μας να διδάξουν τον σεβασμό στη διαφορετικότητα. 

12. Τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να λένε τη γνώμη τους για θέματα που τα αφορούν. Οι ενήλικες θα πρέπει να ακούνε και να αντιμετωπίζουν τα παιδιά με σοβαρότητα.

και 14. Τα παιδιά μπορούν να επιλέγουν τις δικές τους σκέψεις, γνώμες, θρησκεία.

Παραβιάζεται αυτό το δικαίωμα; Ας ρωτήσουμε τα παιδιά που έχουν εκδηλώσει την επιθυμία να γίνουν βίγκαν ή που η αυθόρμητη αντίδρασή τους είναι να μην θέλουν να προκαλούν κακό σε ζώα, και που οι γονείς τους, αντί να ενημερωθούν για το πώς να τους προσφέρουν βίγκαν διατροφή, κρύβουν ζωικά προϊόντα ακόμα και μέσα στα μπισκότα τους, με την ανοχή ή παραίνεση του παιδιάτρου.

24. Όλοι οι ενήλικες και τα παιδιά θα πρέπει να έχουν πληροφόρηση για το πώς να παραμείνουν ασφαλείς και υγιείς.

Παραβιάζεται αυτό το δικαίωμα; Ας ρωτήσουμε τα παιδιά και τους γονείς που έχουν παιδιάτρους που δεν σέβονται τις επιθυμίες παιδιών και γονέων ώστε να προσπαθήσουν να ενημερωθούν για να υποστηρίξουν κατάλληλα τους γονείς, και καταστρατηγούν μία από τις 4 βασικές αρχές της ιατρικής ηθικής (την Αυτονομία του ασθενούς),  ασκώντας medical bullying σε γονείς και παιδιά.

Εν κατακλείδι

Ο μεγαλύτερος όγκος της βιβλιογραφίας και τοποθετήσεις όλο και περισσότερων επιστημονικών φορέων υποδεικνύουν ότι η αμιγώς φυτοφαγική διατροφή είναι όχι μόνο ασφαλής, αλλά και ωφέλιμη στη μακροχρόνια υγεία. Σαφώς, υπάρχουν ακόμα οπισθοδρομικοί οργανισμοί και επιστήμονες που δεν έχουν ενημερωθεί σφαιρικά και χωρίς προκαταλήψεις. Πάντως, ακόμα και οι πιο “συντηρητικές” Διατροφικές Οδηγίες, αυτές των ΗΠΑ, αναφέρουν την βίγκαν διατροφή ως μία από τις δύο εναλλακτικές μορφές υγιεινής διατροφής που είναι κατάλληλη για βρέφη και παιδιά.

Ελπίζω τα παραπάνω να έχουν βοηθήσει λίγο προς την κατεύθυνση της πιο σφαιρικής ενημέρωσης σχετικά με την ασφάλεια της βίγκαν διατροφή σε παιδιά.

Επί του πρακτέου

Αν – ως ενήλικες – μας ενδιαφέρει να διασφαλίσουμε τα μακροχρόνια συμφέροντα των παιδιών και να σεβαστούμε τη γνώμη τους, θα πρέπει να ενημερωθούμε σχετικά με την υγιεινή φυτοφαγική διατροφή.

Θα πρέπει να πάψουμε να τους λέμε ψέματα για το από πού έρχεται το φαγητό τους· και θα πρέπει να ενημερωθούμε για να τα βοηθήσουμε να φάνε με τρόπο που δεν υποσκάπτεται η μελλοντική τους υγεία και η υγεία του πλανήτη στον οποίον θα ζήσουν. Δεν υπάρχει πιο αλαζονική συμπεριφορά από το να αγνοούμε τις μακροχρόνιες συνέπειες της τροφής που τα ταΐζουμε και να στομώνουμε την έμφυτη ευαισθησία και ενσυναίσθησή τους. Και αν δεν γνωρίζουμε πώς να τους προσφέρουμε μια υγιεινή βίγκαν διατροφή, θα πρέπει να βάλουμε τη συνήθεια και τις προκαταλήψεις στην άκρη και να μάθουμε.

Τους το οφείλουμε. Είναι δικαίωμά τους.

Πηγές

American Dietetic Association and Dietitians of Canada (2003) ‘Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets’, Journal of the American Dietetic Association, 103(6), pp. 748–765. Available at: https://doi.org/10.1053/jada.2003.50142.

Amit, M., Canadian Paediatric Society, and Community Paediatrics Committee (2010) ‘Vegetarian diets in children and adolescents’, Paediatrics & Child Health, 15(5), pp. 303–314. Available at: https://doi.org/10.1093/pch/15.5.303.

British Dietetic Association (2021) ‘Vegetarian, vegan and plant-based diet: Food Fact Sheet’. Available at: https://www.bda.uk.com/resource/vegetarian-vegan-plant-based-diet.html.

Eat for health: Australian dietary guidelines ; providing the scientific evidence for healthier Australian diets (2013). Canberra, A.C.T.: National Health and Medical Research Council.

Kovacs, B. et al. (2021) ‘The carbon footprint of dietary guidelines around the world: a seven country modeling study’, Nutrition Journal, 20(1). Available at: https://doi.org/10.1186/s12937-021-00669-6.

Melina, V., Craig, W. and Levin, S. (2016) ‘Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Vegetarian Diets’, Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 116(12), pp. 1970–1980. Available at: https://doi.org/10.1016/j.jand.2016.09.025.

National Institutes of Health (U.S.) (2017) Digging a Vegetarian Diet: Plant-Based Eating Can Reap Rewards, NIH News in Health. Available at: https://newsinhealth.nih.gov/2012/07/digging-vegetarian-diet (Accessed: 21 November 2022).

Physicians Committee for Responsible Medicine (PCRM) (2019) U.S. Doctors Blast Belgian Misinformation on Vegan Diets. Available at: https://www.pcrm.org/news/news-releases/us-doctors-blast-belgian-misinformation-vegan-diets (Accessed: 22 November 2022).

Risos, L. and Devillers, C. (2019) ‘Femmes enceintes et enfants végétaliens’. Available at: https://lamorce.co/femmes-enceintes-et-enfants-vegetaliens-quand-lacademie-royale-de-medecine-de-belgique-se-plante/ (Accessed: 22 November 2022).

Schwingshackl, L., Watzl, B. and Meerpohl, J.J. (2020) ‘The healthiness and sustainability of food based dietary guidelines’, BMJ, 370, p. m2417. Available at: https://doi.org/10.1136/bmj.m2417.

Springmann, M. et al. (2016) ‘Analysis and valuation of the health and climate change cobenefits of dietary change’, Proceedings of the National Academy of Sciences, 113(15), pp. 4146–4151. Available at: https://doi.org/10.1073/pnas.1523119113.

Springmann, M. et al. (2018) ‘Options for keeping the food system within environmental limits’, Nature, 562(7728), pp. 519–525. Available at: https://doi.org/10.1038/s41586-018-0594-0.

Springmann, M. et al. (2020) ‘The healthiness and sustainability of national and global food based dietary guidelines: modelling study’, BMJ, 370, p. m2322. Available at: https://doi.org/10.1136/bmj.m2322.

UNICEF (1989) Convention on the Rights of the Child. Available at: https://www.unicef.org/child-rights-convention/convention-text (Accessed: 21 November 2022).

U.S. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services (2010) ‘Dietary Guidelines for Americans 2010’. Available at: https://health.gov/our-work/nutrition-physical-activity/dietary-guidelines/previous-dietary-guidelines/2010.

U.S. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services (2020) ‘Dietary Guidelines for Americans, 2020-2025, 9th edition’. Available at: https://www.dietaryguidelines.gov/resources/consumer-resources.

U.S. Department of Health and Human Services and U.S. Department of Agriculture (2005) ‘Dietary Guidelines for Americans 2005’. Available at: https://health.gov/sites/default/files/2020-01/DGA2005.pdf.

U.S. Department of Health and Human Services and U.S. Department of Agriculture (2015) ‘Dietary Guidelines for Americans 2015-2020, 8th edition’. Available at: Available at http://health.gov/dietaryguidelines/2015/guidelines/.

WHO (2018) Healthy diet. Fact Sheet no. 394, p. 6. Available at: https://www.who.int/publications/m/item/healthy-diet-factsheet394 (Accessed: 20 October 2020).

Willett, W. et al. (2019) ‘Food in the Anthropocene: the EAT–Lancet Commission on healthy diets from sustainable food systems’, The Lancet, 393(10170), pp. 447–492. Available at: https://doi.org/10.1016/S0140-6736(18)31788-4.