Επτά πράγματα που δεν ήξερες για το Παγκράτι
Αποτελεί μια από τις πιο δημοφιλείς γειτονιές της Αθήνας και τον νούμερο ένα προορισμό βραδινών εξόδων. Δεν θα θέλατε να τη γνωρίσετε λίγο καλύτερα;
Το Παγκράτι το έχουμε άρρηκτα συνδεδεμένο στο μυαλό μας με μπαράκια και καλοπέραση. Πάντα έτσι ήταν, βέβαια. Αποτελούσε πόλο έλξης για bon viveurs, νέους, σινεφίλ και κάθε λογής κόσμου που ήξερε να ζει τη ζωή του. Εκτός των σημείων διασκέδασης όμως, το Παγκράτι κρύβει μερικές ενδιαφέρουσες ιστορικά πληροφορίες.
Ξέρετε γιατί το Παγκράτι (φαίνεται να) έχει πλούσια βλάστηση; Επειδή κάποτε το διέσχιζαν ρέματα= παραπόταμοι του Ιλισού. Από την τότε δασώδη περιοχή του ναού του Προφήτη Ηλία ξεκινούσε ο Ελάσσων ή Αλάσσωνας. Έφτανε στην αρχή της οδού Φρύνης και στη συνέχεια μέσω των οδών Σπύρου Μερκούρη, Αρχελάου και Αμύντα ενωνόταν με τον Ιλισό, ο οποίος έρρεε στη σημερινή λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου. Τελικά, λόγω στεγαστικών προβλημάτων, ο Ιλισσός έπρεπε να μπαζωθεί, πράγμα το οποίο συνέβη στις αρχές της δεκαετίας του 1950.
Μετά την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων, το Παγκράτι λειτούργησε σαν συνοικία-σύνορο, μεταξύ των παλιών και των νέων Αθηναίων. Έτσι ξεκίνησε και το χρονικό μιας δύσκολης γειτνίασης. Για πολλούς εκ των παλαιών Αθηναίων, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες ήταν ανεπιθύμητοι. Ο εκδότης της «Καθημερινής» Γ. Βλάχος έγραψε μετά τις εκλογές του 1928: «Το σύμβολο της Παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την προσφυγική αγέλη».
Ο Ελευθέριος Σκιαδάς, ιστορικός και δημοσιογράφος, είχε γράψει για το Παγκράτι: «Το Παγκράτι, τέλη 1930, φάνταζε ως η πλέον οργανωμένη γειτονιά· η Γούβα, ο Βύρωνας, η Καισαριανή, ο Κοπανάς, εκεί ψώνιζαν, περπατούσαν, γλεντούσαν. Είχε θέατρο, κινηματογράφους, κέντρα, μπαρ, ταβέρνες, ουζερί, μουσική, κοσμική κίνηση. […] Η ίδια λεωφόρος καταγραφόταν ως το μεγαλύτερο νυφοπάζαρο των Αθηνών! Το βραδάκι πλημμύριζε συντροφιές κοριτσιών και νεαρών δανδήδων και ο… πόλεμος άρχιζε. Η «ντεμουαζελίτσα» οπλιζόταν με τουαλέτα, μακιγιάζ, χάρη και κομψότητα. Βόλτες, πειράγματα, φλερτ. Και δεν ήταν λίγες οι γνωριμίες που κατέληγαν σε γάμο».
Στον αριθμό 20 της οδού Άγρας βρισκόταν το σπίτι του νομπελίστα διπλωμάτη-ποιητή Γεώργιου Σεφέρη. Σε αυτό το οίκημα, ο ποιητής με τους φίλους του έζησαν «μακρές ώρες αγωνιώδους αναμονής» την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου 1963, ημέρα της απονομής του βραβείου Νομπέλ: «Για παν ενδεχόμενο η Μάρω φρόντισε να υπάρχει αρκετή σαμπάνια – αν και ο Γιώργος, όταν ήρθε πλέον η ώρα, δεν μπόρεσε να γιορτάσει με τίποτα δυνατότερο από σκέτο γάλα» εξαιτίας μιας σφοδρής κρίσης έλκους στομάχου, γράφει ο Ρόντρικ Μπήτον στη βιογραφία του για τον Γιώργο Σεφέρη.
Αν και ο Σεφέρης ήταν δυνατή καλλιτεχνική παρουσία στον δήμο Παγκρατίου, η προσωπικότητα που συνδέθηκε όσο καμία άλλη με την περιοχή είναι αυτή του οσκαρικού μουσικοσυνθέτη Μάνου Χατζηδάκι ο οποίος έζησε εκεί το μεγαλύτερο και πιο δημιουργικό μέρος της ζωής του. Η οδός Κωνσταντίνου Μάνου όπου βρίσκεται το πρώτο σπίτι που διέμεινε στο Παγκράτι, μετονομάστηκε σε οδό Μάνου Χατζιδάκι ενώ τιμητικά και άτυπα η πλατεία Προσκόπων ονομάστηκε πλατεία Μάνου Χατζιδάκι.
Στην οδό Αστυδάμαντος 15, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, λειτούργησε το Λαϊκό Θέατρο Αθηνών του Βασίλη Ρώτα. «Ήταν πολύ σημαντική αντιστασιακή μορφή του καλλιτεχνικού χώρου. Ίδρυσε το πρωτοποριακό Λαϊκό Θέατρο Αθηνών και τον Ιανουάριο του 1936 παραχώρησε στο ΚΚΕ την αίθουσα για μια εκδήλωση με ομιλητή τον Δημήτρη Γληνό. Τον Μάρτιο του 1944 ανέβηκε στο βουνό, έδωσε παραστάσεις στα χωριά της Θεσσαλίας, έγραψε το τραγούδι του ΕΑΜ και το μονόπρακτο ‘‘Το πιάνο’’ που ανέδειξε το θέμα του μαυραγοριτισμού. Ο μαθητής του, Μάνος Ζαχαρίας συντόνιζε τις καλλιτεχνικές βραδιές, τα πάρτι της Κατοχής που είχαν στόχο τη στρατολόγηση μελών στην Αντίσταση», ανέφερε ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης σε επιμορφωτική διαδρομή στο πλαίσιο δράσης Athens History Walks.
Το Παγκράτι έχει το προνόμιο να διαθέτει μεσ’ το κέντρο της Αθήνας έναν πνεύμονα πρασίνου, το Άλσος Παγκρατίου. Το 1908 δενδροφυτεύτηκε στον χώρο πευκώνας και το 1936 ο Δήμαρχος Κοτζιάς διαμόρφωσε την έκταση σε άλσος, φτιάχνοντας και έναν αξιόλογο ζωολογικό κήπο. Κατά τον Β’ ΠΠ ο ελληνικός στρατός χρησιμοποίησε τον χώρο ωστόσο η προνομιούχος για την θέση και την φυσιολογία της έκταση του άλσους, δεν έμεινε απαρατήρητη από τους Γερμανούς. Σύντομα την επέταξαν έτσι και την μετέτρεψαν σε στρατόπεδο. Και τότε καταστράφηκε ο μικρός, αλλά αξιόλογος και επιμελημένος ζωολογικός κήπος.
Ξέρετε γιατί το Παγκράτι (φαίνεται να) έχει πλούσια βλάστηση; Επειδή κάποτε το διέσχιζαν ρέματα= παραπόταμοι του Ιλισού. Από την τότε δασώδη περιοχή του ναού του Προφήτη Ηλία ξεκινούσε ο Ελάσσων ή Αλάσσωνας. Έφτανε στην αρχή της οδού Φρύνης και στη συνέχεια μέσω των οδών Σπύρου Μερκούρη, Αρχελάου και Αμύντα ενωνόταν με τον Ιλισό, ο οποίος έρρεε στη σημερινή λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου. Τελικά, λόγω στεγαστικών προβλημάτων, ο Ιλισσός έπρεπε να μπαζωθεί, πράγμα το οποίο συνέβη στις αρχές της δεκαετίας του 1950.
Μετά την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων, το Παγκράτι λειτούργησε σαν συνοικία-σύνορο, μεταξύ των παλιών και των νέων Αθηναίων. Έτσι ξεκίνησε και το χρονικό μιας δύσκολης γειτνίασης. Για πολλούς εκ των παλαιών Αθηναίων, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες ήταν ανεπιθύμητοι. Ο εκδότης της «Καθημερινής» Γ. Βλάχος έγραψε μετά τις εκλογές του 1928: «Το σύμβολο της Παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την προσφυγική αγέλη».
Ο Ελευθέριος Σκιαδάς, ιστορικός και δημοσιογράφος, είχε γράψει για το Παγκράτι: «Το Παγκράτι, τέλη 1930, φάνταζε ως η πλέον οργανωμένη γειτονιά· η Γούβα, ο Βύρωνας, η Καισαριανή, ο Κοπανάς, εκεί ψώνιζαν, περπατούσαν, γλεντούσαν. Είχε θέατρο, κινηματογράφους, κέντρα, μπαρ, ταβέρνες, ουζερί, μουσική, κοσμική κίνηση. […] Η ίδια λεωφόρος καταγραφόταν ως το μεγαλύτερο νυφοπάζαρο των Αθηνών! Το βραδάκι πλημμύριζε συντροφιές κοριτσιών και νεαρών δανδήδων και ο… πόλεμος άρχιζε. Η «ντεμουαζελίτσα» οπλιζόταν με τουαλέτα, μακιγιάζ, χάρη και κομψότητα. Βόλτες, πειράγματα, φλερτ. Και δεν ήταν λίγες οι γνωριμίες που κατέληγαν σε γάμο».
Στον αριθμό 20 της οδού Άγρας βρισκόταν το σπίτι του νομπελίστα διπλωμάτη-ποιητή Γεώργιου Σεφέρη. Σε αυτό το οίκημα, ο ποιητής με τους φίλους του έζησαν «μακρές ώρες αγωνιώδους αναμονής» την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου 1963, ημέρα της απονομής του βραβείου Νομπέλ: «Για παν ενδεχόμενο η Μάρω φρόντισε να υπάρχει αρκετή σαμπάνια – αν και ο Γιώργος, όταν ήρθε πλέον η ώρα, δεν μπόρεσε να γιορτάσει με τίποτα δυνατότερο από σκέτο γάλα» εξαιτίας μιας σφοδρής κρίσης έλκους στομάχου, γράφει ο Ρόντρικ Μπήτον στη βιογραφία του για τον Γιώργο Σεφέρη.
Αν και ο Σεφέρης ήταν δυνατή καλλιτεχνική παρουσία στον δήμο Παγκρατίου, η προσωπικότητα που συνδέθηκε όσο καμία άλλη με την περιοχή είναι αυτή του οσκαρικού μουσικοσυνθέτη Μάνου Χατζηδάκι ο οποίος έζησε εκεί το μεγαλύτερο και πιο δημιουργικό μέρος της ζωής του. Η οδός Κωνσταντίνου Μάνου όπου βρίσκεται το πρώτο σπίτι που διέμεινε στο Παγκράτι, μετονομάστηκε σε οδό Μάνου Χατζιδάκι ενώ τιμητικά και άτυπα η πλατεία Προσκόπων ονομάστηκε πλατεία Μάνου Χατζιδάκι.
Στην οδό Αστυδάμαντος 15, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, λειτούργησε το Λαϊκό Θέατρο Αθηνών του Βασίλη Ρώτα. «Ήταν πολύ σημαντική αντιστασιακή μορφή του καλλιτεχνικού χώρου. Ίδρυσε το πρωτοποριακό Λαϊκό Θέατρο Αθηνών και τον Ιανουάριο του 1936 παραχώρησε στο ΚΚΕ την αίθουσα για μια εκδήλωση με ομιλητή τον Δημήτρη Γληνό. Τον Μάρτιο του 1944 ανέβηκε στο βουνό, έδωσε παραστάσεις στα χωριά της Θεσσαλίας, έγραψε το τραγούδι του ΕΑΜ και το μονόπρακτο ‘‘Το πιάνο’’ που ανέδειξε το θέμα του μαυραγοριτισμού. Ο μαθητής του, Μάνος Ζαχαρίας συντόνιζε τις καλλιτεχνικές βραδιές, τα πάρτι της Κατοχής που είχαν στόχο τη στρατολόγηση μελών στην Αντίσταση», ανέφερε ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης σε επιμορφωτική διαδρομή στο πλαίσιο δράσης Athens History Walks.
Το Παγκράτι έχει το προνόμιο να διαθέτει μεσ’ το κέντρο της Αθήνας έναν πνεύμονα πρασίνου, το Άλσος Παγκρατίου. Το 1908 δενδροφυτεύτηκε στον χώρο πευκώνας και το 1936 ο Δήμαρχος Κοτζιάς διαμόρφωσε την έκταση σε άλσος, φτιάχνοντας και έναν αξιόλογο ζωολογικό κήπο. Κατά τον Β’ ΠΠ ο ελληνικός στρατός χρησιμοποίησε τον χώρο ωστόσο η προνομιούχος για την θέση και την φυσιολογία της έκταση του άλσους, δεν έμεινε απαρατήρητη από τους Γερμανούς. Σύντομα την επέταξαν έτσι και την μετέτρεψαν σε στρατόπεδο. Και τότε καταστράφηκε ο μικρός, αλλά αξιόλογος και επιμελημένος ζωολογικός κήπος.
