Ο ονειροπόλος κύριος Τσβάιχ: Διηγηματική ανθολογία

Ανακάλυψα όψιμα τον αυστριακό συγγραφέα, αν και είχα εντυπωσιαστεί από ένα εκτενές διήγημά του με τον τίτλο “Σκακιστική Νουβέλα” που αναφερόταν, με αφορμή το σκάκι και την στρατηγική του, στην ψυχολογία του ανθρώπου που μπορεί να αντιμετωπίσει ακόμα και τον εαυτό του σε τετ α τετ αναμετρήσεις σκακιού.

Τώρα έρχομαι ξανά στο διηγηματογραφικό πεδίο του και ανακαλύπτω πάλι τη μαγεία μιας τόσο ξεχωριστής, τόσο ρωμαλέας, τόσο οξείας πέννας, που ευγνωμονώ την επιμελήτρια του τόμου, η οποία επέλεξε και μετέφρασε τα εννέα κείμενα της συλλογής. Από τα διηγήματα των αρχών του 20ού αιώνα (που δείχνουν μια πρώιμη γραφή, ακόμα κρατημένη σε μικρό βάθος, εστιασμένη σ’ αυτό που ο διηγηματογράφος θα ολοκλήρωνε αργότερα, αλλά ακόμα κάπως αναποφάσιστη) μέχρι τα πιο ώριμα κείμενα της δεκαετίας του ’20 και του ’30 (που δείχνουν βάθος, προσήλωση στις απαραίτητες λεπτομέρειες, ατμοσφαιρικότητα και δραματικό τόνο).

Τα έργα του Στέφαν Τσβάιχ άπτονται του μεταιχμίου εκείνου που χωρίζει και ενώνει το κοινωνικό με το ατομικό. Ζώντας σε μια μεταβατική περίοδο, όταν δηλαδή εξασθενίζει όλο και περισσότερο το σκληρό προφίλ μιας άκρως συντηρητικής κοινωνίας, συλλαμβάνει αυτόν τον κλονισμό και τον αποδίδει περίτεχνα στα κείμενά του. Στην ουσία οι χαρακτήρες του αναδεικνύουν τη διασταύρωση ηθικής και ψυχολογίας, όταν η μεν πνίγει τη δε, όταν η δεύτερη αναζητεί τρόπους να αποδεσμευτεί από τα αυστηρά δεσμά της πρώτης.

Ο Τσβάιχ αποδεικνύεται μάστορας στην αποτύπωση της οριακής ψυχολογίας ανθρώπων οι οποίοι είτε έπαθαν μια μεγάλη καταστροφή, είτε συγκρούστηκαν με τις εσωτερικευμένες ηθικές επιταγές της συνείδησής τους και ταλαντεύονται ανάμεσα σε δύσκολες αποφάσεις. Τα περισσότερα από τα διηγήματά του κινούνται σε ηθικά διλήμματα, που διαμορφώνουν ευερέθιστες και διαταραγμένες μέχρις ενός σημείου προσωπικότητες. Ο έρωτας έξω από τα νόμιμα πλαίσια, η απρεπής εγκυμοσύνη, ο τζόγος και οι παρενέργειές του, ο φόνος…

Θα ήθελα, πριν κλείσω, να μιλήσω για το κορυφαίο έργο του βιβλίου, ένα διήγημα που με έκανε να συγκλονιστώ και να κάνω ανήσυχο ύπνο, σαν το διάβασα. Το “Αμόκ”, γραμμένο το 1922, θεωρείται δικαίως από τα καλύτερα, καθώς εκεί ο αυστριακός πεζογράφος κατάφερε να συμπυκνώσει με δέος, πάθος και έλεος τα τραγικά χαρακτηριστικά μιας μοιραίας συνάντησης. Η υπόθεση έχει ως εξής: Στο νυχτερινό τοπίο του καταστρώματος πλοίου ένας γιατρός εξομολογείται το δράμα του σε έναν άγνωστο: Μια Ευρωπαία κυρία στις Ινδίες ζήτησε απ’ αυτόν να κάνει έκτρωση, αλλά αυτός αρνήθηκε κι εκείνη πέθανε στα χέρια του, μετά από θανάσιμη επέμβαση από μια Κινέζα. Ο γιατρός υποσχέθηκε ωστόσο να μην αποκαλυφθεί η αιτία του θανάτου και κάνει ό,τι μπορεί να πραγματοποιήσει την υπόσχεσή του.

Το διήγημα εξ αρχής υποβάλλει με την ατμόσφαιρά του: πλοίο, νύχτα, ημίφως, ήρεμο κλίμα αλλά ενδόμυχα ηλεκτρισμένη. Μυστήριο: ο κρατημένος στο σκοτάδι γιατρός εμφανίζεται ξαφνικά και εκπέμπει δέος και οίκτο μαζί. Ηθική αμφιταλάντευση: πρέπει να προσφέρει ο θεράπων του Ασκληπιού τις υπηρεσίες του στη πλούσια μοιχό; Κι όταν αυτή τραυματίζεται ενδομητρίως θανάσιμα, ποιες τύψεις αφορούν τον μυστηριώδη αφηγητή; Ο εσωτερικός του μονόλογος, η ψυχικά κλονισμένη κράση του, το ποτό και η αποφασιστικότητά του δημιουργούν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ που μαγεύει τον αναγνώστη.

Ο Τσβάιχ συνθέτει διηγήματα - τραγωδίες, όπου συνοψίζεται η διαμάχη του ηθικού απέναντι στο ηθικό, σύγκρουση που οδηγεί σε ψυχολογικά αδιέξοδα. Τα διηγήματά του έτσι φορτίζουν έντονα το κλίμα και συνεπαίρνουν τον αναγνώστη με τη δύναμη της συμ-πάθειας αλλά και την υποβλητικότητα της ατμόσφαιρας. Σε μερικά από αυτά η αφήγηση μέσα στην αφήγηση παραγκωνίζει τον πρωταγωνιστή σε δευτερεύοντα ρόλο, ακροατή μιας εξομολόγησης, και ανάγει τον ενδοκειμενικό αφηγητή σε πρωταγωνιστή, εξομολογούμενο, σχολιαστή των βαθύτερων διλημμάτων στα οποία βρέθηκε.

Ο αυστριακός συγγραφέας πείθει τον αναγνώστη ότι η λογοτεχνία έχει τρομερή δύναμη. Πλησιάζει τον φακό της σε μια οριακή σκηνή και αναδεικνύει τον φοβερό παλμό της ψυχής, όταν αυτή δονείται από τη σύγκρουση των εσωτερικών και εξωτερικών δυνάμεων. Υποκλίνομαι στην τέχνη του, όπως έχω καιρό να κάνω!

Πατριάρχης Φώτιος