Μέρες Αλεξάνδρειας: Ευρωπαϊκή ιστορία δια χειρός Στεφανάκη

Ένα κείμενο πανδαισία σκηνών και προσώπων σε μια πολυπολιτισμική Αλεξάνδρεια του μεσοπολέμου διαβάζεται με την περιέργεια του αναγνώστη που χαζεύει σκηνικά, κοστούμια, περιστατικά και προ παντός την ώσμωση Ελλήνων, Αράβων, Εβραίων και Δυτικών σε ένα κλίμα κοσμοπολιτισμού και αλλαγών.

Στην ουσία παρακολουθούμε την ιστορία της οικογένειας Χάραμη με πρώτο τον Αντώνιο, μεγαλοβιομήχανο στον χώρο των τσιγάρων, και των γιων του Κωστή και Μάχου. Όλα ξεκινάνε εκεί γύρω στις αρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου κι από μια οπτική γωνία που είναι ταυτόχρονα έξω αλλά και μέσα στην Ευρώπη, μακριά αλλά και κοντά στις εξελίξεις, βλέπουμε την ευρωπαϊκή ιστορία (με τα ελληνικά πράγματα φυσικά σε προτεραιότητα) να παρελαύνει, να σχολιάζεται και να επηρεάζει τις ατομικές ζωές των χαρακτήρων. Ακούγονται λίγο ή πολύ ως απόηχος η πολεμική δεκαετία του ’10, η Μικρασιατική Καταστροφή, η διένεξη Βενιζέλου και βασιλιά, η άνοδος του Χίτλερ και του Μουσολίνι, το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Χρωματίζεται όχι μόνο η πολυεθνική και πλουραλιστική Αλεξάνδρεια, αλλά και η Κωνσταντινούπολη, το Βερολίνο και η χιτλερική σκηνή, το Παρίσι, η Μασσαλία, η Βιέννη κ.ο.κ. Ανάμεσα στα οικογενειακά και επιχειρηματικά επεισόδια, ζωντανεύουν αφηγήσεις ενηλικίωσης, πολιτικά δρώμενα, γάμοι και απιστίες, μπουρδέλα και παλάτια, δεξιώσεις και συνάξεις των ελίτ, κατασκοπία και παρασκήνιο. Ακούγονται ελληνικά και λίγα αραβικά, αλλά συνάμα γαλλικά που θεωρούνταν η Lingua franca της εποχής και αγγλικά που ξεμύτιζαν δυναμικά, λίγα ιταλικά και γερμανικά…

Ο αναγνώστης ταξιδεύει στις σελίδες του βιβλίου και μαζί στην Μεσόγειο της εποχής και ξαναζεί με διαύγεια την ιστορία μέσα σε πολύ προσεγμένες σκηνές που αναπλάθουν την ατμόσφαιρα και αποδίδουν με παραστατικότητα το κλίμα. Από τις φτωχογειτονιές της Αλεξάνδρειας και τα σικ προάστια της πόλης μέχρι τις υψηλές επιχειρηματικές συμφωνίες που θυμίζουν αμυδρά Καραγάτση. Προβάλλει ένας κόσμος μαγευτικός λόγω της κοσμοπολίτικης διάθεσης και της διευρωπαϊκής ιστορίας που καλπάζει σε κάθε γωνία. Η υπόθεση εξελίσσεται αλλά αυτό μετράει λιγότερο στον καμβά των πολλαπλών ατομικών και κοινωνικών αλλαγών.

Καθώς το διάβαζα, ερχόταν στον νου μου το έργο “Άγιοι και δαίμονες” του Γιάννη Καλπούζου. Εκεί συναντήσαμε το ίδιο μωσαϊκό μιας άλλης εποχής, το οποίο ωστόσο γρήγορα με κούρασε. Είδαμε την ιστορία στις αρχές του 19ου αιώνα σε ένα εύρος ανάλογο με του Στεφανάκη, αλλά «ένα τέτοιο ιστορικό αφήγημα προχωρά στατικά και όχι δυναμικά. Απευθύνεται σ’ αυτούς που αρέσκονται στη μυθιστορηματοποίηση της ιστορίας, σ’ αυτούς που θέλουν μια εύπεπτη αφήγηση αντί της δύστροπης ιστοριογραφικής πραγματείας για να μάθουν μια εποχή και να μπουν στο κλίμα της, να γνωρίσουν τα σουσούμια της, να περπατήσουν στα σοκάκια της». Κανονικά πρέπει να πω το ίδιο και για το “Μέρες Αλεξάνδρειας”, αλλά νομίζω ότι υπάρχει μια διαφορά.

Ο Στεφανάκης κάνει την Αλεξάνδρεια πρίσμα θέασης μιας εποχής που έχει σημασία για το σήμερα και θέλγει με τα στοιχεία μιας χαμένης πατρίδας. Αυτό κάνει τον αναγνώστη πιο περίεργο αλλά συνάμα δεκτικό να δει πώς η Ευρώπη αλλάζει και πώς διαμορφώθηκαν συνθήκες και συμπεριφορές που έμμεσα ή άμεσα οδηγούν μέχρι σήμερα. Μπορεί να αδικώ τον Καλπούζο και να πρόκειται απλώς για λόγους αναγνωστικής διαθεσιμότητας, δηλαδή να διάβασα τον Στεφανάκη σε καλύτερη αναγνωστική φάση και να μπόρεσα να δείξω την απαιτούμενη υπομονή για να φάω τις 700 σελίδες με καθαρό μάτι και διάθεση εμμονής στις λεπτομέρειες.

Ούτως ή άλλως πρόκειται για ένα έργο-τοιχογραφία μιας εποχής που έμμεσα δίνει στοιχεία προβληματισμού, αλλά τίποτα παραπάνω. Βυθιζόμαστε στο φόντο της περιόδου και βλέπουμε στην οθόνη μας σκηνές μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, μένουμε στο θέαμα, και λιγότερο -αλλά κι αυτό κάτι είναι- ξαναδιαβάζουμε την ιστορία μας από μια άλλη εστία. Δεν μιλάμε για ανατροπές της πάγιας ματιάς μας αλλά για τοποθέτησή της έξω από τα κλασικά κέντρα του ελληνισμού, και του ευρωπαϊσμού, θα έλεγα.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος

Δημήτρης Στεφανάκης
“Μέρες Αλεξάνδρειας”
εκδόσεις Ψυχογιός
2011: 2η έκδοση