Νέμεσις: Η (μυθιστορηματική) τάξη αποκαθίσταται

Μια επιδημία στην αφηγηματική βάση μυθιστορήματος έχουμε στο εξαιρετικό έργο του Ζαν Πολ Σαρτρ “Η πανούκλα”, στο οποίο η αρρώστια παίρνει αλληγορικές διαστάσεις και δοκιμάζει τις αντοχές των ανθρώπινων σχέσεων αλλά και τις ψυχικές αντιστάσεις του καθενός.

Η “Νέμεσις” αντίστοιχα στηρίζεται στην εξάπλωση της πολιομυελίτιδας σε μια μικρή πόλη της ΗΠΑ το τελευταίο έτος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Φίλιπ Ροθ φαίνεται πως στα τελευταία του βιβλία (ασχέτως της λογοτεχνικής τους αξίας) στρέφεται σε καθαρά περιγράμματα, δίνει έμφαση στη στρωτή αφήγηση και στην εξέλιξη της πλοκής πάνω σε μια ορατή ιστορία. Ο πρωταγωνιστής του Γιουτζήν Κάντορ είναι 23 ετών, Aμερικανοεβραίος γυμναστής, διευθυντής στο αθλητικό κέντρο της πόλης, που βλέπει μερικά από τα νεαρά παιδιά, τα οποία τον υπεραγαπούν, να πεθαίνουν, ενώ όλη η κοινωνία παρατηρεί, ανίδεη για τα αίτια αλλά και πανικοβλημένη από τις συνέπειες, την ασθένεια να θερίζει αθώα μέλη της.

Στη μέση του βιβλίου ο Κάντορ δέχεται την πρόσληψή του σε μια κατασκήνωση, όπου βρίσκεται και η μέλλουσα μνηστή του Μάρσια, και φεύγει για τα βουνά.

Πέρα από την κυρίαρχη απειλή της πολιομυελίτιδας, σταδιακά ορθώνονται μικρότερες καταστάσεις που ενδεχομένως να κυοφορούν κινδύνους, όπως η εκγύμναση των παιδιών στην κατασκήνωση, το ειδυλλιακό τοπίο το οποίο ίσως να μην είναι τόσο ακίνδυνο, ένα σμήνος πεταλούδες που “δεν φόβισαν τους ανθρώπους”. Ο αναγνώστης είναι συνεχώς έτοιμος να διαβάσει για το ατύχημα που θα καταβαραθρώσει τον Κάντορ και τις επιλογές του.

Ανάμεσα στις γραμμές της υπόθεσης αναδεικνύονται και οι προβληματισμοί που δίνουν στην ιστορία βάθος. Ο Κάντορ νιώθει τύψεις που δεν μπόρεσε λόγω προβλημάτων όρασης να καταταγεί στον στρατό και να βρεθεί στη Γαλλία ή στον Ειρηνικό ωκεανό, όπου πολεμούν φίλοι του, ή που δεν έμεινε στο μικροβιοφόρο Νιούαρκ, αλλά έφυγε στα υγιή βουνά του Πόκονο. Κι ενδιαμέσως εγείρονται αμφιβολίες για την καλοκαγαθία του Θεού και τη δικαιοσύνη του, αφού αθώα παιδιά πεθαίνουν από την αρρώστια ή στέλνονται στο μέτωπο, ενώ άλλοι τυχαία μένουν πίσω σε πιο ασφαλείς περιοχές και συνεχίζουν τη ζωή τους παραδείσια. Ο ίδιος ο Καντόρ, εν τέλει, μολύνεται και μένει παραπληγικός, χάνοντας πέρα από την υγεία του την κοπέλα του, αφού με δική του απόφαση την αποδέσμευσε, την εργασία του και την αυτοεκτίμησή του.

Η “Νέμεσις” είναι έργο μακράς πνοής, το καλύτερο του Ροθ που έχω διαβάσει, και μάλιστα γραμμένο με απλά υλικά. Είναι έργο μακράς πνοής γιατί καταφέρνει να συμπυκνώσει στις σελίδες του την τραγωδιακή ένταση και τη διαπάλη με τη μοίρα που συνήθως είναι ανώτερη από τον άνθρωπο, αλλά αυτός πάντα προσπαθεί με ένα τεράστιο «γιατί» να την τιθασεύσει.

Ο Κάντορ κατηγορεί αμφίπλευρα τον εαυτό του που ίσως έγινε το όχημα μετάδοσης του ιού αλλά και τον Θεό που απελευθερώσει στην ανθρώπινη ζωή την πολιομυελίτιδα, τον πόλεμο, την αναπηρία σακατεύοντας εκατομμύρια ανθρώπους. Εκτός από τη συγκίνηση που αποπνέει, το μυθιστόρημα θέτει την ανθρώπινη όψη του ατόμου, που ηθικά ώριμο επιρρίπτει πρώτα τις ευθύνες στον εαυτό του, σε μια υπερβολή που όμως γίνεται απόλυτα κατανοητή. Κι εκτός από την ψυχολογία του θύματος που θεωρεί τον εαυτό του και θύτη, η ευθύνη της Μοίρας (αν μιλάγαμε για την αρχαία Νέμεσι) ή του Θεού, εφόσον μιλάμε με όρους του 20ού/21ου αιώνα, μπαίνει στο παιχνίδι ως ερώτημα με το οποίο αντιπαλεύει αιώνες τώρα το ανθρώπινο πνεύμα.

Ο Φίλιπ Ροθ με εξέπληξε θετικότατα, αφού εγκατέλειψε τη σεξουαλικότητα της γραφής του, άφησε κατά μέρος την αναμόχλευση της εβραϊκής του υπόστασης και καταπιάστηκε μεστά και σε βάθος με ένα πανανθρώπινο θέμα και μάλιστα με όρους αρχαίας τραγωδίας, που δίνουν στο βιβλίο το έρμα εκείνο της υπαρξιακής αναζήτησης που χρειαζόταν.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος

Φίλιπ Ροθ
“Νέμεσις”
μετ. Κ. Σχινά
εκδόσεις Μεταίχμιο
2011