Διαβάσαμε τον “Μονάρχη των Σκιών” του Χαβιέρ Θέρκας

Ένας άνθρωπος που πολεμά στις τάξεις του Φράνκο στον Ισπανικό Εμφύλιο είναι ένας ιδεαλιστής νέος που πιστεύει σ’ αυτό που κάνει, έστω κι αν είναι στη λάθος πλευρά της Ιστορίας, αλλά ίσως κάποια στιγμή κατάλαβε βαλε ότι ο πόλεμος είναι μάταιος και καθόλου ιδεαλιστικός. Κι έπειτα πεθαίνει.

Παράξενο και σαγηνευτικό ξεκίνημα. Ο ίδιος ο συγγραφέας, ως συγγραφέας και με το όνομά του, σκέφτεται τον θρύλο της οικογένειάς του, τον Μανουέλ Μένα, που πέθανε στον ισπανικό εμφύλιο. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι εκείνος πολέμησε στις τάξεις του μελλοντικού δικτάτορα Φράνκο ενάντια στις δημοκρατικές δυνάμεις της ενωμένης Αριστεράς, κάτι που σήμερα φαίνεται ακροδεξιό. Κι ο Javier Cercas *  δεν θέλει να αντιμετωπίσει ξανά την καυτή πατάτα του Εμφυλίου και ειδικά έναν πρόγονο που ανήκε, όπως κι όλη η οικογένειά του, στις δεξιές δυνάμεις.

Στην αρχή προχωρά προχωρά χαλαρά. Απλώς αναμασά ό,τι ξέρει από τη μάνα του της οποίας ήταν θείος ήταν ο νεκρός ήρωας. Πέθανε στα 19 του χρόνια, ως ανθυπολοχαγός σε ένα σώμα με Μαροκινούς στρατιώτες. Μια φωτογραφία διασώζει τη νεανική μορφή του. Σταδιακά μαθαίνει διάφορα από αρχεία και έντυπα, και κυρίως από έναν γηραιό κάτοικο του Ιμπαερνάντο, ο οποίος ήταν συμμαθητής του. Κι όμως δεν τολμά ακόμα να μετατρέψει το υλικό του σε βιβλίο, φοβούμενος να αγγίξει ό,τι για αυτόν είναι ντροπή. Η ενοχή της οικογένειας κληροδοτείται μέσα στην ιστορία.

Διαβάζουμε πώς μαζεύει στοιχεία- περιγραφή η οποία αντιστοιχεί στον τρόπο με τον οποίο γράφτηκε το ίδιο το βιβλίο.  Διαβάζουμε την έρευνα και στην ουσία διαβάζουμε πώς η ιστορία μετατρέπεται σε παρόν και πώς μετουσιώνεται σε λογοτεχνία. Η λογοτεχνία υπηρετεί την αλήθεια, αλλά είμαστε σίγουροι ότι κάθε λογοτεχνική ανάπλαση είναι και μια υποκειμενικότητα. Διαβάζουμε για τον Μανουέλ Μένα και στην ουσία μαθαίνουμε τον Ισπανικό εμφύλιο.

Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ στην Ισπανία ήταν μια τραγωδία, καθώς πολεμούσαν αυτοί που έχουν δίκιο (όσοι υποστήριζαν την τάξη στο χωριό, εφόσον βέβαια είχαν να φάνε) και αυτοί που είχαν πάλι δίκιο (όσοι θέλανε αλλαγές, επειδή δεν είχανε να φάνε). Δεν ήταν διάβολοι οι πρώτοι, ούτε άγγελοι οι δεύτεροι. Ωστόσο, η σωστή πλευρά της Ιστορίας ήταν, σύμφωνα με έναν συνομιλητή του πεζογράφου, η Δημοκρατία κι όχι το πραξικόπημα των Δεξιών που οδήγησε στον Εμφύλιο. Κουτσή- στραβή η Δημοκρατία θα μπορούσε να συμφιλιώσει τις αντιθέσεις, ενώ όσοι πήγαν με τον Φράνκο απλώς έσφαλλαν, όχι από ιδιοτέλεια αναγκαστικά, αλλά από λανθασμένη εκτίμηση της κατάστασης. Το ίδιο συνέβη και στον Μένα, τον ψυχισμό του οποίου αναζητά εξ αρχής ο Θέρκας. Σε ένα ανιδιοτελές παιδί με μελαγχολικό βλέμμα συνοψίζεται η θετική εθελοντική στάση, που ωστόσο συμμετείχε στα πράγματα με τη λάθος πλευρά.

Τελικά, ο νεαρός Μένα ψήθηκε στον πόλεμο και κατάλαβε ότι ο αρχικός ιδεαλισμός του κατέπεσε πάνω στη φρίκη του πολέμου. Μόνη ευθύνη να συνεχίσει ώστε να μην πάει στη μάχη ο άλλος παντρεμένος αδελφός του. Μπορέι να μην «έριξε» τις όποιες ιδεολογικές του πεποιθήσεις, αλλά αντιλήφθηκε, πριν πεθάνει, ότι δεν είναι οι ιδέες αθώες, όταν ο θάνατος και η εκατέρωθεν ωμότητα τις υπερβαίνουν.

Μονάρχης των σκιών είναι στην Οδύσσεια ο Αχιλλέας. Κι ο Θέρκας κάνει συνεχώς τον παραλληλισμό μεταξύ του Μανουέλ Μένα και του ομηρικού ήρωα, επειδή όλοι στην οικογένεια τον έβλεπαν σαν ένα άξιο υπερασπιστή των πιστεύω του και της πατρίδας. Ο ίδιος όμως ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται την τραγικότητά του, ειδικά όταν συγκρίνει τον Αχιλλέα της Ιλιάδας και αυτόν της Οδύσσειας: ο πρώτος ανυψώνεται ως υπέρτατο πρότυπο ανδρείας, και εξαιτίας του ηρωικού του θανάτου, ο δεύτερος προτιμά να ζούσε έστω και ζητιάνος, παρά να είναι στον κάτω κόσμο βασιλιάς των νεκρών.

Πάπισσα Ιωάννα

* Ο Ισπανός συγγραφέας Χαβιέρ Θέρκας γεννήθηκε το 1962, στο Ιμπαερνάντο, στην επαρχία του Κάθερες. Εργάστηκε για δύο χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις και από το 1989 είναι καθηγητής Ισπανικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Χερόνα και τακτικός αρθρογράφος της "ΕΙ Pais". Το έργο του, μεταφρασμένο σε περισσότερες από 20 γλώσσες, περιλαμβάνει τα εξής: "Το κίνητρο" (1987), "Ο ενοικιαστής" (1989), "Η κοιλιά της φάλαινας" (1997) και "Στρατιώτες της Σαλαμίνας" (2001, κυκλοφορεί από τις Εκδ. Πατάκη, σε μετάφραση Ελισώς Λογοθέτη), βιβλίο που γνώρισε διεθνή απήχηση και δέχτηκε εγκωμιαστικά σχόλια από συγγραφείς όπως ο Μάριο Βάργκας Λιόσα, ο Τζ. Μ. Κούτσι, η Ντόρις Λέσσινγκ, η Σούζαν Σόνταγκ και ο Τζορτζ Στάινερ, ο οποίος έγραψε: "Οι στρατιώτες της Σαλαμίνας θα έπρεπε να κατατάσσονται στα κλασικά έργα". Ακολούθησε "Η ταχύτητα του φωτός" (2005, Εκδόσεις Πατάκη, Athens Prize for Literature του περιοδικού "Δέκατα"). Το 2010 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος της Ισπανίας για το βιβλίο του: "Anatomia de un instante". Ο "Ένοικος" πρωτοεκδόθηκε το 1989, θεωρείται το πρώιμο αριστούργημά του και μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες.