Η Ελλάδα μετά το '50 μέσα από τις μνήμες της Λέρου

Την Λέρο ως απουσία, ως «κενό» στην σύγχρονη ελληνική ιστορία επιχειρεί να αναδείξει το συλλογικό έργο «Η Λέρος στο επίκεντρο και το περιθώριο» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Ψηφίδες σε επιμέλεια της Δανάης Καρυδάκη. Μέσα από μια σειρά κειμένων που φαίνονται ετερόκλητα, φωτίζονται ερωτήματα που δεν τέθηκαν με σπουδή και φωτίζεται ένα «κρυμμένο» και τραυματικό παρελθόν του νησιού.  

Τι είναι αυτό που κάνει μια ιστορία «τοπική»; Η δόμηση των αφηγήσεων με επίκεντρο έναν συγκεκριμένο τόπο. Πόσο ετερόκλητες μπορεί να είναι αυτές οι αφηγήσεις; Όσο διαφορετικές ήταν οι χρήσεις του και οι ιστορίες που φιλοξένησε. Το βιβλίο δεν φιλοδοξεί να δώσει μια «Ιστορία» του νησιωτικού τόπου. Δημιουργία, απεναντίας, αρκετά γόνιμα ερωτηματικά, αφήνει στον αναγνώστη την ανασυγκρότηση μέρους ενός ιστορικού παζλ για έναν τόπο που κουβαλά ελάχιστα ερευνημένες πολλαπλές εγγραφές.   

Οι ψηφίδες αυτού του τόμου, τα κείμενά του, δεν συνθέτουν απλώς μια τοπική ιστορία. Η νεότερη και σύγχρονη ιστορία επεφύλαξε βαριά και ιδιαίτερα καθήκοντα φιλοξενίας για την Λέρο, τα οποία  άφησαν στίγματα, τόσο στο τοπίο όσο και στην συλλογική μνήμη του τόπου. Από ιταλική βάση, τόπος λειτουργίας των βασιλικών σχολών επαγγελματικής αποκατάστασης, και μετά τόπος εξορίας, άσυλο ψυχασθενών και τόπος εγκατάστασης hot spot για τις προσφυγικές ροές. Η τοπική ιστορία της Λέρου είναι μια τοπική ιστορία περιθωριοποίησης, μια ιστορία μη αποδοχής, μια ιστορία αποκλεισμού: Πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού. Αναγκαστικά, η μελέτη ενός τέτοιου τόπου πλαισιώνεται από την μελέτη του Ιστορικού πλέγματος που τον περιέβαλε σε κάθε εποχή.

Η ανασύσταση της σύγχρονης ιστορίας του νησιού είναι μια από τις επιτυχίες του συλλογικού τόμου. Μια άλλη είναι η βιωματική αναρώτηση που δημιουργεί στον αναγνώστη του για την θέση που έχει στο μυαλό του η Λέρος και όλα όσα συνέβησαν εκεί τις τελευταίες δεκαετίες. Το σκάνδαλο των άθλιων συνθηκών διαβίωσης των ψυχικά ασθενών τροφίμων, το οποίο αποκάλυψε ο Observer στα τέλη της δεκαετίας του 1980, είναι ό,τι πληροφορία έχουμε οι περισσότεροι για το νησί. Η γνώση μας εξαντλείται στην ηδονοβλεπτική γνώση του «ένοχου μυστικού της Ευρώπης». Με πυρήνα τον τρόπο που το κράτος φέρθηκε επί δεκαετίες στους ψυχικά ασθενείς, ο συλλογικός τόμος δείχνει τις στρώσεις του παλίμψηστου της Λέρου και ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με πολλαπλές απωθήσεις. Όλα αυτά που το ελληνικό κράτος δεν ήθελε να ξέρει και να θυμάται, όλα αυτά με τα οποία και εμείς οι ίδιοι δεν ασχοληθήκαμε, σχηματίζουν μια διανοητική ετεροτοπία, έναν τόπο όπου μοιάζει να μπορούμε να αποθηκεύσουμε μνήμες και εντυπώσεις και μετά να τον ξεχάσουμε.

Έτσι, η διαδικασία ανατοποθέτησης του τόπου «Λέρος» από το περιθώριο στο επίκεντρο της έρευνας, μετατρέπεται σε διαδικασία κατά την οποία καλούμαστε να τοποθετήσουμε στο επίκεντρο την ιστορική μας μνήμη· αυτήν που χάσαμε, αυτήν που αγνοούμε την ύπαρξή της ή αυτήν που δεν θέλουμε να θυμόμαστε γιατί ήταν πάντα λίγο άβολη.

Στην συνειδητοποίηση αυτή οδηγούν οι συνεισφορές των συγγραφέων, οι οποίοι προέρχονται από διαφορετικά επιστημονικά πεδία (ιστορία, ανθρωπολογία, κριτική θεωρία, μουσικολογία). Η διαφορετική τους οπτική δεν περιορίζει την ματιά του τόμου σε αμιγώς ιστορική, κάτι που βοηθά καλύτερα να κατανοήσουμε αυτό που ο Christian Schulz- Norberg αποκαλεί το «πνεύμα του τόπου».

Θα ήθελα ιδιαίτερα να σταθώ στην ιστορία της ψυχικής υγείας στην μεταπολεμική Ελλάδα που παρουσιάζουν στο κείμενό τους οι Δέσπω Κριτσωτάκη και Δημήτρης Πλουμπίδης, στα όσα γράφει με πολλή τρυφερότητα ο Μάκης Σολωμός για την μουσική δημιουργία και την πολιτική κράτηση με αφορμή μια χαμένη ηχογράφηση στην Λέρο της εξορίας. Ακόμα, στο θαυμάσιο προσωπικό χρονικό στο τέλος του βιβλίου το οποίο υπογράφει η Τασούλα Βερβενιώτη, αποτυπώνοντας με τρόπο μοναδικό την «ψυχή» όχι μόνο μιας χαμένης Λέρου, αλλά και την ψυχή της αναζήτησής της.

Το «Η Λέρος στο Επίκεντρο και το Περιθώριο» είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ανάγνωσμα.

Δημήτρης Γλύστρας