7 κεραμικά «μιλούν» για την αυτοκρατορική Κίνα

της Ιωάννας Γκομούζα

Ένας πορσελάνινος παπαγάλος καθιστός πάνω στο βραχάκι του, μια καμήλα από εφυαλωμένο πηλό, φορτωμένη με κουβάρια μεταξιού, φλασκιά, λαγούς και πουλιά, ένα πορσελάνινο δοχείο για πινέλα καλλιγραφίας με ποικίλες διακοσμητικές παραστάσεις. Πάνε 35 χρόνια που δεν είχαν συναντήσει το κοινό. Κι αν σκεφτείς την υψηλή αισθητική, την εξαιρετική μαεστρία στην κατασκευή και την πολυσήμαντη πληροφορία που φέρουν για την εποχή, την πατρίδα τους και όχι μόνο, δεν χρειάζεσαι κι άλλες αφορμές για ν’ ανηφορίσεις στον δεύτερο όροφο του Μουσείου Μπενάκη.

Η έκθεση «Κεραμική από την Κίνα» είναι o πιο γρήγορος τρόπος για να ταξιδέψεις στον χώρο και τον χρόνο «διασχίζοντας» τους θρυλικούς Δρόμους του Μεταξιού, από τα παλάτια της αυτοκρατορικής Κίνας στις αγορές της Γηραιάς Ηπείρου, της Μέσης Ανατολής και της Ασίας που είχαν υποκλιθεί στη σινομανία, κι από τα ονομαστά κεραμικά κέντρα της μακρινής χώρας στα εργαστήρια των καλλιτεχνών-κεραμέων του 20ού αιώνα στην Ευρώπη.

Πέντε χιλιάδες χρόνια πολιτισμού περνούν μπροστά από τα μάτια σου χάρη στα 90 εκθέματα. Τα 88 προέρχονται από τη συλλογή του Γεώργιου Ευμορφόπουλου, μέρος της οποίας (περίπου 800 αντικείμενα) έχει δωρηθεί στο Μουσείο Μπενάκη και πρωτοπαρουσιάστηκε εδώ στα εγκαίνιά του το 1931. Ο Ευμορφόπουλος, ελληνικής καταγωγής βρετανός επιχειρηματίας, υπήρξε ο σημαντικότερος συλλέκτης κινεζικής τέχνης του πρώιμου 20ού αιώνα.

Ο επιμελητής της έκθεσης Γιώργης Μαγγίνης, αρχαιολόγος και διδάσκων στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, επέλεξε να ξετυλίξει το υλικό σε μια αμφίδρομη ανάγνωση. Η μία διαδρομή θα σου φανερώσει στοιχεία για την ιστορία και τον πολιτισμό της Κίνας από την 3η χιλιετία π.Χ. έως τον 19ο αιώνα μ.Χ., από τη νεολιθική εποχή ως την τελευταία δυναστεία Τσινγκ. Η αντίστροφη πορεία εστιάζει, με τα ίδια αντικείμενα, στις επαφές της Κίνας με τη Δύση διαχρονικά, με έμφαση στο ενδιαφέρον των μελετητών και συλλεκτών κινέζικης τέχνης.

Κάθε αντικείμενο έχει τη δική του ξεχωριστή ιστορία. Συζητώντας με τον Γιώργη, του ζητήσαμε να μας επισημάνει κάποιες ενδιαφέρουσες περιπτώσεις και μας μίλησε για φανταστικά πλάσματα και θρυλικές θεές, για υπέροχα χρηστικά και ταφικά αντικείμενα και, μέσα από αυτά, για ζητήματα που έχουν να κάνουν με την αυτοκρατορική αισθητική, την κοινωνική διαστρωμάτωση, την λατρεία, την πρόσληψη της κινεζικής τέχνης στη Δύση και την έρευνά της. Ιδού:

Ταφικό ειδώλιο ακολούθου (πηλός με γραπτή διακόσμηση - Σαανσί - Χαν της Δύσης, 2ος αι. π.Χ.)
«Η ιστορία μερικών αντικειμένων παραμένει περιπετειώδης ακόμη και αφού ενταχθούν σε κάποια μουσειακή συλλογή. Αυτό το ταφικό ειδώλιο ακολούθου εικονογραφήθηκε το 1928 ενόσω ήταν ακόμη στην προσωπική συλλογή του Γεώργιου Ευμορφόπουλου, ο οποίος το δώρισε το 1936 στο Μουσείο Μπενάκη. Όταν το 1991 ο συγγραφέας ενός βιβλίου για την πρώιμη κεραμική της Κίνας θέλησε να το συμπεριλάβει στην έρευνά του, δεν μπορούσε να το εντοπίσει καθόσον η αθηναϊκή συλλογή ήταν πλέον αποθηκευμένη και ελάχιστα γνωστή. Θεώρησε λοιπόν πως το ειδώλιο βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, όπου κατέληξε το 60% όσων αντικειμένων πούλησε στο βρετανικό κράτος ο συλλέκτης, και το δημοσίευσε ως αποθηκευμένο εκεί. Η νέα πατρίδα όμως του ακολούθου ήταν η Ελλάδα και όχι η Βρετανία και το ειδώλιο εκτέθηκε στο κοινό σε περιοδική έκθεση που οργανώθηκε το 2004».

Ταφικό ειδώλιο χθόνιου πνεύματος (εφυαλωμένος πηλός με γραπτή διακόσμηση και χρυσό - Χεμπέι ή Χενάν - Τανγκ, πρώτο μισό 8ου αι. μ.Χ.)
«Η εικονογραφία των φανταστικών πλασμάτων που κατοικούσαν στους τάφους της δυναστείας Τανγκ υπήρξε μυστηριώδης για τους πρώτους ερευνητές της κεραμικής από την Κίνα. Το χθόνιο πνεύμα που δώρισε ο Γεώργιος Ευμορφόπουλος το 1936 στο Μουσείο Μπενάκη ήταν από τις πιο αινιγματικές μορφές της συλλογής. Σε επιστολή του της 1ης Νοεμβρίου 1930 προς τον Ευμορφόπουλο ο Αντώνης Μπενάκης είχε χαρακτηρίσει μια παρόμοια μορφή “σφίγγα”, χρησιμοποιώντας έναν όρο προερχόμενο από την ελληνική και αιγυπτιακή αρχαιολογία και επιχειρώντας, αθέλητα, μια ερμηνεία».

Αγγείο από λιθοκέραμο με ρηγματωμένη εφυάλωση (κεραμική Λοντσουάν τύπου «Γκουάν» - Τζετσιάνγκ, Λοντσουάν - Σονγκ του Νότου, 1127–1279 μ.Χ.)
«Κατά τη δυναστεία Σονγκ η κεραμική αναδείχθηκε σε περιζήτητη μορφή τέχνης ακόμη και για την αυτοκρατορική αυλή. Η κατάληψη της Βόρειας Κίνας από τους “βαρβάρους” Τζιν στις αρχές του 12ου αι. κατέληξε στη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Χαντζόου της Νότιας Κίνας. Δύο κέντρα παραγωγής εγκαθιδρύθηκαν εκεί, παράγοντας λιθοκεράμους γνωστούς με το όνομα “Γκουάν” (επίσημοι) για την αυτοκρατορική αυλή. Η πλούσια εφυάλωσή τους με ηθελημένες ρηγματώσεις αναπαράχθηκε σε μη-αυτοκρατορικά κέντρα με αποδέκτη μια ευρύτερη και λιγότερο απαιτητική πελατεία. Το αγγείο αυτό κατασκευάστηκε στο Λοντσουάν του Τζετσιάνσκ ως καλόπιστη αντιγραφή των σπάνιων κεραμικών “Γκουάν”».

Ειδώλιο της «Θεάς του Ελέους» Γκουανγίν (πορσελάνη με διακόσμηση επίθετη και από μήτρα - Φουτζιάν - Ντεχουά. 17ος – 18ος αι. μ.Χ.)
«Ο συγκριτισμός και η εικονογραφική ρευστότητα χαρακτηρίζουν τη θρησκευτική εμπειρία στην Κίνα. Οι μποτισάτβες ήσαν ανώτερα ανθρώπινα όντα τα οποία, έχοντας αγγίξει τη βουδιστική νιρβάνα, την απαρνιόνταν προκειμένου να βοηθήσουν άλλους να την προσεγγίσουν. Επομένως, λατρεύονταν περίπου όπως οι άγιοι του χριστιανισμού. Ο μποτισάτβα Γκουανγίν παριστανόταν ως άνδρας κατά τους πρώτους αιώνες της λατρείας του στην Κίνα. Παραταύτα, κατά τη δυναστεία Μινγκ το φύλο του άλλαξε και ως το τέλος της περιόδου και την αρχή της επόμενης δυναστείας Τσινγκ, όταν και τοποθετείται χρονολογικά το ειδώλιο αυτό, οι παραστάσεις αποδίδουν τη «Θεά του Ελέους» Γκουανγίν παρά την αρσενική της εκδοχή».

Δοχείο για πινέλα (πορσελάνη με διακόσμηση αντικειμένων γραφείου σε κυανό του κοβαλτίου και σμάλτα - Τσιανγκσί, Τσιντετζέν - Τσινγκ, Κανγκσί, 1662–1722 μ.Χ.)
«Η καλλιγραφία αποτελούσε την υψηλότερη μορφή τέχνης στην Κίνα, ανώτερη από την ζωγραφική ή την γλυπτική. Η επιδεξιότητα του καλλιγράφου δήλωνε την καλλιέργειά του και αντανακλούσε την (υψηλή) κοινωνική του θέση. Συνακόλουθα, τα αντικείμενα γραφείου αποτελούσαν σύμβολα κύρους. Οι απεικονίσεις μιας βάσης για αρωματικές ράβδους σε σχήμα ελέφαντα, μιας συστάδας ειλητών, μιας βεντάλιας και άλλων αντικειμένων σε αυτό το δοχείο για πινέλα αντανακλά τη θέση (ή τις φιλοδοξίες) του κατόχου του και ίσως είχε προσφερθεί ως δώρο με την ευκαιρία κάποιας προαγωγής».

Ειδώλιο παπαγάλου (πορσελάνη με διακόσμηση από μήτρα και με σμάλτα. Τσιανγκσί, Τσιντετζέν. Τσινγκ, Κανγκσί, 1662-1722 μ.Χ.)
«Οι παπαγάλοι είναι αυτόχθονες στην Κίνα και συχνά συνοδεύουν απεικονίσεις της Γκουανγίν, της «Θεάς του Ελέους», κρατώντας ένα μαργαριτάρι στο ράμφος τους. Είναι τα πιο ασυνήθιστα ζώα στο πορσελάνινο θηριοτροφείο της περιόδου Κανγκσί. Οι παπαγάλοι ήταν από τα πιο αγαπημένα εξωτικά πτηνά στην Ευρώπη του 18ου αιώνα, κατά συνέπεια παρόμοια κινεζικά ειδώλια διακοσμημένα με τη δημοφιλή χρωματική παλέτα famille verte στην οποία κυριαρχεί το πράσινο, εμφανίζονται σε βασιλικές συλλογές της περιόδου, όπως στις Κάτω Χώρες (Rijksmuseum στο Άμστερνταμ), στη Σουηδία (Κινέζικο Περίπτερο στο Ανάκτορο Drottnigholm, κοντά στη Στοκχόλμη, άλλοτε ιδιοκτησία της βασίλισσας Hedvig Eleonora, 1636-1715) και στη Γερμανία (ελεκτορική συλλογή Δρέσδης). Ένα ζευγάρι που βρίσκεται τώρα στο Μουσείο του Λούβρου έχει τεκμηριωθεί ότι ανήκε στο Cabinet Interieur της βασίλισσας Μαρίας Αντουανέτας (1755-1793) στις Βερσαλλίες, το 1789».

Ειδώλιο καμήλας (εφυαλωμένος πηλός - Χεμπέι ή Χενάν - δυναστεία Σουέι ή πρώιμη Τανγκ, πρώιμος 7ος αι. μ.Χ.)
«Το εμπόριο ταφικών αντικειμένων ξεκίνησε στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Αυτή η καμήλα είναι πιθανώς μία από τις πρώτες αρχαιότητες που έφτασαν στη Δύση από την Κίνα και επίσης ένα από τα πρώτα κινεζικά ταφικά αντικείμενα τα οποία συλλέχθηκαν ως έργο τέχνης οπουδήποτε. Οι Κινέζοι συλλέκτες τα απέφευγαν ως μολυσμένα εξαιτίας της σύνδεσής τους με τους νεκρούς. Όμως η νοοτροπία της Δύσης δεν δεσμευόταν από τους ενδοιασμούς αυτούς. Με τις βακτριανές καμήλες, που ταξίδευαν σε καραβάνια και κουβαλούσαν έως και 120 κιλά φορτίου η καθεμιά, ταξίδευε το μετάξι, το θρυλικό προϊόν της Κίνας, από τον 2ο αιώνα π.Χ. Έως τις αρχές του 7ου αιώνα, όταν κατασκευάστηκε αυτό το ειδώλιο, οι χερσαίοι Δρόμοι του Μεταξιού διέσχιζαν τα βασίλεια της Κεντρικής Ασίας, τα εδάφη της αυτοκρατορίας των Σασσανιδών και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και έφταναν στη Μεσόγειο. Οι λεπτομέρειες στο φορτίο του σχετίζονται με τις ζωές των ανθρώπων που οδηγούσαν τα τεράστια καραβάνια τα οποία πρέπει να αποτελούνταν από αρκετές εκατοντάδες καμήλες το καθένα».

Η έκθεση «Κεραμική από την Κίνα» θα διαρκέσει έως τις 4/9. Βάλτε την στο πρόγραμμά σας, γιατί όχι και οικογενειακώς. Το Σάββατο 25/6, στις 11 π.μ. ο επιμελητής θα βρίσκεται στο χώρο για να μας ξεναγήσει (δηλώσεις συμμετοχής στο 2103671015, Δευτέρα-Πέμπτη, 10.00-14.00), ενώ και το καλοκαιρινό εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Το Μουσείο Μπενάκη στον Εθνικό Κήπο» θα βάλει τα παιδιά στο… εξωτικό κλίμα δίνοντας ευκαιρία για δημιουργία και γνώση.

Επιμέλεια: Γιώργης Μαγγίνης, Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, συνεργάτης του Μουσείου Μπενάκη
Συν-επιμέλεια: Σοφία Χανδακά, επιμελήτρια του Τμήματος Πολιτισμών του Κόσμου & Μίνα Μωραΐτου, επιμελήτρια του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης