Ίασις: Χίλια χρόνια υγείας σε 300 ευρήματα

του Γιάννη Ασδραχά 

Τη λέξη Pa-ma-ko σχηματίζουν τα τρία συλλαβογράμματα της γραμμικής γραφής Β΄, χαραγμένα τα τέλη του 13ου αιώνα π. χ. σε μία πινακίδα καταγραφής των αποθηκευμένων υλικών που βρέθηκε στο ανάκτορο της Πύλου. Πρόκειται για την πρώτη πιστοποιημένη αναφορά μίας λέξης που έφτασε στα χείλη μας παρόμοια ως τις μέρες μας: το φάρμακο.

Η χορήγηση του παρασκευάσματος που προσφέρει ίαση ή πρόληψη από τις νόσους, ήταν ευθύνη των i-ja-te, σύμφωνα με μία άλλη επιγραφή που ανακαλύφθηκε στο ίδιο ανάκτορο. Αυτές οι τρεις συλλαβές ταυτίστηκαν με την αρχαία ελληνική λέξη ιητήρ, τον ιατρό της αρχαιότητας και τον «δικό μας» γιατρό. Αυτές οι λέξεις και οι έννοιες τους είναι η χρονική αφετηρία μίας σπουδαίας έκθεσης που φιλοξενείται στους χώρους του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.

Πρόκειται για μια έκθεση που αναδεικνύει μοναδικά το τεράστιο κεφάλαιο της ιατρικής στην αρχαιότητα μέσα από τριακόσια ευρήματα που προέρχονται από 41 Μουσεία και συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού. «Ίασις» είναι ο τίτλος της ,με υπότιτλο «υγεία, νόσος, θεραπεία - Από τον Όμηρο στον Γαληνό». Η έκθεση χαρτογράφει τον αγώνα του ανθρώπου ενάντια στην αρρώστια από τον 14ο αιώνα π.Χ. μέχρι και τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, μέσω μίας καταγραφής που προσεγγίζει όλες τις εκφάνσεις της ίασης και της πρακτικής της, εκπλήσσοντας σε πολλές περιπτώσεις τον επισκέπτη με την απροσδόκητη αποκάλυψη της γνώσης του αρχαίου κόσμου και διακρίνοντας παράλληλα πότε πραγματοποιήθηκαν τα πρώτα βήματα της σημερινής επιστήμης απαλλαγμένα από δεισιδαιμονίες.

«Η έκθεση αφορά το ευρύ κοινό και όχι μόνο στους αρχαιολόγους και τους αρχαιόφιλους» είπε στην συνέντευξη τύπου που πραγματοποιήθηκε με αφορμή την έκθεση η πρόεδρος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Σάντρα Μαρινοπούλου. Τόνισε επίσης ότι η υγιεινή ζωή δεν είναι ζήτημα της εποχής μας αλλά είχε φανατικούς οπαδούς στην αρχαιότητα: «Ο Ιπποκράτης υπήρξε ομοιοπαθητικός, ολιστικός, διαιτολόγος. Οι ευεργετικές επιδράσεις στον οργανισμό της μαστίχας, του γκότζι μπέρι, κ. α. ήταν τότε γνωστές».

Η Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, υπογράμμισε ότι στον αρχαίο ελληνικό χώρο υπήρχαν 300 ασκληπιεία. Ήταν «ιδρύματα ίασης αλλά και λατρείας ίδια με τα σημερινά κέντρα υγείας». Όπως σημειώνει επίσης η Λίνα Μενδώνη, πέρα από τον μεγάλο πλούτο και τη θεματική ποικιλία των εκθεμάτων, μπορεί κανείς να διακρίνει «καθαρά εικόνες και μοτίβα, πρακτικές και παραδόσεις, δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις της ατομικής ανθρώπινης ψυχής αλλά και συλλογικά της κοινωνίας, απέναντι στο αναπάντεχο και ανεξέλεγκτο φαινόμενο της ασθένειας, που παρά το πέρασμα τόσων αιώνων παραμένουν σε πολύ μεγάλο βαθμό αμετάβλητα και αναλλοίωτα ανεξάρτητα από την τεράστια πρόοδο της γνώσης και της ιατρικής επιστήμης».

Ξεκίνησε ανορθόδοξα την ομιλία του, όπως είπε, ο διευθυντής του μουσείου Κυκλαδικής τέχνης, Νικός Σταμπολίδης. Αναφερόμενος σε ένα περιστατικό από την κωμωδία «Σφήκες» του Αριστοφάνη όπου ο Βδελυκλέων διαμορφώνει για τον δικομανή πατέρα του, Φιλοκλέωνα, ένα περιβάλλον όπου θα του παρέχονται οι ευκολίες ενός δικαστηρίου. Εκτός από το άγαλμα ενός ήρωα, τον κόκορα για να τον ξυπνάει κ. α. υπάρχει και μία αμίδα – το δοχείο νυκτός- έτσι ώστε να ανακουφίζεται ο έγκλειστος. «Τέτοια αντικείμενα υγιεινής υπάρχουν στην έκθεση, που παρόμοια τους δεν είχαν οι Βερσαλλίες του 16ου αιώνα» είπε ο διευθυντής του μουσείου εξηγώντας πως «δεν είμαι σωβινιστής, ούτε ελληνολάτρης, αλλά αν διάλεγα πολιτισμό θα διάλεγα αυτόν που οι θεοί ήταν άνθρωποι και οι άνθρωποι θεοί».

Οι Γιατροί ήταν εξέχουσες προσωπικότητες στην εποχή τους: όπως είπε ο Νίκος Σταμπολίδης «τους τιμούσαν με χρυσό στεφάνι, τους όριζαν πρόξενους». Αλλά οι Γιατροί λειτουργούσαν και με γνώμονα τις απολαβές τους, όπως διευκρίνισε ο διευθυντής του μουσείου: «Μπορούσε δηλαδή ένας γιατρός να αφήσει π. χ. την Αίγινα και να βρεθεί στην Αθήνα επειδή η αμοιβή του θα ήταν καλύτερη».

Περιήγηση στην έκθεση

Αυτής της γνώσης απτά απομεινάρια, κομμάτια του υλικού πολιτισμού της ελληνικής αρχαιότητας απανθισμένα με τάξη προσπαθεί να προσφέρει η έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, παρουσιάζονται τα με εύληπτο και κατανοητό τρόπο στον επισκέπτη.

Η έκθεση, την οποία συνεπιμελήθηκαν ο Νίκος Σταμπολίδης και ο επιμελητής αρχαιοτήτων του μουσείου Γιώργος Τασούλας διαρθρώνεται σε 8 ενότητες. Πρόκειται για τις: Υγεία-υγιεινή, νόσος, Ομηρική Ιατρική, Θεουργική Ιατρική, Αναθήματα, Επιστημονική Ιατρική, Φάρμακα και Εργαλεία και Μνημεία Γιατρών.

Στην είσοδο του μουσείου υπάρχουν δύο ακέραια γλυπτά από την αρχαιότητα, με ειδική σημειολογία για την έκθεση. Πρόκειται για το άγαλμα της υγείας από την Ρόδο που στο ένα χέρι της φέρει ένα φίδι και στο άλλο ένα αυγό. Όπως είπε ο Νίκος Σταμπολίδης η αλληγορία του φιδιού δεν αφορά τη χρήση του δηλητηρίου του για θεραπευτικούς σκοπούς, αλλά την ανανέωση την οποία συμβολίζει το φίδι και η αλλαγή του δέρματός του.

Σε Μαύρο Μάρμαρο της μικράς Ασίας είναι σμιλεμένο το άγαλμα του Ασκληπιού που βρέθηκε στη Ρώμη το 1725. Η μόνιμη θέση του είναι στο μουσείου Καπιτωλίου. Μετακινήθηκε για πρώτη φορά για τις ανάγκες της έκθεσης. «Ο Ασκληπιός γεννήθηκε θνητός και έγινε θεός. Ήταν σαν τους σημερινούς αγίους. Και η λατρεία του συνεχίστηκε και μετά το τέλος του αρχαίου κόσμου το 500 μ.Χ. Είναι έκδηλο ότι κάποια από τα πορτραίτα του Ιησού μοιάζουν με αυτά του Ασκληπιού» εξήγησε ο διευθυντής του μουσείου.

Μία προτομή του πατέρα της Ιατρικής, του Ιπποκράτη, συμπληρώνει το τρίπτυχο. Στις αίθουσες κυριαρχούν τα «ιατρικά» χρώματα: το λευκό και το ανοιχτόχρωμο πράσινο, ενώ οι θησαυροί της έκθεσης είναι με τέτοιο τρόπο τοποθετημένοι έτσι ώστε να αναδεικνύονται οι λεπτομέρειες τους, παρά τον μεγάλο τους αριθμό.

Οι αναγνώσεις που μπορεί να κάνει ο θεατής είναι πολλές: Τόσο στις πρακτικές της ιατρικής, όσο και στα εργαλεία, τα αναθήματα, τη λατρεία, τις επιγραφές, την τέχνη αλλά και τις εποχές. Βλέπουμε για παράδειγμα το κρανίο γυναίκας που έζησε τον 4ο αι. π. Χ. το οποίο στην κάτω γνάθο φέρει χρυσή ορθοδοντική συσκευή, πιθανότατα για διόρθωση προβλημάτων σύγκλισης των δοντιών, αλλά και κρανία με ίχνη χειρουργικής επέμβασης από τον 7ο π.Χ. αιώνα και αγγεία φαρμακευτικής χρήσης διαφόρων μεγεθών που φέρουν επιγραφές με το περιεχόμενο τους –κάποια από αυτά μοιάζουν με την κάψα της παπαρούνας, πράγμα που για τους αρχαιολόγους δηλώνει ότι περιείχαν όπιο για φαρμακευτική χρήση.

Βλέπουμε επίσης αναθήματα από μάρμαρο ή πυλό που απεικονίζουν μέρη του ανθρώπινου σώματος την ίαση των οποίων από διάφορες παθήσεις επιθυμούσαν οι αφιερωτές τους. Μοναδικά είναι το αναθήματα που προέρχονται από το Εθνικό Αρχαιολογικό μουσείο της Φλωρεντίας που εικονίζουν τον τράχηλο γυναικείας μήτρας και των εσωτερικών οργάνων του θώρακα και της κοιλιάς.

Εντυπωσιακό είναι, επίσης, το χρυσό δακτυλίδι με το καμεό από λευκό όνυχα που ανήκει στις συλλογές της Εθνικής βιβλιοθήκης της Γαλλίας και εικονίζει τον μύθο των Προιτίδων, των τριών θυγατέρων του Προίτου που διέπραξαν ύβρη και τιμωρήθηκαν με δερματική ασθένεια. Ο πατέρας τους κάλεσε τον μάντη Μελάμποδα, τον πρώτο θεραπευτή που χρησιμοποιούσε καθαρμούς και φάρμακα.

Από την Κύπρο προέρχεται η χάλκινη πινακίδα συμβόλαιο (5ος Αιώνας π.Χ. ) ανάμεσα στον βασιλιά Στασίκυπρο της πόλης του Ιδαλίου και του ιατρού Ονάσιλου. Στο κείμενο ο βασιλιάς και ο δήμος αναλαμβάνουν να πληρώσουν στον γιατρό και τους αδελφούς του τα έξοδα περίθαλψης των τραυματιών κατά την διάρκεια της πολιορκίας του Ιδαλίου. Επιβλητικός είναι ο ενεπίγραφος επιτύμβιος κούρος (6ος αιώνας π.Χ. ) που βρέθηκε στη νεκρόπολη των Υβλαίων Μεγάρων. Το άγαλμα, του οποίου το κεφάλι και τα άκρα έχουν χαθεί, φέρει κάθετη εγχάρακτη επιγραφή στον μηρό που το αποδίδει στον ιατρό Σωμβροτίδα.

Ένας εξαιρετικός εικονογραφημένος πολυσέλιδος κατάλογος συνοδεύει την έκθεση (395 σελίδες μεγάλων διαστάσεων). Η έκδοση, εκτός του ότι θα αφήσει την ανάμνηση της έκθεσης ζωντανή, είναι και ένα εργαλείο για την μελέτη της ιατρικής και των πρακτικών της στην αρχαιότητα. «Magnum opus» τον χαρακτήρισε ο Νίκος Σταμπολίδης, πράγμα που οφείλεται σε όλους όσους συνεργάστηκαν.

Δύσκολη στάθηκε η συγκέντρωση των απαιτούμενων ποσών για την πραγματοποίηση αυτής της έκθεσης, όπως είπε η Σάντρα Μαρινοπούλου. Εντέλει στήθηκε με την «τόνωση» των χορηγιών.

Η «Ίασις» αποτελεί το δεύτερο μέρος της τριλογίας των μεγάλων αρχαιολογικών εκθέσεων του ΜΚΤ που εστιάζουν σε θέματα τα οποία απασχολούν τον άνθρωπο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η τριλογία ξεκίνησε το 2009 με την έκθεση «Έρως», και ολοκληρώνεται τον Δεκέμβριο με την έκθεση «Επέκεινα».