Ελλάς-Ιταλία συμμαχία στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

του Γιάννη Ασδραχά

Με μια ελαφριά απογοήτευση θα κλείσει την περιήγηση του στο Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο που στεγάζεται στην Έπαυλη Τζούλια στη Ρώμη ο κάθε συνειδητοποιημένος επισκέπτης. Το σπουδαιότερο έκθεμα στο είδος του, ο κρατήρας του Ευφρονίου, δεν είναι στη θέση του. Αντ’ αυτού βρίσκεται ένα σημείωμα το οποίο γνωστοποιεί ότι το απόν κομψοτέχνημα φιλοξενεί προσωρινά η Αθήνα ως μέρος της έκθεση που παρουσιάζεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο με τίτλο «Classicità ed Europa. Το κοινό πεπρωμένο Ελλάδας και Ιταλίας».

Παρόμοια ανακοίνωση υπάρχει σε είκοσι τρείς βάσεις και προθήκες περίφημων έργων τέχνης σε ελληνικά και ιταλικά μουσεία και αφορούν τα αριστουργήματα που αποτελούν το υλικό αυτής της σπουδαίας έκθεσης, η οποία έχει σχεδόν επισκιάσει το δικαιολογημένο παραλήρημα για κάθε είδηση που αφορά τον τάφο της Αμφίπολης.

Η έκθεση που παρουσιάστηκε αρχικά στο Προεδρικό Μέγαρο του Κυρηναλίου στη Ρώμη από τον περασμένο Μάρτιο μέχρι και τον Ιούλιο πραγματοποιήθηκε με αφορμή την εκ περιτροπής Προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης της Ελλάδας (από 1 Ιανουαρίου έως 30 Ιουνίου) και της Ιταλίας (1 Ιούλιου - 31 Δεκεμβρίου).

Το σκεπτικό της έκθεσης
Σε δύο αίθουσες του περιοδικού εκθεσιακού χώρου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείο, το ελληνικό κοινό έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί με όχημα επιλεγμένα αρχαία και νεότερα έργα τέχνης σε 45 αιώνες κοινής και παράλληλης πολιτιστικής διαδρομής των δύο χωρών.

Στόχος της έκθεσης είναι να καταδείξει τη συμπόρευση των δύο χωρών με κοινό παρονομαστή τις πολιτιστικές τους αξίες, την Ιστορία, τη θρησκεία και την τέχνη, διασαφηνίζοντας το στίγμα αυτής της πορείας το οποίο «καθόρισε, διαμόρφωσε και χαρακτηρίζει αυτό που ονομάζουμε Ευρωπαϊκό Πολιτισμό». Παράλληλα, προσφέρονται και άλλες αναγνώσεις στον θεατή όπως για παράδειγμα η προσπάθεια για την πάταξη της αρχαιοκαπηλίας που φωτίζεται μέσα από αντικείμενα τα οποία έφυγαν λαθραία από τις δύο χώρες και εν τέλει επέστρεψαν εκεί που ανήκουν.

Η επιλογή των εκθεμάτων δεν υπολογίστηκε με βάση την ποσότητα. Το κριτήριο ήταν η μοναδικότητα, η αισθητική και η επιδραστικότητα τους τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν, προσφέροντας εντέλει μία πολυεπίπεδη ανάγνωση της μακραίωνης κοινής πορείας των λαών που μοιράζονται τις δύο κοντινές χερσονήσους της Μεσογείου.

Ανάμεσα στα εκθέματα βρίσκεται και το έξοχης τεχνικής ανάγλυφο της σκεπτόμενης Αθηνάς, με τη θεά της σοφίας να στηρίζεται στο δόρυ της εκπέμποντας στον θεατή τον προβληματισμό της Αθηναϊκής κοινωνίας αμέσως μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων.

Το σύνταγμα των τυραννοκτόνων, το πρώτο καταγεγραμμένο έργο τέχνης με πολιτικά κίνητρα, το μεγάλων διαστάσεων ακρόλιθο κεφάλι της θέας Αφροδίτης που ανακαλύφθηκε στη Κάτω Ιταλία και ο κορμός της αμαζόνας από το αέτωμα ναού στη Ερέτρια που βρέθηκε τον 19ο αιώνα στη Ρώμη ανήκουν επίσης στα εκθέματα της συλλογής.

Οι δίαυλοι επικοινωνίας των δύο χωρών δεν σταματούν στην αρχαιότητα αλλά συνεχίζονται στους επόμενους αιώνες, με ορόσημο την παρουσίαση σε οθόνη αφής του ελληνικού ευαγγελίου “Rossano” του 6ου αιώνα, για να καταλήξουν σε χρόνια κοντινά στα δικά μας με ζωγραφικά έργα σπουδαίων ελλήνων και ιταλών καλλιτεχνών του 20ου αιώνα.

Τι θα δείτε στον προθάλαμο της έκθεσης
Στον προθάλαμο της έκθεσης βρίσκεται ένα αρχαίο αττικό πηνίο (κουβαρίστρα), με τη ζωγραφική παράσταση της αρπαγής της Ευρώπης. Το εύρημα σε αθηναϊκο τάφο του 460π.χ. υποδηλώνει το κοινό ευρωπαϊκό όραμα των δύο χωρών. Απέναντι βρίσκεται ο διάσημος αττικός ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας που πήρε το όνομα του από τον αγγειογράφο που τον φιλοτέχνησε, τον Ευφρόνιο.

Το πήλινο σκεύος που κατασκεύασε ο κεραμέας Ευξίθεος βρέθηκε ξανά μετά από 25 αιώνες στη γη που το δημιούργησε. Ανακαλύφθηκε ως κτέρισμα σε ετρουσκικό τάφο και πουλήθηκε από έμπορο αρχαιοτήτων στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ξαναγύρισε στην Ιταλία το 2008 κατόπιν δικαστικής απόφασης. Στην διάσημη όψη του παρουσιάζει τη σκηνή του θανάτου του Σαρπηδόνα στο πεδίο των μαχών της Τροίας. Το γιγάντιο σώμα του γιου του Δία σηκώνουν απαλά ο Ύπνος και ο Θάνατος υπό την επίβλεψη του ψυχοπομπού Ερμή. Στη δεύτερη όψη εικονίζονται Αθηναίοι έφηβοι τη στιγμή που αρματώνονται. Ο αγγειογράφος έχει αξεπέραστα αποδώσει τη δραματική κορύφωση της επιθανάτιας έντασης, όπως καίρια υπογραμμίζεται στην επεξηγηματική πινακίδα «δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίζαμε την αριστουργηματική σύνθεση του Ευφρόνιου ως μία αττική pieta του 6ου π. χ. αιώνα».

Τα εκθέματα της πρώτης αίθουσας
Στην πρώτη και μεγαλύτερη αίθουσα η στοιχειοθέτηση της πολιτιστικής συγγένειας ξεκινά με ευρήματα από τους τρεις μεγάλους πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν στο Αιγαίο: Τον κυκλαδικό, τον μινωικό και τον μυκηναϊκό, τα οποία καταδεικνύουν τις εμπορικές διαδρομές της περιοχής. Πρόκειται για ένα ψευδόστομο αμφορέα που βρέθηκε στον Τάραντα, ο οποίος πιστοποιεί την εμπορική διείσδυση των Μυκηναίων στη νότια Αδριατική τον ύστερο 15ο αιώνα π. χ. Επίσης, θα δείτε ένα κυκλαδικό εδώλιο σε όρθια στάση, το μινωικό ρυτό σε σχήμα κεφαλής ταύρου από τη Ζάκρο και μία πήλινη πινακίδα με χαράγματα γραμμικής γραφής από την Πύλο του 13ου αιώνα π. χ.

Επίκαιρη μνεία γίνεται στην επεξηγηματική πινακίδα του ανάγλυφου της σκεπτόμενης Αθηνάς, έργο του 460π. Χ. που προέρχεται από την Ακρόπολη. Η θεά της σοφίας αποδίδεται μελαγχολική και στοχαστική με το βλέμμα της στραμμένο σε μία στήλη. Όπως σημειώνεται στο κείμενο που συνοδεύει το έξοχο ανάγλυφο, «η στοχαστική έκφραση της θεάς μπορεί να παραπέμψει στο σκεπτικισμό με τον οποίο οφείλουν να αντιμετωπίζονται οι σύγχρονες πολιτικές καταστάσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη».

Η περιήγηση συνεχίζεται με την επιτύμβια στήλη Borgia στην επιφάνεια της οποίας έχει σμιλευτεί το ανάγλυφο ενός γενειοφόρου άνδρα που στηρίζεται σε ραβδί έχοντας δίπλα του τον αγαπημένο του σκύλο. Το πρωτότυπο ελληνικό γλυπτό πιθανολογείται ότι προέρχεται από την Μικρά Ασία και είναι έργο του 480-470 π.χ.

Ακτινοβολεί το άγαλμα αρχαϊκής κόρης από την Ακρόπολη σε αντίστιξη με τη κολοσσική μαρμάρινη κεφαλή θεάς που εικάζεται ότι αποδίδει την Αφροδίτη. Το έργο της πρώιμης κλασσικής εποχής προέρχεται από την αρχαία ελληνική αποικία των Επιζεφύριων Λοκρών της Κάτω Ιταλίας και θεωρείται ως ακρόλιθο (άγαλμα με άκρα λίθινα και κορμό ξύλινο).

Εκπλήσσει η ζωντάνια στην κίνηση του ακέφαλου κορμού της γονατιστής Αμαζόνας, το άγαλμα που ανακαλύφθηκε στους κήπους του Σαλλούτσιου στην Ρώμη και έχει υποστηριχθεί ότι προέρχεται από το δυτικό αέτωμα του ναού του Απόλλωνα Δαφνηφόρου στην Ερέτρια. Καθηλώνει η λεπτομέρεια της στοχαστικής χάλκινης κεφαλής του «φιλοσόφου» που ανασύρθηκε από τη θάλασσα στα στενά της αρχαίας Μεσσήνης. Στο κέντρο της αίθουσας επιβάλλεται το μαρμάρινο «Σύνταγμα των Τυραννοκτόνων», η μόνιμη θέση του οποίου είναι στο Αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης. Πρόκειται για ρωμαϊκό αντίγραφο (2ος αι. μ. Χ) του έργου των γλυπτών Κρίτιου και Νησιώτη που κοσμούσε την οδό των Παναθηναίων της Αρχαίας Αθήνας. Η πράξη του Αρμόδιου και του Αριστογείτωνα, οι οποίοι ήταν εραστές, να σκοτώσουν τον τύραννο απόκτησε πολιτικό συμβολισμό μετά την κατάλυση της τυραννίδας. Είναι το πρώτο καταγεγραμμένο μνημείο πολιτικού χαρακτήρα που στήνεται σε δημόσιο χώρο.

Ένα εύρημα των ελληνικών θαλασσών, το χάλκινο άγαλμα νέου της πρώιμης ρωμαϊκής περιόδου, που η οδός της αρχαιοκαπηλίας το οδήγησε, ευτυχώς προσωρινά, στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, οριοθετεί τον κοινό τόπο που πρέπει να δράσουν η Ελλάδα και η Ιταλία για να αντιμετωπίσουν το μεγάλο πρόβλημα που θίγει την ιστορία των δύο χωρών. Με την εξαιρετικής κατάστασης προτομή του βασιλιά της ηπείρου Πύρρου η οποία ανακαλύφθηκε στη βίλα των Παπύρων της βυθισμένης στη λάβα πόλης του Βεζουβίου, του Ερκουλάνο, κλείνει η περίοδος της αρχαιότητας.

Τα εκθέματα της δεύτερης αίθουσας
Η δεύτερη αίθουσα περιέχει ζωγραφικά έργα από τον 16ο αιώνα μέχρι και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Η σύνδεση με την αρχαιότητα έχει ως κρίκο ένα αντίγραφο σε ψηφιακή μορφή του παλαιότερου εικονογραφημένου Ευαγγελίου. Πρόκειται για μικρογραφικό χειρόγραφο κώδικα σε περγαμηνή του 6ου αιώνα.

Από το Βυζαντινό και Χριστιανικό μουσείο προέρχεται η αμφιπρόσωπη εικόνα του 12ου αιώνα της Γλυκοφιλούσας Παναγίας. Στο έργο μακεδονικής προέλευσης, τα εικονογραφικά και τεχνοκριτικά χαρακτηριστικά πηγάζουν από τα εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης. Και συνομιλούν υφολογικά με αυτά των θρησκευτικών μνημείων της ίδιας εποχής που βρίσκονται στην Σικελία και την ιταλική χερσόνησο.

Η πορεία συνεχίζεται με τον «Άγιο Πέτρο» που φιλοτέχνησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Στον πίνακα του Κρητικού καλλιτέχνη συγχωνεύονται οι κατακτήσεις της βυζαντινής τέχνης, η βενετσιάνικη αναγέννηση και ο ρωμαϊκός μανιερισμός.

Δίπλα βρίσκεται το θρησκευτικό έργο του Matia Pretti «Η Πληρωμή του Τελώνη», δημιουργημένο τη δεκαετία του 1630. Πρόκειται για νεανική δημιουργία του ζωγράφου ο οποίος κινείται με ευκολία στα όρια του μπαρόκ και με ένα προσωπικό ύφος διαποτισμένο από την αγάπη του καλλιτέχνη για τον Caravaggio.

Τα υπόλοιπα έργα της έκθεσης υπογράφουν δύο έλληνες και δύο Ιταλοί καλλιτέχνες οι οποίοι έχουν αφομοιώσει στοιχεία της κλασικής αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Πρόκειται για τη «Νεκρή φύση με την Ακρόπολη στο Βάθος» του Κωνσταντίνου Παρθένη, έργο στο οποίο ο ιδεαλισμός και το ύφος του καλλιτέχνη είναι πλασμένα με πρώτη ύλη τη νοσταλγία μιας διαχρονικής Ελλάδας όπου στοιχεία της κλασσικής αρχαιότητας και του Βυζαντίου υποτάσσονται στο δικό του ιδιότυπο εκλεκτικό μοντερνισμό. Η καθιστή νεαρή γυναίκα στον πίνακα του Γιάννη Μόραλη «Μορφή» είναι χαρακτηριστικό της εργογραφίας του έλληνα εικαστικού που σε πολλά έργα του πρωταγωνιστούν νεαρά κορίτσια όπως ακριβώς και στα επιτύμβια μνημεία.

Ο Giovanni Giani στο έργο του «Το πρωινό των Τριαντάφυλλων» έχει ως θέμα μία νεαρή γυναίκα η οποία κάθεται σε ένα περβάζι απέναντι από έναν ανοιξιάτικο κήπο κοιτώντας κατάματα τον θεατή. Ο πίνακας εκπέμπει το πνεύμα του ρομαντισμού ενώ η απόδοση των μορφών από τον καλλιτέχνη δίνει την αίσθηση ότι πηγάζει από ένα αρχαίο μικρόκοσμο.

Στο πολυπρόσωπο έργο οι «Καπνεργάτριες» του Guido Cadorin (1926-1976) τα πρόσωπα των νεαρών γυναικών παραπέμπουν σε αντίστοιχες του Klimt, επηρεασμένες με τη σειρά τους από τη μυκηναϊκή, αρχαία ελληνική και αιγυπτιακή αγγειογραφία.

Την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης υπογράφουν η Μαρία Αδρεαδάκη-Βλαζάκη, Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς και ο Louis Godart, Σύμβουλος για τη Διατήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ενώ το συντονισμό και την επιμέλεια έχει ο Γεώργιος Κακαβάς, Διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Τα έργα που παρουσιάζονται προέρχονται από τα μουσεία: Εθνικό Αρχαιολογικό, Ακρόπολης, Ηρακλείου, Βυζαντινό και Χριστιανικό και την Εθνική Πινακοθήκη (Ελλάδα). Καπιτωλίου – Centrale Montemartini, Εθνικό Ετρουσκικό της Villa Giulia, Εθνικό Ρωμαϊκό Palazzo Altemps, Εθνική Πινακοθήκη Αρχαίας Τέχνης του Palazzo Corsini. Και τα Εθνικά Αρχαιολογικά Νάπολης, Ρηγίου και Τάραντα (Ιταλία). Την έκθεση συνοδεύει επιστημονικός κατάλογος στα ελληνικά και αγγλικά, έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων.