Το Ιόνιο του 18ου αιώνα ζωντανεύει στην Κέρκυρα

του Γιάννη Ασδραχά

Grand Tour ονομαζόταν το ταξίδι της γνώσης και της ενηλικίωσης που όφειλε να πραγματοποιήσει κάθε νεαρός ευρωπαίος που άνηκε στις ανώτερες τάξεις πριν αναλάβει τα χρέη που του επίτασσε ο κοινωνικός του ρόλος. Από τα μέσα του 17ου αιώνα έως και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου ευγενείς, γαλαζοαίματοι και μεγαλοαστοί ξεκινούσαν την περιήγηση τους με προορισμό τις περιοχές που γεννήθηκε και διαμορφώθηκε το πνεύμα στο οποίο βασίστηκε θεμελιακά ο δυτικός πολιτισμός. Σχηματικά η διαδρομή ξεκινούσε από τις γαλλικές ακτές που βρέχει ο Ατλαντικός και κατέληγε στη ανατολική λεκάνη της Μεσογείου.

Οι περιηγητές θα αποκόμιζαν εμπειρίες που θα εμβάθυναν τη γνώση τους και θα σμίλευαν καθοριστικά τον χαρακτήρα τους, αλλά θα αποκτούσαν και μία από τις σημαντικότερες παρακαταθήκες αναμνήσεων για το υπόλοιπο της ζωής τους. Αποχαιρετούσαν τις οικογενειακές τους εστίες με την απαραίτητη συνοδεία ενός οδηγού ή μίας ολόκληρης κουστωδίας από υπηρέτες, αν το επέτρεπε η οικονομική τους κατάσταση. Ενώ οι προορισμοί τους ήταν δεδομένοι: στις μεγάλες πόλεις της Γαλλίας μυηθήκαν στους γαλατικούς τρόπους. Στα Γερμανικά πανεπιστήμια μελετούσαν την μεθοδολογία της γνώσης. Στα κρατίδια της Ιταλίας εντρυφούσαν στην αισθητική μπροστά από τα αριστουργήματα της τέχνης από τη αρχαιότητα έως και την αναγέννηση.

Οι τολμηροί συνέχιζαν τη διαδρομή τους στην ιταλική χερσόνησο και περνούσαν τα στενά της Μεσσήνης με προορισμό τη Σικελία. Και οι ριψοκίνδυνοι έπλεαν προς τα λιμάνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με σκοπό να ανακαλύψουν και να θαυμάσουν τα κατάλοιπα της αρχαίας Ελλάδας.

Αυτό το ταξίδι - προσκύνημα, που διαρκούσε από μήνες έως και χρόνια, ελάχιστοι είχαν τη δυνατότητα να το πραγματοποιήσουν, όμως ήταν απείρως περισσότεροι αυτοί που ήθελαν να ακούσουν τις αφηγήσεις και να περιεργαστούν τα ενθυμήματα των περιηγητών. Τη δίψα του μεγάλου κοινού για τις άγνωστες περιοχές κρυμμένες στην άχλη των μύθων έσβησαν καλλιτέχνες οι οποίοι κατευθύνθηκαν σε κάθε μεγάλο ορόσημο της διαδρομής.

Αποτύπωσαν με σχέδια ή με λέξεις ένα εύρη φάσμα από ότι αποκαλυπτόταν στα μάτια τους όπως ανθρώπους, περιοχές, πόλεις, κτήρια, μνημεία, αρχαιότητες. Προσφέροντας ένα εικονικό ταξίδι πολλές φορές ωραιοποιημένο σε όσους δεν είχαν τη δυνατότητα για αυτό.
Δύο συνεταίροι που όργωσαν τα highlights της gran tour την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα ήταν ο Ιρλανδός ζωγράφος, ταξιδιώτης μελετητής της αρχαιολογίας και συγγραφέας Edward Dodwell (περίπου 1777-1832) και ο Ιταλός καλλιτέχνης, Simone Pomardi (1757-1830).



Η περιήγηση τους ήταν σύμφυτη με το ρεύμα της εποχής που επικρατούσε στην Ευρώπη: είχε αρχίζει να ανθίζει ιδεολογικά και πολιτικά το φιλελληνικό κίνημα που οδήγησε εν τέλει τόσο στην ηθική όσο και στην υλική ενίσχυση του ελληνισμού με κορύφωση την Επανάσταση του 1821.

Έκαναν μαζί δύο ταξίδια στην Ελλάδα της πρώτης δεκαετίας του 19ου αιώνα. Από την ιταλική χερσόνησο βρέθηκαν στα Επτάνησα την εποχή της βραχύβιας Ιονίου πολιτείας. Ταξίδεψαν Zάκυνθο Ιθάκη, Λευκάδα και αποτύπωσαν ότι θεώρησαν σημαντικό. Στη συνέχεια πέρασαν στην οθωμανική αυτοκρατορία. Βρέθηκαν στην Αθήνα, το Σούνιο, τη Κόρινθο Μεσολόγγι, την Πάτρα, τη Ναύπακτο, το Γαλαξίδι, την Άμφισσα, τους Δελφούς, Φωκίδα, τη Βοιωτία, την Εύβοια κ.α.

Γύρισαν στην πατρίδα τους με προσχέδια και πολλά πυκνογραμμένα σημειωματάρια. Όταν τελείωσαν παρέδωσαν εντυπωσιακά σχέδια και ακουαρέλες. Ένα σύνολο σαφές και περιεκτικό το οποίο εστιάζει στη μυθολογία, το παρελθόν και το παρόν κάθε περιοχής. Στο εικαστικό αποτέλεσμα διακρίνεται για την ευκρίνεια, συνέπεια στην τοπογραφία και παράλληλα μια ιδιαίτερη ζωγραφική αίσθηση. Στοιχειοθετώντας μια εκ νέου ανακάλυψη της αρχαίας Ελλάδα την παραμονή της δημιουργίας του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
Αυτή η σημαντική συλλογή που στις μέρες μας ανήκει στο Packard Humanities Institute ξεκίνησε ένα ταξίδι από πέρσι δύο και πλέον αιώνες μετά τη δημιουργία της. Έργα που δεν έχουν ποτέ δει το κοινό πριν ανήκουν κόσμησαν τις αίθουσες του βρετανικού μουσείο (07-02-2013 έως 28-04-2013), και στη Ρώμη, στο Forum Romano (27-09-2013 έως 16-03-2014).

Σήμερα επιλεγμένα έργα της συλλογής βρίσκονται στη Κέρκυρα και στους χώρους του μουσείο Ασιατικής Τέχνης. με τίτλο "Ιόνια Νησιά και Δυτική Ελλάδα: Έργα από τα ταξίδια των Edward Dodwell και Simone Pomardi, 1801 και 1805-1806".

Η έκθεση, προσωπική επιλογή της Δέσποινας Ζερνιώτη, Διευθύντριας του Μουσείου Ασιατικής Τέχνης έρχεται τόσο να υπενθυμίσει την gran tour και την ιστορία των Επτανήσων όσο και να φανερώσει στοιχεία που θέριεψαν το φιλελληνικό πνεύμα στην Ευρώπη. Την έκθεση συνεπιμελείται η διευθύντρια με τον John Camp, διευθυντή ανασκαφών Αρχαίας Αγοράς της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής.

Η ροή της έκθεσης αναπτύσσεται σε τρεις αίθουσες στον πρώτο όροφο του Μουσείου Ασιατικής Τέχνης και παρακολουθεί σε γενικές γραμμές την πορεία που ακολούθησαν οι δύο περιηγητές στα ταξίδια τους, συνθέτοντας μία οπτική μαρτυρία για την Ελλάδα στις αρχές του 19ου αιώνα. Τοπία που αποτυπώνουν το ανόθευτο φυσικό κάλλος των ελληνικών νησιών, εντυπωσιακές πανοραμικές απόψεις των πόλεων και των λιμανιών του Ιονίου, πολλές εκ των οποίων φτάνουν σε μήκος τα τέσσερα μέτρα, έργα στα οποία καταγράφονται συχνά με τοπογραφική ακρίβεια και σημειώσεις-μετρήσεις για τα δομικά χαρακτηριστικά τους, αρχαία ερείπια σημαντικών αρχαιολογικών χώρων, όπως οι Δελφοί, η Ακρόπολη Αθηνών, ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο κ.ά. Επικοινωνήσαμε με τη διευθύντρια του μουσείου Δέσποινα Ζερνιώτη η οποία μας μίλησε τόσο για την έκθεση αλλά και για τις νέες δράσεις του σημαντικού για τους θησαυρούς του μουσείου, όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά ολόκληρη την Ευρώπη.

Τα έργα φιλοτεχνήθηκαν ως παραγγελία ή ήταν απόρροια του φιλελληνικού πνεύματος που άρχισε να καλλιεργείται αυτή την εποχή;
Ακριβώς. Οι καλλιτέχνες ήταν φορείς αυτού του πνεύματος. Ήρθαν στην Ελλάδα, που εκείνη την εποχή ήταν επαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ακολουθώντας το ρεύμα της grand tour απόρροια του φιλελληνικού ρεύματος που επικρατούσε εκείνη την εποχή.

Το δίδυμο ακολούθησε κάποιο πρόγραμμα κατά την περιήγηση του;
Στην περιήγηση τους ακολουθούσαν μία διαδρομή με σταθμούς σε όποια σημεία υπήρχε ιστορία και την αποθανάτιζαν. Όμως δεν έμεναν σε αυτό παράλληλα έκαναν μία γενική καταγραφή με πληροφορίες για τη γεωγραφία, τις πόλεις και τη καθημερινή ζωή των κατοίκων. Αποτολμούσαν επειδή, τα ταξίδια ήταν δύσκολα και επικίνδυνα. δύσκολα στην Ελλάδα. Επίσης θέλω να αναφέρω ότι πολύ συχνά οι περιηγητές δεν διέθεταν τον χρόνο να ολοκληρώσουν αμέσως το έργο τους. Συνήθως δημιουργούσαν ένα προσχέδιο και αποτύπωναν στη μνήμη το υπόλοιπο. Κρατούσαν πολλές σημείωσες, έγραφαν στην ουσία ένα μικρό ημερολόγιο, που περιείχε τις εντυπώσεις τους. Το υλικό που συγκέντρωναν το επιμελούνταν κάποια άλλη στιγμή.

Πώς αποφασίσατε να ζητήσετε να φιλοξενηθούν έργα στο ασιατικό μουσείο Κέρκυρα;
Προέκυψε μετά την επίσκεψη μου στην έκθεση του Βρετανικού Μουσείου. Σκέφτηκα ότι αυτή η συλλογή έπρεπε να παρουσιαστεί στο μουσείο. Έμεινα όμως κατάπληκτη από των μεγάλων διαστάσεων πανόραμα της Κερκύρας. Με εντυπωσίασε όχι μόνο το μέγεθος αλλά και επειδή αποθανάτιζε τη πόλη πριν την περίοδο της Αγγλοκρατίας, την εποχή της Επτανήσου πολιτείας. Φρόντισα να εξασφαλίσω συνάντηση με τους υπεύθυνους της συλλογής και να τους προτείνω την παρουσίαση της στην Κέρκυρα. Είχα θετική απάντηση στη πρόταση μου. Στη συνέχεια μελέτησα το σύνολο των έργων και εστίασα στα έργα που επέλεξα στα ιόνια νησιά. Όπως και έργα από τη δυτική Ελλάδα και ορισμένα από την Αθήνα και τις αρχαιότητες της όπως η ακρόπολη.

Τα έργα παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα;
Ναι, τα κοινό έχει για πρώτη φορά την ευκαιρία να τα θαυμάσει. Συνολικά στις αίθουσες του μουσείου φιλοξενούνται 55 έργα. Τη ματιά κερδίζουν τα πέντε εντυπωσιακά πανοράματα μήκους τεσσάρων μέτρων. Εκτός της Κέρκυρας που προανέφερα υπάρχει της πόλης της Ζακύνθου. Εκείνη την εποχή τη επτανησιακή πόλη αποκαλούσαν ως μικρό Παρίσι και δεν είχαν άδικο. Παρουσιάζονται τεράστια και εντυπωσιακά κτήρια που δυστυχώς καταστράφηκαν από τη μανία του εγκέλαδου στον μεγάλο σεισμό του 1953. Επίσης της Πάτρας που είναι εντυπωσιακό επειδή διαγράφεται το ανάπτυγμα του κάστρου της πόλης το όποιο σήμερα σε πολλά σημεία δεν υφίσταται. Ακόμα της Αθήνας που δίνει τη σπάνια δυνατότητα να αντικρύσει ο επισκέπτης την σημερινή ελληνική πρωτεύουσα όπως ήταν πριν από 200 χρόνια. Θα δει για παράδειγμα στην Ακρόπολη τον μιναρέ που υπήρχε τότε και το τουρκικό νεκροταφείο που βρισκόταν στα όρια της πόλης. Αλλά και ένα μεγάλο πανόραμα του Υμηττού.

Χρονολογικά ποιο είναι το παλαιότερο έργο που περιέχει η έκθεση;
Το πιο παλιό είναι φιλοτεχνημένο 1805 και αφορά την Λευκάδα. Είναι σημαντικό επειδή δημιουργήθηκε την ίδια στιγμή που το έβλεπαν, επί τόπου, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο. Αναπαριστά το ακρωτήριο Λευκάτας και τα ερείπια του ναού του Απόλλωνα. Και σε αυτό έγκειται η αξία του επειδή φαίνονται ερείπια που σήμερα δυστυχώς δεν υφίστανται.

Μπορείτε να μας μιλήσετε για τις επόμενες δραστηριότητες του Μουσείου;
Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το μουσείο πρεσβεύει τις ασιατικές τέχνες και είναι μοναδικό. Η συλλογή του έχει παγκόσμια σπουδαιότητα. Μέσα στον Σεπτέμβριο θα ανοίξουν νέες αίθουσες με μόνιμες συλλογές που θα παρουσιάζουν μέσα από αντικείμενα τον πολιτισμό της Ιαπωνίας σε μία διαχρονική διάσταση. Επίσης θα παρουσιάσουμε έργα της τέχνη της Γκαντάρα. Πρόκειται για την Ελληνοβουδιστική τέχνη που διαμορφώθηκε στην Ασία μετά της κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τη μετάγγιση του ελληνικού πολιτισμού έως την Βακτρία, την Ινδία και τη Κίνα. Πρόκειται για σπάνια και δυσεύρετα αντικείμενα επειδή τα εναπομείναντα δυστυχώς καταστράφηκαν α από τους φανατικούς Ταλιμπλαν. Επίσης η μόνιμη έκθεση έχει μεγαλώσει με έργα τέχνης και αντικείμενα από την Κεντρική Ασία και την Ιαπωνία που δώρισε ο συλλέκτης Ιωάννης Σαρτζετάκης Τα έργα θα εκτεθούν μόνιμα στον δεύτερο όροφο του μουσείου και συγκεκριμένα στην ανατολική του πτέρυγα, που θα διαμορφωθεί ως «Πτέρυγα Νέων Δωρητών».

Οικονομικά πώς αντεπεξέρχεται το μουσείο;
Το μουσείο λειτουργεί εύρυθμα με βασικό χρηματοδότη τα προγράμματα ΕΣΠΑ. Αλλά ακόμα και στις δυσχέρειες δεν επιτρέπεται να κλείνουμε αίθουσες ή να υπολειτουργούμε κάνουμε τα πάντα. Το προσωπικό μας κάνει υπεράνθρωπες προσπάθειες.