Δύο εκθέσεις σπουδαίων διεθνών εικαστικών στην Αθήνα

του Γιάννη Ασδραχά

Σε τέχνη μετέτρεψαν την ίδια τη ζωή τους ο γάλλος εικαστικός Κριστιάν Μπολτάνσκι (Christian Boltanski) και ο γερμανός Μάρτιν Κιπενμπέργκερ (Martin Kippenberger). Ο πρώτος μετρά κυριολεκτικά κάθε δευτερόλεπτο παρουσίας του στον έμβιο κόσμο προς χάριν του έργου του και ο δεύτερος συμπεριέλαβε συνειδητά κάθε του πράξη και το αποτέλεσμα της στην εικαστική του χαρτογραφία.

Ο, εν ζωή, Μπολτάνσκι βρέθηκε στην Αθήνα για να παρουσιάσει την έκθεση με τίτλο «Eyes» (Βλέμματα) στη «Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών» του Ιδρύματος Ωνάση. Από την άλλη, το αποτύπωμα στην τέχνη του Μάρτιν Κιπενμπέργκερ που έφυγε νωρίς από τη ζωή, σε ηλικία 44 χρονών το 1997, βρίσκεται στους χώρους του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και στην έκθεση με τίτλο «A Cry Of Freedom» (Το δάκρυ της Ελευθερίας).

*Το έργο του Κιπενμπέργκερ στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης



«Ακολούθησε ένα κανόνα ο Μάρτιν Κιπενμπέργκερ: Να παραβιάζει τους κανόνες» είπε ο επιμελητής της έκθεσής του, Δημήτρης Παλαιοκρασσάς στη συνέντευξη τύπου και συμπλήρωσε πως στην πορεία της ζωής του ο καλλιτέχνης υπήρξε «συστηματικός αποδομητής οποιουδήποτε ορίου της Ελευθερίας. Πολέμησε την συμβατική σκέψη και τους ορθόδοξους κανόνες. Διεκδίκησε τη δημιουργία με μία άκρατη έκφραση».

Στην πρώτη έκθεση αυτού του καλλιτέχνη, που η ίδια του η ύπαρξη υπήρξε ένα καθολικό έργο τέχνης (Gesamtkunstwerk), σε μουσειακό χώρο στην Ελλάδα, φωτίζεται η άναρχη και εκρηκτική του προσωπικότητα μέσα από 36 εμβληματικά έργα. Ζωγραφικά, γλυπτικά έργα και εγκαταστάσεις μοιράζονται σε πέντε αίθουσες του μουσείου που κάθε μία από αυτές είναι «μία κραυγή ελευθερίας και κάθε κραυγή ένας διαφορετικός τρόπος που εξέφρασε την ελευθερία του», όπως είπε ο Δημήτρης Παλαιοκρασσάς.

Για τον άνθρωπο Μάρτιν Κιπενμπέρκερ, που το όνομα του βρίσκεται στο νούμερο 20 των κορυφαίων καλλιτεχνών του προηγούμενου αιώνα σύμφωνα με ψηφοφορία των «Τάιμς» το 2008, μίλησε ο φίλος του, Μίχαελ Βίρτλε, ιδιοκτήτης του θρυλικό βερολινέζικου μπαρ «Paris Bar», του οποίου ο καλλιτέχνης υπήρξε θαμώνας. «Όταν τον πρωτοσυνάντησα ήταν ντυμένος σαν τυχοδιώκτης της Αγρίας Δύσης και κρατούσε από το λουρί ένα κογιότ», θυμήθηκε. Έγιναν γρήγορα φίλοι. Πολλές φορές ο Κιπενμπέργκερ σε αντάλλαγμα για τα ποτά, δώριζε στον Βίρτλε έργα του. Αυτή η «ανταλλαγή» ήταν μία πρακτική του εικαστικού.

Σε αρκετά από τα ξενοδοχεία που βρέθηκε – ταξίδευε πολύ συχνά- αντάλλαζε σχέδια του που συνήθως φιλοτεχνούσε στα χαρτιά αλληλογραφίας των καταλυμάτων. Στην έκθεση θα συναντήσετε αρκετά από αυτά τα σχέδια σε χαρτί με λογότυπα ξενοδοχείων από όλο τον κόσμο. «Στο εστιατόριο, σκαρφάλωνε στο πρεβάζι του παραθύρου και κάλυπτε τον εαυτό του με την κουρτίνα. Σε όσους είχαν την τύχη να βρίσκονται στο διπλανό τραπέζι απάγγελνε ιστορίες, όπως το ανέκδοτο που δεν τελειώνει ποτέ, πολλές φορές διάρκειας έως και δύο ωρών!» συνέχισε ο Μίχαελ Βίρτλε.

Ο ιδιοκτήτης του μπαρ, παντρεμένος με ελληνίδα και ιδιοκτήτης σπιτιού στην Σύρου, είχε καλέσει κάποτε τον καλλιτέχνη στην Ερμούπολη. «Ο Κιπενμπέργκερ ερχόταν συχνά στη Σύρο στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Σε ένα από τα πρώτα του ταξίδια ήρθε και μου είπε ότι υπάρχει στην Ερμούπολη… Ακρόπολη. Απόρησα, ρωτώντας τον τι εννοεί. Τότε μου έδειξε τον σκελετό της εγκαταλελειμμένης οικοδομής ενός σφαγείου», θυμήθηκε ο Μίχαελ Βίρτλε. Και αυτό το ατελές κτήριο ο εικαστικός βάπτισε ως Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Σύρου, το MOMAS (Museum of Modern Art Syros). Επίσης στη Σύρο εμπνεύστηκε και το «Metro Net», ένα φανταστικό σύστημα υπόγειου σιδηρόδρομου. «Ήταν εξαιρετικά γοητευτικός και πάντα δημιουργούσε θόρυβο γύρω από τον εαυτό του», είπε κλείνοντας ο Μίχαελ Βίρτλε.

Η Γκιζέλα Καπιτάν εκπρόσωπος του ιδρύματος «Martin Kippenberger» που εδρεύει στο Βερολίνο, ανάφερε ότι ο καλλιτέχνης θεωρούσε πως «δεν ήταν καλό να αφιερώνεις χρόνο σε μία ιδέα. Όταν είχε μία ιδέα τη δοκίμαζε γρήγορα και με ακρίβεια. Είχε μία εσωτερική πυξίδα που τον έκανε να διεκδικεί την ελευθερία, και αυτό μεταφραζόταν στη δημιουργία της τέχνης του», πρόσθεσε.

Στην πρώτη αίθουσα με τίτλο «Το Αρχείο», το κοινό συστήνεται με τον καλλιτέχνη μέσω αρχειακού υλικού όπως αφίσες και προσκλήσεις εκθέσεων. Ανάμεσα τους, και το πόστερ της έκθεσης που πραγματοποίησε ένα χρόνο πριν το θάνατο του στη γκαλερί «Ελένη Κορωναίου» με τίτλο «Made in Syros». Στο κέντρο του χώρου υπάρχει η μακέτα του ΜοΜas.

Η σχέση του με την Ελλάδα γίνεται ευδιάκριτη στα μάτια του θεατή στη επόμενη αίθουσα με τίτλο «Ο Γελωτοποιός». Ο καλλιτέχνης ήταν παντρεμένος με ελληνίδα, την Κατερίνα Τερψιθέα Δούκα, η οποία «έφυγε» ένα χρόνο πριν τον θάνατο του, το 1996. Κυρίαρχο είναι σε αυτή την αίθουσα το ζωγραφικό έργο στο κέντρο του οποίου υπάρχει μία γκροτέσκο εύσωμη γυναικεία φιγούρα. Ακριβώς πάνω της είναι γραμμένη στα ελληνικά η λέξη «Πολίτικαλ». Δίπλα βρίσκεται η υπερμεγέθης κυκλική σφραγίδα του «Momas», στο κέντρο της οποίας βρίσκεται ένας βάτραχος.

Η αποκήρυξη του καλλιτεχνικού αντικειμένου από τον γερμανό εικαστικό διαγράφεται από τα έργα της επόμενης αίθουσας. Ο Κιπενμπέργκερ βρήκε πολλαπλούς τρόπους για την αποϊεροποίηση των καλλιτεχνικών αντικειμένων. Ένα παράδειγμα είναι η σύνθεση από μικρά έργα που ανάθεσε σε έναν ζωγράφο κινηματογραφικών αφισών. Η παραγγελία του καλλιτέχνη δεν είχε ουσιαστικό θέμα, όποτε ο ζωγράφος στην ουσία λειτούργησε αυτόνομα. Το αποδημητικό ερώτημα που θέτει ο Μάρτιν Κιπενμπέργκερ είναι εντέλει σε ποίον ανήκει το έργο. Απέναντι σε ένα τραπέζι βρίσκονται η μία πάνω στις άλλες κορνίζες με την εικόνα ενός πιάτου ξεχειλισμένα με Noodles. Τα ασιατικά ζυμαρικά ήταν η συνηθισμένη τροφή που σέρβιρε η μητέρα του στα παιδικά του χρόνια.

Στην αίθουσα με τίτλο «Αντιπαράθεση και Ελευθερία» βρίσκεται ένα έργο όπου ένας κυρτός φανοστάτης τέμνει ένα ξύλινο κουτί. Κάτω από ένα ύφασμα που πάνω του βρίσκονται οι εικόνες από αλκοολούχα ποτά, υπάρχει μία φωτογραφία του Κιπενμπέργκερ να σκαλίζει την μύτη του. Αυτή η αδιάφορη πράξη έδωσε το ερέθισμα για το έργο δίνοντας τη δυνατότητα στον εικαστικό να τεκμηριώσει πως για το πιο ασήμαντο μπορεί κάποιος να μπει στη διαδικασία δημιουργίας.

Ένας πίνακας μεγάλων διαστάσεων που φιλοτέχνησε στον πρώτο πόλεμο του Ιράκ έχει στο κέντρο του την εικόνα μίας τορπιλάκατου. Το έργο δείχνει ότι ο καλλιτέχνης δεν απέφυγε την αντιπαράθεση με το γεωπολιτικό κλίμα εκείνης της χρονιάς και τις εξελίξεις στον πόλεμο του κόλπου. Η κατάσταση του προσφέρει το εφαλτήριο για μία διευρυμένη οικουμενική συζήτηση πάνω στη ματαιότητα του πολέμου ως ακραία άρνηση της ανθρώπινης ζωής. Συνολικά το έργο του Κιπενμπέργκερ δεν είχε ανάμιξη με την πολιτική.

Αναφορά στους προσωπικούς του δαίμονες είναι η επόμενη αίθουσα με τίτλο «Επικίνδυνη Ελευθερία». Μελανοί δοκοί σε πλάγιες θέσεις δημιουργούν την αίσθηση ενός καμένου δάσους. Στο δάπεδο βρίσκονται απομιμήσεις χαπιών σε μεγάλο μέγεθος, ενώ ένας διαθλαστικός καθρέπτης που δίνει την αίσθηση του ξυπνήματος, δείχνει το πρόσωπο μετά από ένα άγριο μεθύσι. Στο έργο ο καλλιτέχνης κάνει μία αναφορά στα πάθη του. Άλλωστε στις καταχρήσεις οφείλεται και ο πρόωρος θάνατος του από καρκίνο του ήπατος.

Η τελευταία αίθουσα φέρει τον τίτλο «Αντιμέτωπος με το Θάνατο». Ο γερμανός εικαστικός λίγο πριν το τέλος της ζωής του ετοίμασε την ενότητα με τίτλο “The Raft of Medusa” και την ενότητα «Jacqueline:The Paintings Pablo Couldh’ t Paint Anymore», όπου τολμά να φιλοτεχνήσει το πορτραίτο της χήρας του Πάμπλο Πικάσο.

"Θέλω να τελειώσω τη ζωή μου ελεύθερος. Όταν φύγω απ’ αυτόν τον κόσμο, θέλω να πουν αυτό για μένα: δεν ανήκε σε καμία σχολή, σε καμία θρησκεία, σε κανέναν οργανισμό, σε καμία ακαδημία, και προπάντων σε καμία ιδεολογία εκτός από την ιδεολογία της Ελευθερίας", έλεγε ο ίδιος, μένοντας πιστός στις επιλογές του μέχρι το τέλος της ζωής του.

Την έκθεση διοργανώνει ο «Οργανισμός Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ, στο πλαίσιο του προγράμματός του ΝΕΟΝ, «Διαδρομές». Πρόκειται για την πρώτη συνεργασία του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με τον Οργανισμό ΝΕΟΝ και όπως σημειώνει η πρόεδρος του «Ιδρύματος Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης» Σάντρα Μαρινοπούλου, η έκθεση αποτελεί μια «σημαντική προσθήκη στο εκθεσιακό πρόγραμμα του Μουσείου, στο οποίο η σύγχρονη τέχνη συνομιλεί δυναμικά με τον αρχαίο πολιτισμό».

Από την πλευρά του ο ιδρυτής του Οργανισμού «ΝΕΟΝ» Δημήτρης Δασκαλόπουλος υπογραμμίζει: «Αισθάνομαι ευτυχής που ο Μάρτιν Κιπενμπέργκερ –ένας αντικομφορμιστής, αμείλικτος νεωτεριστής, που δεν συνδέθηκε ποτέ με κανένα καλλιτεχνικό κίνημα, αλλά που με ιδιαίτερα διεισδυτική ματιά έστρεψε ένα ισχυρό και συγχρόνως βαθιά συγκινητικό κάτοπτρο απέναντι στις αδυναμίες και τα ψεγάδια μας– αποτελεί το θέμα της πρώτης μεγάλης ατομικής έκθεσης του ΝΕΟΝ, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης». Τα έργα της έκθεσης προέρχονται από τις συλλογές Δ. Δασκαλόπουλου και του «Estate Martin Kippenberger. Galerie Gisela Capitain».

Η έκθεση θα πλαισιωθεί από παράλληλες συζητήσεις και εκδηλώσεις, στο πλαίσιο του προγράμματος ΝΕΟΝ Αφηγήσεις, με σκοπό να παρουσιαστεί το εύρος του έργου και της προσωπικότητας του Martin Kippenberger. Συγκεκριμένα:
- Η Josephine Von Perfall, ιστορικός τέχνης και συγγραφέας του βιβλίου “Kippenberger & Friends”, θα μιλήσει για την κατανόηση του έργου του Kippenberger (στις 14 Νοεμβρίου).
- Η Susanne Kippenberger, νεότερη αδελφή του καλλιτέχνη, συγγραφέας και δημοσιογράφος στην εφημερίδα Berlin daily Der Taggespiegel, θα μιλήσει για τη ζωή και το έργο του καλλιτέχνη, με αφορμή τη βιογραφία “Kippenberger: The artist and his families” (στις 21 Νοεμβρίου).
- στο πλαίσιο του Cycladic Late Night. Late exhibition opening θα προβληθεί το ντοκυμαντέρ ‘Kippenberger-The Film’ (2005) του Jörg Kobel, πάνω στο έργο του καλλιτέχνη (12 Δεκεμβρίου)
- Συζήτηση μεταξύ συγγραφέων και ψυχιάτρων, με αφορμή τη ζωή του Kippenberger, (9 Ιανουαρίου).

Info:
«Α Cry For Freedom» έκθεση με έργα του Μάρτιν Κιπενμπέργκερ
«Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης» (Πτέρυγα ‘Ντόλλη Γουλανδρή’, Νεοφύτου Δούκα 4)
Διάρκεια: έως τις 26 Ιανουαρίου.
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Κυριακή: 10πμ–5μμ, Πέμπτη: 10πμ–8μμ, Κυριακή: 11πμ–5μμ. Τρίτη κλειστά

*Ο Κριστιάν Μπολτάνσκι στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών



«2. 180. 156. 786». Αυτόν τον αριθμό σχημάτιζε η μεγάλη φωτεινή επιγραφή που βρίσκεται στην είσοδο του εκθεσιακού χώρου. Δίπλα του βρισκόταν ο άνθρωπος που έχει άμεση σχέση με το νούμερο που αυξάνει κατά μία μονάδα κάθε δευτερόλεπτο. Τα ψηφία της οθόνης χρονομετρούν με βάση αυτή την ανεπαίσθητη μονάδα χρόνου τη ζωή του Κριστιάν Μπολτάνσκι. Και όταν ο βίος του καλλιτέχνη πάνω σε αυτόν τον πλανήτη λήξει, το χρονόμετρο θα καθηλωθεί σε εκείνο το δευτερόλεπτο.

«Βλέμματα» είναι ο εύγλωττος τίτλος της έκθεσης που προσκαλεί τον θεατή σε ένα υπνωτιστικό περιβάλλον, το οποίο δημιούργησε ο αναγνωρισμένος γάλλος εικαστικός αποκλειστικά για τη «Στέγη γραμμάτων και Τεχνών». Πρόκειται για ένα νέο συμμετοχικό έργο, στο οποίο συμμετέχουν οι ματιές και τα καρδιοχτύπια των κατοίκων της ελληνικής πρωτεύουσας.

Το οπτικό υλικό έχει ως βασικό δομικό υλικό το βλέμμα. Πρόκειται για 50 πρόσωπα που προέρχονται από την τυπική φωτογραφία των δελτίων ταυτότητας. Η εικόνα τους προβάλλεται σε σχεδόν διάφανα υφάσματα που πέφτουν σαν ριντό δημιουργώντας τετράγωνους χώρους. Από ψηλά, λευκοί ανεμιστήρες οροφής σε χαμηλή ταχύτητα δίνουν στα υφάσματα την αίσθηση του κυματισμού, ενώ ο φωτισμός ανήκει στο ισχνό φως λαμπτήρων με απόδοση μόλις 30watt. Την ίδια στιγμή ένας ρυθμικός ήχος διαπερνά τα τύμπανα του επισκέπτη - πρόκειται για τα ηχογραφημένα χτυποκάρδια εθελοντών.

Ο θεατής περιηγείται στον χώρο περνώντας ανάμεσα από τα υφάσματα, για να καταλήξει σε έναν μαύρο τοίχο όπου βρίσκονται προσαρμοσμένα δώδεκα χρονόμετρα. Τα φωτεινά κόκκινα νούμερα μετρούν σε δευτερόλεπτα τη ζωή ισάριθμων ανθρώπων κάθε ηλικίας.

Ανθρωποκεντρικός καλλιτέχνης, αρχειοθέτης και τεκμηριωτής του ανθρώπινου ίχνους χαρακτηρίζεται από τη διεθνή κριτική ο Μπολτάνσκι. Όπως σημειώνει ο ίδιος, μας προσκαλεί να «μπούμε σωματικά μέσα στο έργο του, με όλες τις αισθήσεις μας ενεργοποιημένες και να περπατήσουμε ανάμεσα σε βλέμματα που μας κοιτάζουν και τα κοιτάζουμε. Έτσι μας οδηγεί από το ατομικό στο συλλογικό και από το «κοιτάζω» στην υψηλότερη βαθμίδα του «βλέπω», δηλαδή στην απόκτηση συνείδησης και αυτοσυνειδησίας».

Όπως σημειώνει η επιμελήτρια της έκθεσης, Μαριλένα Καρά, ο Μπολντάσκι «βλέπει και ταξινομεί, καταγράφει και αφηγείται ιστορίες, δικές μας, κάποιου άλλου, δικές του – ούτως ή άλλως οι ιστορίες δεν επινοούνται, αλλά κληρονομούνται. Ανοίγει μικρές ρωγμές στη μνήμη, υπέρ της μικρής ανθρώπινης μνήμης «που μας κάνει μοναδικούς, είναι εξαιρετικά εύθραυστη και εξαφανίζεται με τον θάνατο».

Ό καλλιτέχνης για τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα πιστεύει ότι «η κρίση είναι αυτή που προάγει τον φασισμό». Διευκρινίζει όμως ότι «ο φασισμός είναι πιο επικίνδυνος από την κρίση». Δεν θεωρεί το έργο του πολιτικό αλλά περιμένει «το πολιτικό έργο να το αναλάβουν οι έλληνες καλλιτέχνες». Όσο για την τέχνη, πιστεύει ότι βάζει «τα ίδια ερωτήματα - αυτό που αλλάζει είναι απλώς τα μέσα».

Οι επισκέπτες, μετά από την εμπειρία της έκθεσης, μπορούν να καταγράψουν σε πραγματικό χρόνο τον χτύπο της καρδιάς τους σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα που παραπέμπει σε ιατρείο, στον 5 όροφο. Ο χτύπος της καρδιάς που στον καθένα μας έχει μοναδικό ήχο θα διατηρηθεί ζωντανός στο διηνεκές, μέσω τόσο του βιολογικού όσο και του ψυχικού αποτυπώματός του. Φεύγοντας, θα μπορέσουν να τον πάρουν μαζί τους σε CD.

O γάλλος, εβραϊκής καταγωγής καλλιτέχνης που είναι ταυτόχρονα γλύπτης, φωτογράφος, ζωγράφος και κινηματογραφιστής γεννήθηκε στο Παρίσι το 1944. Μεγάλωσε με τον απόηχο του Ολοκαυτώματος. Άρχισε να ζωγραφίζει το 1958 μην έχοντας ακαδημαϊκή καλλιτεχνική εκπαίδευση. Το κοινό ξεκίνησε να τον παρατηρεί από τις αρχές τις δεκαετίας του 1960. Έχει συμμετάσχει σε περισσότερες από 150 εκθέσεις διεθνώς μέχρι σήμερα και του έχει απονεμηθεί μεταξύ άλλων το ιαπωνικό βραβείο Praemium Imperiale, που συχνά αναφέρεται ως το αντίστοιχο Νόμπελ της τέχνης. Μεταξύ άλλων, ατομικές του εκθέσεις έχουν παρουσιαστεί στα: Kunstmuseum Liechtenstein, Magasin 3 in Stockholm, La Maison Rouge gallery, Institut Mathildenhöhe, Kewenig Galerie, The Musée d'Art et d'Histoire du Judaïsme. Στις 11 Νοεμβρίου ο καλλιτέχνης θα βρίσκεται στη Στέγη όπου και θα συζητήσει με το κοινό.

Info:
Εκθεση «Βλέμματα» του Κριστιάν Μπολτάνσκι
Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (Λεωφόρος Συγγρού 107-109). Εκθεσιακός χώρος «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης»
Διάρκεια έως και τις 12 Ιανουαρίου 2014.
Ωρες λειτουργίας: από τις 12:00 - 21:00