Οι ελληνικές θάλασσες πλημμυρίζουν το Μουσείο Μπενάκη

του Γιάννη Ασδραχά 

«Ἡ θάλασσα εἶναι σὰν τὸν ἔρωτα: μπαίνεις καὶ δὲν ξέρεις ἂν θὰ βγεῖς…. Ἡ θάλασσα εἶναι σὰν τὸν ἔρωτα: χίλιοι τὴ χαίρονται – ἕνας τὴν πληρώνει» έγραφε το 1962 ο ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος για το στοιχείο της φύσης που ο έρωτας μαζί του είναι εμμονή του Ελληνισμού. Και επειδή ο έρωτας θέλει και τεκμήρια, ο φωτογραφικός φακός, από τα πρωτόγονα στάδια του, εστίασε στο γαλάζιο.

Αυτή η ιδιαίτερη σχέση αποτυπώθηκε στο κάδρο με όλους τους συνδυασμούς. Η θάλασσα υπάρχει σε πανοραμικά πλάνα λιμανιών με πολλά ιστιοφόρα και λίγα ατμόπλοια να μοιράζονται τις θέσεις ελλιμενισμού. Με γεγονότα που δίνουν την αφορμή να γεμίσουν οι πλατείες κόσμο και να ανοίξουν όλα τα παράθυρα. Σε αναμνηστικές φωτογραφίες προσώπων στην προκυμαία, την παραλία, τον γιαλό. Διακόσια πενήντα φωτογραφικά πειστήρια αυτής της σχέσης αποκαλύπτονται στο Μουσείο Μπενάκη (Κτήριο Οδού Πειραιώς).

Πρόκειται για τη μεγάλη έκθεση με τίτλο «Ελληνικές Θάλασσες» το υλικό της οποίας προέκυψε ύστερα από συστηματική αναζήτηση σε αρχεία και ιδιωτικές συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού. Κάθε μια από αυτές τις φωτογραφίες, «σηματοδοτούν πράγματα σημαντικά: τον χώρο, τον χρόνο, τη συνείδησή μας, την αισθητική μας, τις μνήμες μας, τα πάντα» τόνισε στη συνέντευξη τύπου ο διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Άγγελος Δεληβοριάς.

Οι φωτογράφοι –επαγγελματίες, ερασιτέχνες αλλά και ανώνυμοι– πίεσαν το πλήκτρο άλλοτε με στόχους καταγραφικούς και άλλοτε με αξιώσεις καλλιτεχνικές, σε ένα μεγάλο χρονικό φάσμα από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και τις μέρες μας. Τα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση απευθύνονται όπως ειπώθηκε στη συνέντευξη τύπου σε ένα πολλαπλό κοινό: γενικό, υποψιασμένο και ειδικό. Οι επισκέπτες θα ακολουθήσουν στα έργα τη ροή που επιβάλλει η ίδια η θάλασσα. Η έκθεση που την επιμέλεια της ανέλαβαν η Αλίκη Τσίργιαλου (Υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη) η Φανή Κωνσταντίνου (τέως Υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη) και ο Κωστής Αντωνιάδης (καθηγητής στο T.E.I. Aθήνας) χωρίζεται σε πέντε ενότητες με χρονολογικά κριτήρια.

Η αξιολόγηση του κάθε επιλεγμένου θέματος έγινε με βάση το καθαρά φωτογραφικό του ενδιαφέρον σε σχέση με την εξέλιξη του μέσου και τη διαδοχή των καλλιτεχνικών ρευμάτων στην πορεία τη φωτογραφίας. Επίσης, με την αντιπροσωπευτική του θέση μέσα στο ιστορικό, ιδεολογικό και αισθητικό πνεύμα της εποχής του.

Αυτό το φωτογραφικό ταξίδι που συνθέτει στο σύνολο του έναν «έμμεσο καθρέφτη της χώρας» σύμφωνα με τον Άγγελο Δεληβοριά, ξεκινά με τις πρώτες φωτογραφίες λιμανιών και παράκτιες περιοχών, με τα περισσότερα έργα να ανήκουν σε ανώνυμους φωτογράφους της εποχής.



Οι πέντε ενότητες της έκθεσης

«Η θάλασσα στη φωτογραφία του 19ου αιώνα» είναι ο τίτλος της ενότητας που προσφέρει στον επισκέπτη τις πρώτες εικόνες της έκθεσης. Το χρονικό πλαίσιο των έργων συμπίπτει με την ανακάλυψη της φωτογραφίας και τη χρυσή εποχή του περιηγητισμού. Η Ελλάδα, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής της θέσης, αποτελούσε σταθμό των περιοδειών προς την Εγγύς Ανατολή και τους Άγιους Τόπους. Οι πρώτοι περιηγητές‐φωτογράφοι εμφανίζονται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος με τις ογκώδεις τους μηχανές δύο μήνες μετά την επίσημη ανακοίνωση της νέας εφεύρεσης στη Γαλλική Ακαδημία των Τεχνών τον Αύγουστο του 1839.

Οι φωτογραφίες που σταχυολογήθηκαν από εκείνη τη περίοδο αφορούν καταγραφικές απόψεις των σημαντικότερων εμπορικών λιμανιών της. Βλέπουμε τον Πειραιά που θυμίζει μικρό επαρχιακό λιμάνι με περισσότερες αποθήκες και διοικητικά κτήρια από σπίτια. Και την φωτογραφία μιας λαοθάλασσας που περιμένει την άφιξη του Βασιλιά Γεωργίου και της συζύγου του Όλγας. Χαρακτηριστικό στα έργα αυτής της εποχής είναι η απουσία κυματισμού της θάλασσας λόγω της μεγάλης έκθεσης που χρειαζόταν η φωτογραφική πλάκα για να αποτυπώσει την εικόνα.

«Η θάλασσα ως αντανάκλαση της ανθρώπινης δραστηριότητας στις αρχές του 20ου αιώνα. Η μαγεία του στιγμιότυπου» είναι ο τίτλος της δεύτερης ενότητας της έκθεσης. Στην αυγή του προηγούμενου αιώνα η τεχνολογία χάρισε στη φωτογραφία ευκρίνεια και λιγότερο όγκο. Στην Ελλάδα, η οποία την περίοδο αυτή οικοδομείται και αναπτύσσεται οικονομικά, οι φωτογράφοι απεικονίζουν τα λιμάνια ως τόπους που σφύζουν από ζωή. Ο φωτογράφος του Πειραιά Αναστάσιος Γαζιάδης ειδικεύεται στα πορτρέτα των ελληνικών και ξένων πολεμικών πλοίων και των πληρωμάτων τους. Εντυπωσιακή είναι η φωτογραφία του με θέμα το ατμομυοδρόμων (πολεμικό πλοίο με ιστιοφορία και με ατμομηχανή) «Πηνειός» του 1912. Αναλυτικά όμως η σύνθεση και η ερμηνεία του ηπειρωτικού και θαλασσινού τοπίου αναπτύσσονται στις αρχές του 20ού αιώνα μέσα από τον φακό του Ελβετού φωτογράφου Fred Boissonnas.

Παράλληλα, οι πρώτοι Έλληνες ερασιτέχνες συνθέτουν μέσα από τον φακό τους θαλασσινές εικόνες, ενδεικτικές της εξοικείωσής τους με τη ζωγραφική. Σε αυτή τη σειρά οι φωτογραφίες είναι πιο ζωντανές. Στην ενότητα κυριαρχεί η επιχρωματισμένη φωτογραφία που αποδίδεται στον Andry Heller και έχει ως θέμα έναν καλοντυμένο κύριο που κάθεται δίπλα σε ένα τραπέζι καφενείου έχοντας πίσω του ένα θωρηκτό του ελληνικού στόλου.

«Η φωτογραφική αποτύπωση της θάλασσας τα χρόνια στον Μεσοπόλεμο: Απόπειρες καλλιτεχνικής έκφρασης» είναι ο τίτλος της τρίτης ενότητας που αφορά την ταραγμένη πολιτικά περίοδο του Μεσοπολέμου. Τότε οι φωτογράφοι ανακαλύπτουν και εφαρμόζουν καινούριες ιδέες, μετατρέποντας τις εικόνες τους από πιστές απεικονίσεις της πραγματικότητας σε τολμηρά έργα με ψήγματα νεωτερικότητας. Ιχνηλατούν στοιχεία ελληνικότητας στις φωτογραφικές τους επιλογές όπου το τοπίο προσλαμβάνεται ως μήτρα εθνικής ταυτότητας, ενώ το Αιγαίο αναδύεται ως διαχρονικό σύμβολο.

Η συμβολή της φωτογραφίας τη συγκεκριμένη περίοδο στην προώθηση του τουρισμού είναι σημαντική. Ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ), ο οποίος ιδρύεται τo 1929, και το Γραφείο Τύπου και Τουρισμού, που συγκροτείται το 1935, προσκαλούν τους Έλληνες φωτογράφους να συνεισφέρουν με το έργο τους στην τουριστική προβολή της Ελλάδας στο εξωτερικό.



«Η στροφή προς το θαλασσινό τοπίο τα μεταπολεμικά χρόνια. Το Αιγαίο ως αναπαράσταση και αίσθηση» είναι ο τίτλος της τέταρτης και προτελευταίας ενότητας της έκθεσης. Παρά το ότι η Απελευθέρωση της Ελλάδας δεν σήμαινε και την ειρήνη, oι φωτογράφοι βγαίνουν και πάλι στην ύπαιθρο, αναζητώντας το αντίδοτο σε όσα συνταρακτικά έχουν συμβεί. Στις προτιμήσεις του φακού θα επικρατήσει το τοπίο της θάλασσας και τα νησιά, επειδή έχουν υποστεί περιορισμένες καταστροφές κατά τη διάρκεια του Πολέμου συγκριτικά με την ηπειρωτική χώρα.

Τα περισσότερα έργα χαρακτηρίζονται από τη γραφικότητα του τοπίου και εικονογραφικά στερεότυπα (ανεμόμυλος, ξωκκλήσι, ψαράς). Σημαντικός παράγοντας είναι ότι κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ο τουρισμός αυξάνεται ραγδαία στο Αιγαίο και ο ΕΟΤ δραστηριοποιείται έντονα στον τομέα της διαφήμισης της χώρας, με τη φωτογραφία να λειτουργεί εκτεταμένα ως το κύριο οπτικό επικοινωνιακό μέσο. Πολλοί από τους συνεργαζόμενους με τον Οργανισμό φωτογράφους προέρχονται από τη νεοϊδρυθείσα, δραστήρια, Ελληνική Φωτογραφική Εταιρεία (ΕΦΕ).

Την «Μακρινή θέα της θάλασσας στη σύγχρονη φωτογραφία» εξετάζει το τελευταίο κομμάτι της έκθεσης και αφορά την ελληνική φωτογραφική τέχνη τις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Στα έργα ο θεατής διακρίνει έναν σκεπτικισμό ως προς την αντιμετώπιση του τοπίου, καθώς οι φωτογράφοι διαπραγματεύονταν το θέμα αυτό περισσότερο ως απάντηση στο βαρύ φορτίο των στερεότυπων φωτογραφικών απεικονίσεων της Ελλάδας. Η αποστροφή τους απέναντι σε αυτά τα στερεότυπα εκφράστηκε άλλοτε έμμεσα, με την υπονόμευσή τους, και άλλοτε άμεσα, με τη δημιουργία ριζικά διαφορετικών φωτογραφικών εικόνων. Η φύση εκείνη την εποχή φαίνεται πως δεν σήμαινε πολλά πράγματα για τους φωτογράφους, καθώς η καθημερινή ζωή και ο κοινωνικός περίγυρος κέντριζε την ματιά τους.

Αυτή η έκθεση που φανερώνει την κυτταρική σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα όπως είπε ο Άγγελος Δεληβορίας «πρέπει να φύγει για το εξωτερικό, πρέπει να τη δει η Ευρώπη και η Αμερική».

Με αφορμή την έκθεση κυκλοφορεί η δίγλωσση έκδοση (ελληνικά/Αγγλικα) «Ελληνικές Θάλασσες. Ένα φωτογραφικό ταξίδι μέσα στο χρόνο/ Greeek Seas. A photographic journey in time». Πρόκειται για ένα φωτογραφικό ταξίδι μέσα στον χρόνο που πραγματοποιείται με 300 φωτογραφίες επιλεγμένες για το αισθητικό τους ενδιαφέρον και αρθρωμένες στις προαναφερθείσες χρονολογικές ενότητες. Εκτενή κείμενα των επιμελητών της έκθεσης Φανής Κωνσταντίνου, Αλίκης Τσίργιαλου και Κωστή Αντωνιάδη προλογίζουν την κάθε ενότητα, αξιολογώντας το υλικό ως προς την εποχή του και την εξέλιξη της φωτογραφίας. Το λεύκωμα περιλαμβάνει πρόλογο του Επιμελητή του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης Ηρακλή Παπαϊωάννου, καθώς και κείμενο του ιστορικού Σπύρου Ασδραχά σχετικό με τη ζωή στα ελληνικά νησιά.

Επίσης στις 9 και 30 Νοεμβρίου οργανώνονται δύο εκπαιδευτικά προγράμματα που απευθύνονται σε οικογένειες. Επιπλέον για τις γιορτές, στις 14 και 21 Δεκεμβρίου θα πραγματοποιηθούν δύο εικαστικά εργαστήρια.

Η έκθεση πραγματοποιείται με την ευκαιρία της διοργάνωσης της ετήσιας Διεθνούς Συνάντησης Επιμελητών Φωτογραφικών Συλλογών και Μουσείων από το Μουσείο Μπενάκη, γνωστής ως Oracle (6- 10 Νοεμβρίου 2013), ενώ εντάσσεται στο εκθεσιακό πρόγραμμα του Athens Photo Festival.