Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης: Τρεις εικαστικοί αποκαλύπτονται

του Γιάννη Ασδραχά

Τρεις διαστάσεις που οδηγούν από το μερικό στο γενικό αποκαλύπτονται στη στέγη του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στο κτήριο του «Ωδείου Αθηνών». Πρόκειται για τρεις εκθέσεις που οι καλλιτέχνες με διαφορετικά εκφραστικά στοιχειοθετούν ιδιαίτερους τρόπους έκφρασης με διαφορετικές προσλαμβάνουσες: Κρυπτογραφημένες πίσω από χιλιάδες στρώματα λέξεων στην έκθεση της Νίνας Παπακωνσταντίνου «Αντί Λέξεων». Σε ένα ετερώνυμο πρόσωπο, τον ζωγράφο Α.Κ. δημιούργημα του εικαστικού Γιώργου Χατζημιχάλη στην έκθεση «Ο ζωγράφος Α.Κ. Ένα Μυθιστόρημα». Αλλά και σχηματίζοντας ένα κόσμο ζωντανό και συνάμα ερειπίωδη στο έργο του κουβανού Κάρλος Γκαραϊκόα με τίτλο «Photo-topography».

O "πλασματικός" ζωγράφος Α.Κ.

Το βιογραφικό μίας ζωής, του ζωγράφου Α.Κ. ενός πλασματικού χαρακτήρα που σπούδασε, έζησε, κινήθηκε σε υπαρκτά μέρη της πόλης και οι πολιτικό κοινωνικές εξελίξεις άφησαν το αποτύπωμα τους πάνω του δημιούργησε ο εικαστικός Γιώργος Χατζημιχάλης. Η ανθολογία της ζωής του κυρίου Α.Κ. παρέχεται στον θεατή μέσα από 285 έργα με την υπογραφή του. Οι ελάχιστες πληροφορίες που δίνει για τον βίο του ο επινοητής του είναι τηλεγραφικές: γεννήθηκε το 1924 και έφυγε από τη ζωή στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Από το 1948 έζησε στον πρώτο όροφο του πατρικού του σπιτιού που βρίσκεται στον αριθμό 51 της οδού Πολυλά της συνοικίας Κυπριάδου. Το 1976 κλειδώνεται για πάντα στο σπίτι του μέχρι τον θάνατο του τη δεκαετία του 1980.

Τα στοιχεία αυτής της επίπλαστης ζωής προσδίδονται στον θεατή προτού βρεθεί στο πρώτο του έργο, ένα πορτρέτο ενός μελαγχολικού άνδρα σε μαύρο φόντο με ημερομηνία 1939. Τα έργα που αποτελούν το πρώτο κεφάλαιο της έκθεσης δημιουργήθηκαν, σύμφωνα πάντα με τον επινοητή καλλιτέχνη του Α.Κ. έως το 1951. Μία φοβιστική ατμόσφαιρα με βαθύ μαύρο χρώμα που βρίσκονται βουτηγμένα μέσα τους κυρίως πρόσωπα που εκπέμπουν τα δεινά της δεκαετίας του πολέμου, της κατοχής και του εμφυλίου. Πρόσωπα παραμορφωμένα φωνασκούντες και κεφάλια με τυλιγμένα τα μάτια από τον δήμιο. Η ενότητα αυτή περιέχει και μια σειρά από νυχτερινές τοπιογραφίες που αφήνουν μία μυστηριακή αίσθηση ζόφου.

Στο δεύτερο κεφάλαιο με χρονολογικά όρια 1952-1961 σταδιακά κυριαρχεί το χρώμα. Τοπία και γυναικεία γυμνά αναδύουν αισιοδοξία. Τα έργα της επόμενης περιόδου που διαρκεί ως το 1969 βυθίζονται σε έναν μουντό κόσμο. Και εδώ στα πρόσωπα η λύπη ο πόνος είτε φαίνεται είτε υποδηλώνεται. Στην πολιτική σκηνή είχε ξεκινήσει η επταετία των συνταγματαρχών. Στο τέταρτο κεφάλαιο τα χρώματα απουσιάζουν και το μαύρο αφήνει ισα ισα να διαφανούν σε γκρίζες χρωματικές διαβαθμίσεις σχεδόν όπου περιγράμματα ορίζουν άυλα σώματα και αντικείμενα. Είναι το πρελούδιο της περιόδου του εγκλεισμού, αφού πρώτα γίνει ένα φωτογραφικό πρώιμο με αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες και αντικείμενα στους τόνους του άσπρου μαύρου.

Σε κάθε ένα από τα έργα του «εγκλεισμού» με σχεδόν φωτογραφική λεπτομέρεια αποτυπώνεται ένα σημείο του σπιτιού. Ένας σύρτης που έχει «φάει» το χρώμα. Το πρασινωπό μωσαϊκό, η φθαρμένη άκρη του τοίχου. Μία ρωγμή στη ξύλινη κάσα. Η σκουριά στο καλοριφέρ. Αλλά και μικρά αντικείμενα. Αυτή η ενότητα κλείνει με ένα τσαλακωμένο χαρτί. Το βίντεο με τις τελευταίες στιγμές του καλλιτέχνη και τη μακέτα του σπιτιού σε διαστάσεις δίνουν την τελευταία ανάσα σε αυτόν τον επινοημένο κόσμο. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι τα βιογραφικά αυτά στοιχεία του μυθιστορηματικού ήρωα δεν είναι τυχαία.

Ο Χατζημιχάλης επιλέγει ο ήρωας του να είναι ακριβώς τριάντα χρόνια μεγαλύτερός του, και άρα θα μπορούσε να έχει την ηλικία του πατέρα του, και να ζει μέχρι περίπου την ηλικία που έχει ο ίδιος σήμερα. ενός ερειπωμένου αλλά ζωντανού κόσμου στο έργα του» σημειώνει η επιμελήτρια της έκθεσης Δάφνη Βιτάλη και συνεχίζει «όπως μας διδάσκει η ψυχαναλυτική θεωρία, είναι ευκολότερο να βλέπουμε τα θέματα μας όταν τα προβάλουμε σε κάποιον Άλλον. Μέσα από τον ψυχισμό του Α.Κ., ο Χατζημιχάλης μας αποκαλύπτει προσωπικές του σκέψεις, ιδέες, ανάγκες, φοβίες και δυσκολίες μιας ολόκληρης ζωής. Συνεπώς, ο καλλιτέχνης πλάθει έναν ζωγράφο, για να μιλήσει έμμεσα για τη δική του ιστορία, για τη δική του καλλιτεχνική διαδρομή, για τις δικές του ανησυχίες και επιθυμίες, αποκαλύπτοντας απόκρυφες στιγμές από τον δικό του βίο».

Ο Γιώργος Χατζημιχάλης γεννήθηκε το 1954 στην Αθήνα και σπούδασε ζωγραφική στο Saint Martin’s School of Art στο Λονδίνο. Η πρώτη του ατομική έκθεση πραγματοποιήθηκε το 1977 στην Γκαλερί Ώρα και έκτοτε εκθέτει συστηματικά. Το 2001 το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης οργάνωσε την μεγάλη αναδρομική έκθεση, Γιώργος Χατζημιχάλης, Έργα 1985-2000 και το 2002 το MOMA/PS1 οργάνωσε την έκθεση George Hadjimichalis, Seven Works (1990-2000) στη Νέα Υόρκη. Το 2005 εκπροσώπησε την Ελλάδα στην Βienalle της Βενετίας.
 
H έκθεση συνοδεύεται από ένα δίγλωσσο βιβλίο (ελληνικά και αγγλικά) με και αναπαραγωγές των έργων και κείμενα των Δάφνη Βιτάλη, Ούλριχ Λόοκ και Σάββα Μιχαήλ.

Η "βιβλιοθήκη" της Νίνας Παπακωσταντίνου

Η μεθοδικότητα η πειθαρχία και η υπομονή, τα «εργαλεία» της εικαστικού Νίνας Παπακωνσταντίνου είναι μία κληρονομία από την μακραίωνη παράδοση των γραφέων. Οπλισμένη με παρόμοια χαρίσματα που τα διαχειρίζεται στις δικές τις κατευθύνσεις «κρυπτογραφεί» βιβλία. Μεγεθύνει μέρη από χειρόγραφα. Διασπά τις λέξεις. Και συνθέτει εικόνες που φανερώνονται ύστερα από προσεκτική και λεπτομερή παρατήρηση. Ένα υλικό που χρειάζεται όπως λέει και η ίδια να «ταξιδέψει το μάτι για να το ανακαλύψει» και παρουσιάζεται στην έκθεση της με τίτλο «Αντί γραφής».

Το λογοτεχνικό, ποιητικό, θεατρικό, φιλοσοφικό κείμενο υλικό που προέρχονται από βιβλία που μοιράζονται τα ράφια της βιβλιοθήκης της συνιστά του κεντρικού έργου της έκθεσης με τίτλο «Βιβλιοθήκη». «Είμαστε αυτό που διαβάζουμε» λέει η ίδια η οποία σε αυτό το εν εξελίξει έργο της το νόημα ενός βιβλίου μεταλλάσσεται από την μορφή που του προσδιορίζει η εικαστική της παρέμβαση. Στη «βιβλιοθήκη» την κεντρική σύνθεση της έκθεση, σελίδες με τη λουλακί απόχρωση του Καρμπόν. Σε κάθε σελίδα είναι γραμμένη πάνω της ένα βιβλίο σε αλλεπάλληλα στρώματα γραφής. Ο θεατής ανακαλύπτει της διαφορές από το κατά πόσο είναι έντονο το αποτύπωμα. Παράδειγμα στις στρώσεις από τα ογκώδη έργα, κυρίως μυθιστορήματα έχει ποτίσει σε κάθε σημείο το χαρτί. Η συγκέντρωση του κειμένου μόνο στο αριστερό μισό της σελίδας αφορά τα ποιητικά έργα. Το πρώτο βιβλίο που πέρασε με αυτή τη μέθοδο ήταν η Αποκάλυψη του Ιωάννη το 2001 επιθυμώντας η καλλιτέχνης να διερευνήσει πώς «ένα τόσο δυνατό κείμενο μπορεί να εικονογραφήσει τον εαυτό του».



Η «βιβλιοθήκη» περιλαμβάνει σήμερα περισσότερα από 40 σχέδια από έργα των Μ. Καραγάτση, Ν.Τόμας Κ. Π. Καβάφη, Τ.Μπέργκερ, Γ.Απολλιναίρ, Τ.Κορμπιέρ, Γ.Χειμωνά, Β.Γουλφ, Θ.Γκωτιέ, Ν.Καββαδία. Όπως σημειώνει η επιμελήτρια της έκθεσης Τίνα Πανδή η Παπακωνσταντίνου «πραγματώνει την διαπίστωση του Βάλτερ Μπένγιαμιν, στη μελέτη του 1931 με τίτλο « Χωρίς να συνιστά μια γραμματολογική ή φιλολογική μελέτη, η καλλιτεχνική της αναζήτηση ζυμώνεται επίμονα μέσα από τις λέξεις, τη λογοτεχνία και τη γλώσσα».

Απέναντι από την βιβλιοθήκη βρίσκονται 15 σχέδια που βασίζονται σε χειρόγραφα του φιλόλογου και μεταφραστή Άρη Αλεξάκη, με τον οποίο είχε συνεργαστεί η καλλίτεχνις στο πλαίσιο διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας. Η καλλιτέχνης μεγέθυνε λεπτομέρειες από τα χειρόγραφα και τις ιχνογράφησε κόκκο κόκκο.

Σημείο εκκίνησης για την έρευνα της εικαστικού πάνω στη σχέση κειμένου και εικόνας υπήρξε η ενασχόληση της με εικονογραφήσεις παραμυθιών. Στα σχέδια Landscapes from Hansel and Gretel (2001-2010), η Παπακωνσταντίνου ιχνογραφεί μεγεθυμένες λεπτομέρειες από δικές της εικονογραφήσεις για το ομότιτλο παραμύθι των αδελφών Γκριμ, κυρίως τις σκηνές περιπλάνησης των δυο αδελφών στο δάσος.

Η προκλητική εικονογράφηση του κείμενου του Μαρκήσιου ντε Σαντ «Η Ιουστίνη ή τα παθήματα της αρετής» βρίσκεται πίσω από τη σειρά σχεδίων με τίτλο Seven Bed-Time Stories (Justine) (2010). Τρυπήματα από βελόνες πάνω στο χαρτί διαγράφουν με οξύτητα λεπτομέρειες από τα ερωτικά συμπλέγματα των μορφών, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια καλύπτεται με γραμμές από μολύβι.

Σε μια νεότερη σειρά έργων, οι πολλαπλές χρονικότητες της γραφής και που σχετίζεται με ημερολόγια είτε ως κείμενα είτε ως εικόνες διερευνώνται από την καλλιτέχνιδα. Η Παπακωνσταντίνου ξεκινά από ημερολόγια πραγματικών προσώπων, όπως της Σύλβια Πλαθ, της Άννας Φρανκ, αλλά και λογοτεχνικών ηρώων, του Ροβινσώνα Κρούσου ή του Κόμη Μοντεκρίστο, για να δημιουργήσει ένα προσωπικό ημερολόγιο. Ειδικότερα στο Ημερολόγιο «Ροβινσώνας Κρούσος» (2008), στο εξώφυλλο είναι χαραγμένος με φύλλα χρυσού ο τίτλος «Εννιά χιλιάδες εννιακόσιες είκοσι οχτώ ημέρες». Η Παπακωνσταντίνου έχει κεντήσει με κλωστή καθεμιά από τις 9.928 μέρες, που ο ήρωας έμεινε ναυαγός.

Το έργο: Το χαµένο ηµερολόγιο (2008), έχει βασιστεί στα χαμένα ημερολόγια της Σύλβια Πλαθ. Μετά την αυτοκτονία της συγγραφέως ένα από τα ημερολόγιά της «εξαφανίστηκε» από τον Tεντ Χιουζ, ενώ ένα δεύτερο, που κατέγραφε στις τρεις τελευταίες μέρες της ζωής της, καταστράφηκε από τον ίδιο.

Η Παπακωνσταντίνου ξαναγράφει χωρίς μελάνι αποσπάσματα από τα ημερολόγια της Σύλβια Πλαθ, έτσι ώστε να δημιουργείται πάνω στο χαρτί μόνο το ανάγλυφο αποτύπωμα του κειμένου. Η σειρά των ημερολογίων ολοκληρώνεται στην έκθεση με το Ημερολόγιο αυτοπροσωπογραφίας (2010-2011), που περιλαμβάνει μια σειρά 28 πορτρέτων- ασπρόμαυρες εικόνες από κουκκίδες- της καλλιτέχνιδας. Τα έργα βασίζονται σε φωτογραφίες που παριστούν την ίδια να γράφει το ημερολόγιο της, οι οποίες τραβήχτηκαν σε 28 διαφορετικές μέρες κατά τη διάρκεια ενός έτους. «Οι μυθοπλασίες του μυστικού που συνιστούν τον πυρήνα των σχεδίων της Νίνας Παπακωνσταντίνου, δεν εξαντλούνται ωστόσο στην υπομονετική, επίμονη πράξη της αντιγραφής από την καλλιτέχνιδα. Γράφονται και ξαναγράφονται κάθε φορά μέσα από τις ατέρμονες μεταφράσεις μας και τους αναγνωστικούς κρυψώνες που γεννούν» σημειώνει για την έκθεση η Διευθύντρια Εθνικού Μoυσείου Σύγχρονης Τέχνης Άννα Καφέτση

Η Νίνα Παπακωνσταντίνου σπούδασε Ελληνική Φιλολογία στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1992) και Καλές Τέχνες (Σχέδιο) στο Camberwell College of Arts (2001). Έχει παρουσιάσει το έργο της στις ατομικές εκθέσεις Con(text)ure, Els Hanappe Underground, Αθήνα, 2004 και Between the Lines, Παλαιοπωλείο Μαρτίνος, Αθήνα, 2007, καθώς και σε ομαδικές εκθέσεις στην ελλάδα και το εξωτερικό. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Την έκθεση συνοδεύει δίγλωσσος κατάλογος (Ελληνικά / Αγγλικά) με κείμενα της Claire Gilman και της Τίνα Πανδή και αναπαραγωγές των έργων.

Η Αβάνα και το Καράκας του Κάρλος Γκαραϊκόα

Σημεία της Αβάνα και του Καράκας με τη γοητεία του άσπρου μαύρου αποτύπωσε με την κάμερα του ο Κάρλος Γκαραϊκόα. Το υλικό που ξεχώρισε, εννέα φωτογραφίες, χρησιμοποιήθηκε ως βάση για την τρισδιάστατη εγκατάσταση από πολυσπάν που κατασκεύασε ειδικά για το ΕΜΣΤ και φέρει τον τίτλο «Photo-topography». Περιγράφοντας στην καλλιτεχνική του πρόταση τη διαδικασία μεταφοράς του φωτογραφικού ντοκουμέντου σε ένα νέο υλικό. Μέσα από την τεχνική αυτή που επεξεργάζεται για πρώτη φορά στην νέα υβριδική φωτογραφική εγκατάσταση, ο Κάρλος Γκαραϊκόα επιστρέφει στον κεντρικό θεματικό πυρήνα του έργου του, την πόλη και τα ερείπια. Από το 1991 μέσα από έργα που του άνοιξαν την πόρτα σε μεγάλες διεθνείς εκθέσεις και Μπιενάλε σε διάφορες πόλεις του κόσμου, χρησιμοποίησε ως εικαστικό υλικό θραύσματα ερειπωμένων κτιρίων, ιδιαίτερα της Αβάνας, όψεις αποσύνθεσης και παρακμής του αστικού ιστού σε κοινωνικο-πολιτικά περιβάλλοντα ιδιαίτερα σύνθετα που επιτρέπουν στον καλλιτέχνη νέες ερμηνείες της πόλης και ουτοπικούς σχεδιασμούς, μια αναδόμηση τόπων και πραγμάτων μέσω της μυθοπλασίας.

Όπως ο Κάρλος Γκαραϊκόα αναφέρει «τo νέο έργο μου αποτελείται από φωτογραφίες εκτυπωμένες με μια νέα τεχνική. Oι φωτογραφίες εκτυπώνονται σε ένα μηχάνημα παραγωγής τρισδιάστατων αντικειμένων που μετατρέπει την πραγματική εικόνα σε τρισδιάστατο αντικείμενο από πολυσπάν. Για μένα το έργο αυτό συνιστά μια έρευνα πάνω στην υπέρβαση των ορίων της φωτογραφίας». Η μετάφραση από το ένα καλλιτεχνικό μέσο στο άλλο προσδίδει στο έργο αυτό, το οποίο θα εμπλουτίσει τη μόνιμη συλλογή του ΕΜΣΤ, μια αμφισημία ιδιαίτερης ποιητικής δύναμης και πνοής.

Ο Κάρλος Γκαραϊκόα γεννήθηκε στην Κούβα το 1967. Σπούδασε θερμοδυναμική και αργότερα ζωγραφική στο Instituto Superior de Arte στην Αβάνα (1989-1994). Στα έργα του ακολουθεί μια πολυκλαδική προσέγγιση θεμάτων πολιτισμού και πολιτικής, ιδιαίτερα της Κούβας, μέσα από τη μελέτη της αρχιτεκτονικής, της πολεοδομίας και της ιστορίας. Κύριο θέμα του είναι η πόλη της Αβάνας. Στα διαφορετικά μέσα και τεχνικές που χρησιμοποιεί περιλαμβάνονται εγκαταστάσεις, βίντεο, φωτογραφίες, γλυπτική, βιβλία pop-up και σχέδια. Εχει πραγματοποιείσει σημαντικότερες ατομικές εκθέσεις σε σημαντικά μουσεία σε όλο τον κόσμο. Ζει και εργάζεται στην Αβάνα και στη Μαδρίτη.

Που: Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Βασ. Γεωργίου Β' 17-19 και Ρηγίλλης)
Τι: Εκθέσεις στο πλαίσιο της σειράς «ΕΜΣΤ Νέες Παραγωγές 2011». (Νίνα Παπακωνσταντίνου «Αντί Γραφής», Γιώργος Χατζημιχάλης «Ο ζωγράφος Α.Κ. Ένα Μυθιστόρημα». Κάρλος Γκαραϊκόα «Photo-topography»).
Πότε: Διάρκεια έως τις 5 Φεβρουαρίου 2012

Tο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) διοργανώνει Εκπαιδευτικά Προγράμματα για μαθητές του Δημοτικού Σχολείου, του Γυμνασίου και του Λυκείου, στο πλαίσιο των εκθέσεων Νίνα Παπακωνσταντίνου, Αντί Γραφής και Γιώργος Χατζημιχάλης. Ο ζωγράφος Α.Κ. Ένα Μυθιστόρημα.