Ο Γκόγια στην Πινακοθήκη είναι η έκθεση που πρέπει να δεις

Τέσσερις τερατόμορφοι καλόγεροι τρώνε και γελούν γύρω από ένα τραπέζι. Η λεζάντα από κάτω γράφει “estan calientes”, κι αυτό στα ισπανικά μπορεί να σημαίνει δύο πράγματα: «Είναι ζεστά» (τα φαγητά) ή «είναι κ@υλωμένοι» (αυτοί). Καθότι δεν υπήρχε τρόπος να περιλαμβάνει και τις δύο ερμηνείες, ο ελληνικός τίτλος, Είναι Ξαναμμένοι, αποδυναμώνει λίγο το αστείο. Το πνεύμα του όμως παραμένει, και ταξιδεύει από την Ισπανία του 1799 για να μας βρει, δυο αιώνες αργότερα, μια Τετάρτη μεσημέρι στο υπόγειο της Εθνικής Πινακοθήκης. Και να μας κάνει να χαμογελάσουμε.

Ο Γκόγια που φοβόταν –και με το δίκιο του– την Ιερά Εξέταση, ο Γκόγια που δεν τον προστάτεψε τελικά ούτε η ιδιότητά του ως ζωγράφου της αυλής και στοχοποιήθηκε από τον αιμοσταγή εκκλησιαστικό θεσμό, αυτός ο ίδιος Γκόγια τόλμησε και έφτιαξε 80 χαρακτικά που σατιρίζουν τα κοινωνικά και θρησκευτικά ήθη της εποχής του, που καταγγέλλουν τη διαφθορά των εξουσιών, που βγάζουν τη γλώσσα στην Εκκλησία, που κοροϊδεύουν ανελέητα όσα εκείνη έχει εσκεμμένα καλλιεργήσει και προκαλέσει στους ανθρώπουε γύρω του: τις δεισιδαιμονίες, τις προλήψεις, την υποκρισία, την αμορφωσιά.

Τα χάρισε, όσα δεν είχε καταφέρει να πουλήσει, μαζί με τις χάλκινες πλάκες τους, το 1803 στον βασιλιά Κάρολο Δ’, για να προστατευθεί και να γλιτώσει την εκτέλεση όταν τελικά τον στοχοποίησε η Ιερά Εξέταση (η οποία, φαν φακτ, έκανε την τελευταία της εκτέλεση μόλις δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του). Της ίδιας εκείνης χρονιάς, του 1803, είναι η σειρά που έχει στην κατοχή της από το 1962 η Εθνική Πινακοθήκη.

Είναι η τρίτη φορά που τα 80 Caprichos εκτίθενται στην Πινακοθήκη, και η πρώτη που μπαίνουν σε σειρά νοηματική, και όχι αριθμητική. Όπως μας εξηγεί στην ξενάγηση η Κατερίνα Ταβαντζή, ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια χαρακτικής της Εθνικής Πινακοθήκης, ο Γκόγια έχει «ανακατέψει την τράπουλα, μπερδεύοντας την σειρά των σχεδίων, προκειμένου να αποδυναμώσει το μήνυμα που προκύπτει». Στην τωρινή έκθεση, τα έργα που είχε σκορπίσει σε διαφορετικές ενότητες μπαίνουν στη θέση τους, και ο Γκόγια δεν έχει πια τίποτα να κρύψει.

Πλάι στο κάθε χαρακτικό, βλέπουμε επίσης από ένα έως τρία προκαταρκτικά σχέδια, με χιντ που κλείνουν το μάτι στον θεατή για το θέμα: Τα στοιχεία εκείνα του σχεδίου που έχουν αφαιρεθεί στο τελικό χαρακτικό, λένε εξίσου πολλά, αν όχι ακόμα περισσότερα, για το τι συζητάμε κάθε φορά. Ας πούμε, στο Είναι ξαναμμένοι, η αρχική μύτη του ενός από τους καλόγερους είχε σχήμα φαλλού –αλλά ο καλλιτέχνης μας προφανώς θεώρησε περισσότερο ασφαλές να κρύψει το σεξουαλικό υπονοούμενο στον τίτλο, οπότε η μύτη έγινε κανονική.

Κάποια από τα Los Caprichos είναι αστεία, κάποια είναι εφιαλτικά, όλα τους είναι οξυδερκή με έναν τρόπο πολύ σύγχρονο, και ανελέητα σαρκαστικά. Έχοντας περάσει μέσα από τον τρόμο και τον σκοταδισμό, η σειρά κλείνει με το αριστουργηματικά αισιόδοξο Ήρθε η ώρα, όπου ο τεράστιος ήλιος του Διαφωτισμού ανατέλλει, προκαλώντας τα ουρλιαχτά των τεράτων που μοιάζουν να καίγονται στο φως του.

Η σαγήνη του αλλόκοτου

Παράλληλα με τα Los Caprichos, που φιλοξενούνται στο υπόγειο της Πινακοθήκης, στον Ενδιάμεσο Χώρο η έκθεση Η Σαγήνη του Αλλόκοτου (η οποία έχει μάλιστα και ελεύθερη είσοδο) περιλαμβάνει έργα ελλήνων καλλιτεχνών –μεταξύ των οποίων ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης, ο Γιάννης Γαΐτης, ο Άγγελος Παπαδημητρίου, η Σίλεια Δασκοπούλου, η Μαριάννα Ιγνατάκη και ο Διονύσης Καβαλλιεράτος– που πραγματεύονται, όπως εξηγεί η διευθύντρια της Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα «το αλλόκοτο, το υβριδικό, το αταξινόμητο και το γκροτέσκο» και συνομιλούν με έναν τρόπο με τα έργα του Γκόγια.