Οι πολλές πατρίδες του «Ελληνικού Κομμουνισμού»  

Έχει πάντα ενδιαφέρον να βλέπει κανείς ένα βιβλίο Ιστορίας να μπαίνει στις λίστες με τα ευπώλητα και να απευθύνεται σε ένα μεγαλύτερο κομμάτι του κοινού από ό,τι θα περίμενε. Ο «Ελληνικός Κομμουνισμός- Μια Διεθνική Ιστορία» του ιστορικού Κωστή Καρπόζηλου πετυχαίνει να γίνει ένα δημοφιλές ιστορικό ανάγνωσμα, χωρίς να χάνει ούτε ένα από τα στοιχεία που κάνουν μια έρευνα και μια εργασία επιστημονική.  

Η ματιά του συγγραφέα και η αφηγηματική συνθήκη που υιοθετεί το βιβλίο των εκδόσεων Αντίποδες, είναι ιδιαίτερη. Ο Κωστής Καρπόζηλος εξετάζει την ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα, όχι καταγράφοντας τα πεπραγμένα εντός των συνόρων, αλλά μέσα από τις διασυνοριακές και υπεροριακές πορείες ζωής Ελλήνων κομμουνιστών.

Η απόφαση για μια διεθνική προσέγγιση της Ιστορίας του ελληνικού κομμουνισμού μοιάζει ίσως «συμπληρωματική» μιας βασικής αφήγησης. Είναι όμως έτσι; Είναι άραγε στα χρόνια του ελληνικού αντικομουνισμού η Ελλάδα το επίκεντρο της πολιτικής δράσης των ελλήνων αριστερών; Διαβάζοντας για τους πολιτικούς πρόσφυγες της δεκαετίας του ‘50 και του ’60, για τους μετανάστες και τους φοιτητές στη Δύση τα χρόνια της δικτατορίας, και για τους πρόσφυγες κομμουνιστές στη μεσοπολεμική περίοδο, συνειδητοποιούμε πόσο σχετική είναι η έννοια και η λειτουργία των συνόρων στην Ιστορία της ελληνικής Αριστεράς, όπως άλλωστε και γενικότερα στην Ιστορία των ιδεών.

Ο συγγραφέας αντλεί τις ερμηνείες του και κατατάσσει τα γεγονότα και τις τροχιές των ανθρώπων που περιγράφει σε μεγάλους διεθνείς κύκλους και σε ευρύτερες εξελίξεις. Έτσι, η έλευση κάποιων κομματικών στελεχών στην Ελλάδα μια χρονιά της δεκαετίας του 1930 μπορεί να συνδέεται με την ήττα των δημοκρατικών στην Ισπανία, ή μια πολιτική δολοφονία στην Αθήνα να αντανακλά τη διαμάχη σταλινικών-τροτσκιστών στο επίπεδο του διεθνούς κινήματος.

Ο Κ. Καρπόζηλος περιγράφει πολλές μικρές ιστορίες ανθρώπων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον ελληνικό κομμουνισμό. Κάθε μια από τις ιστορίες αυτές θα μπορούσε να αποτελέσει ένα περιπετειώδες ή κατασκοπευτικό νουάρ. Με τον τρόπο αυτόν, ίσως και αθέλητα αλλά μάλλον όχι, η αφήγηση συναντά τη γεύση της λογοτεχνίας, η οποία εισχωρεί υπόγεια στην αφήγηση χωρίς ποτέ να αμφισβητεί την επιστημονικότητα των όσων αναφέρονται ή των ερμηνειών που προτείνονται από τον συγγραφέα.

Το βιβλίο χωρίζεται σε έξι μέρη και, άτυπα, σε τρεις μεγάλες ενότητες. Η πρώτη από αυτές αναφέρεται στην είσοδο του κομμουνισμού στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια διαμόρφωσης των συνόρων της χώρας, στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Η επόμενη μιλά για την πολιτική δράση που, στα χρόνια από τον Μεσοπόλεμο μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου απέκτησε παγκόσμια ταυτότητα, ενώ η τρίτη περιγράφει τις εμπειρίες του εκπατρισμού των ελλήνων κομμουνιστών τόσο στις ανατολικές χώρες όπου βρέθηκαν και έζησαν ως φυγάδες μετά τον Εμφύλιο, όσο και στη Δύση όπου βρέθηκαν ως  φοιτητές, εργαζόμενοι ή εξόριστοι τα χρόνια της στρατιωτικής δικτατορίας. Η αφήγηση ολοκληρώνεται  το 1974 με την νομιμοποίηση των ελληνικών κομμουνιστικών κομμάτων, η οποία ουσιαστικά σηματοδοτεί και την  ίδρυση της σύγχρονης ελληνικής δημοκρατίας. 

Η έννοια του «ελληνικού κομμουνισμού» αποτελεί μια ενδιαφέρουσα πρόκληση για τον συγγραφέα, όσον αφορά τον ορισμό της. Τι θα βάλει και τι θα αφήσει εκείνος εκτός; Πώς θα χειριστεί τα διάφορα ρεύματα, τις διάφορες τάσεις, και πόσο στεγανή θα κρατήσει την αφήγηση από τις θεωρητικές διαμάχες που καθόρισαν αυτά τα σύνολα ανθρώπων; Πρόκειται για σημεία που μπορούν εύκολα να χαλάσουν τη «συνταγή» μιας τέτοιας αφήγησης, και τα οποία ο Κωστής Καρπόζηλος διαχειρίζεται με ευχέρεια, ώστε το βιβλίο να είναι πλήρες, αλλά και ευκολοδιάβαστο. Προκαλεί εντύπωση το ότι η  ελληνική κομμουνιστική Ιστορία τοποθετείται στο διεθνικό πλαίσιο αβίαστα και δεν συνιστά ένα προκρούστειο σχήμα, στο οποίο διάφορα σημεία που δεν ταιριάζουν στον χώρο που έχει προβλέψει για τα ιστορικά του επιχειρήματα ο συγγραφέας, πετσοκόβονται ή τραβιούνται από τα μαλλιά.

Σε συνέντευξή του ο ίδιος ο συγγραφέας σχολιάζει το βλέμμα του σε μια εθνική Ιστορία μέσα από έναν διεθνικό φακό. Είναι άραγε αντιφατικό; «Ο Διονύσιος Σολωμός τι είναι; Ένας Έλληνας; Ένας Ιταλός; Είναι μάλλον ένα διεθνικό υποκείμενο. Άρα δηλαδή δεν υπάρχει μία αντίφαση σε αυτό. Αυτό ισχύει πάρα πολύ και για την Ιστορία, αν θέλουμε, του κομμουνιστικού κινήματος. Ειδικά αυτού που αναγνωρίζουμε ως εθνικοαπελευθερωτικά αντιαποικιακά κινήματα, τα οποία μιλούν την γλώσσα της εθνικής ιδεολογίας, πολύ συχνά προέρχονται από τις εμπειρίες ανθρώπων ή διαμορφώνονται μέσα από τις εμπειρίες ανθρώπων, οι οποίοι είναι διεθνικά υποκείμενα. Ο Χό Tσι Mινκ, είναι ένας μετανάστης στη μεσοπολεμική Γαλλία και γίνεται κομμουνιστής εκεί. Άρα δηλαδή, δεν βλέπω μία προγραμματική αντίφαση. Ίσα-ίσα αυτό το βιβλίο επιμένει στη διεθνικότητα για να πει ότι η διεθνικότητα, δηλαδή η κινητικότητα, η ρευστότητα, οι πληθυσμοί που δεν κατατάσσονται εύκολα, είναι καθοριστικό στοιχείο στην συγκρότηση των επαναστατικών κινημάτων». [Δείτε όλη τη συνέντευξη εδώ]     

Είναι χαρακτηριστικό ότι σχεδόν αναπάντεχα, αλλά με μεθοδολογική συνέπεια, το βιβλίο λίγο ασχολείται με τα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα της Κατοχής- αφήνει δηλαδή έξω το πιο λαμπρό κομμάτι της εγχώριας αριστερής μυθολογίας. Οι δυναμικές και οι προσπάθειες των ελλήνων κομμουνιστών της Αντίστασης φωτίζονται μέσα από τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, εκεί που καθορίστηκε ένα μεγάλο κομμάτι της μεταπολεμικής εικόνας. Εξίσου δημιουργική είναι η πραγμάτευση του σταλινισμού, ο οποίος δεν οριοθετείται σε κάποιο κεφάλαιο κριτικής ή πολεμικής, αλλά σκιαγραφείται διάσπαρτα, μέσα από την κομματική πρακτική του εξόριστου ΚΚΕ και των πολιτικών προσφύγων-στελεχών του. Ο Κ. Καρπόζηλος δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για μια εύκολη κριτική στα πεπραγμένα του σταλινισμού, αλλά τον περιγράφει ως σιδηρά νοοτροπία που παρήγαγε ιστορικά αποτελέσματα και διαμόρφωσε για δεκαετίες το ιστορικό του υποκείμενο: τους έλληνες κομμουνιστές. Έτσι, ο αναγνώστης παρακολουθεί τη λειτουργία του σταλινισμού, μέσα από ένα «υποκειμενικό πλάνο» που θα έλεγε η γλώσσα του σινεμά.

Θα πρέπει ωστόσο να ξεκαθαριστεί κάτι: Ο «Ελληνικός Κομμουνισμός» είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται σε εκείνους τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται να πλουτίσουν τη ματιά και τις γνώσεις τους γύρω από τα συστατικά και την πορεία της ελληνικής Αριστεράς. Δεν είναι ένα εισαγωγικό στη σύγχρονη ελληνική Ιστορία βιβλίο, ούτε ένα γεγονοτολογικό χρονικό των συγκεκριμένων πολιτικών σχηματισμών.

Όσοι αποφασίσουν ότι ενδιαφέρονται για την θεματική που διάλεξε ο συγγραφέας, θα βρεθούν σε θέση να απολαύσουν μια νέα οπτική, κάτι που σπάνια παρέχει ένα ελληνικό ιστορικό βιβλίο. Είναι μια οπτική που συνδέει πραγματολογικά δεδομένα με πρωτότυπο τρόπο και παράγει έτσι επίσης νέα και διαφορετικά συμπεράσματα. Η «διεθνική» ματιά στον «εθνικό» κομμουνισμό, η αναζήτησή του εκτός των συνόρων δημιουργεί νέες λογικές συνάψεις και απρόσμενες αιτιώδεις σχέσεις αναφορικά με την πορεία των πραγμάτων. Η μεθοδολογική καινοτομία του συγγραφέα το καθιστά καθολικά πρωτότυπο, μολονότι δεν προέρχεται αποκλειστικά από ανεξερεύνητες πηγές, αλλά και από τη βιβλιογραφία.

Για τον ήδη μυημένο στην Ιστορία αναγνώστη ο «Ελληνικός Κομμουνισμός» δεν φωτίζει απλώς άλλες πτυχές του αντικειμένου, αλλά προσφέρει νέες ιδέες προσέγγισης και ερμηνειών, τις οποίες θα πάρει μαζί του και αφού κλείσει την καλαίσθητη και προσεγμένη έκδοση των Αντιπόδων.