Οι Δωσίλογοι: Ο Μ. Χαραλαμπίδης βουτά στα σκοτάδια της δεκαετίας του 1940

Η δεκαετία του 1940 αποτελεί την πιο ζωντανή ιστοριογραφικά περίοδο της ελληνικής Ιστορίας, πράγμα που οφείλεται στο ενδιαφέρον του κοινού για αυτήν. Ένα ενδιαφέρον που δεν είναι παράλογο αν σκεφτεί κανείς ότι ο πόλεμος κατά των δυνάμεων του άξονα και ο Εμφύλιος που ακολούθησε σφράγισαν την σύγχρονη ελληνική Ιστορία για δεκαετίες και -πολλοί θα πουν- δεν έχουν ακόμη σταματήσει να την επηρεάζουν. Το έδειξε καθαρά η αναζωπύρωση του κλίματος αυτού κατά τη δεκαετία της οικονομικής κρίσης.

Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης, ο συνεπέστερος ίσως ιστορικός της συγκεκριμένης δεκαετίας («Η Εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης», «Δεκεμβριανά- η Μάχη της Αθήνας», αμφότερα στις εκδόσεις Αλεξάνδρεια) βουτά για μία ακόμη φορά στα σκοτεινά νερά για να εντοπίσει και να περιγράψει το φαινόμενο της συνεργασίας Ελλήνων με τους κατοχικούς κατακτητές, αλλά και τις προεκτάσεις που είχε στην διαμόρφωση της μεταπολεμικής Ελλάδας.

«Οι Δωσίλογοι» που κυκλοφόρησαν λίγο πριν την εκπνοή του 2023 από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μελετούν το φαινόμενο του Δωσιλογισμού σε τρεις άξονες: τον οικονομικό, τον πολιτικό και τον ένοπλο. Στην πολιτική συνεργασία περιλαμβάνονται θέματα όπως οι κυβερνήσεις συνεργασίας, οι αντικομμουνιστικές πρακτικές, η εκμετάλλευση του ελληνικού εργατικού δυναμικού. Στο τμήμα του βιβλίου με την οικονομική συνεργασία ο συγγραφέας δίνει οργανωμένα και ξεκάθαρα την πολύπτυχη συνεργασία των δωσίλογων με τους κατακτητές χρησιμοποιώντας τόσο τη μικρή όσο και την μεγάλη κλίμακα, αλλά και εντάσσοντας τη συνεργασία στο ιστορικό πλαίσιο των γερμανικών επιδιώξεων. Η ένοπλη συνεργασία, το τμήμα του βιβλίου με τη μεγαλύτερη έκταση, ανατέμνει τη δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας, τη συνεργασία της Χωροφυλακής, αλλά και θέματα όπως τη στράτευση Ελλήνων στην Βέρμαχτ και τα Ες Ες.       

Οι πληροφορίες του βιβλίου προέρχονται από πολλές και διαφορετικές πηγές αρχειακού υλικού, ένα μέρος του οποίου έρχεται για πρώτη φορά στο φως με την έρευνα του συγγραφέα. Μεταξύ άλλων, ο Χαραλαμπίδης μελέτησε τους 85 τόμους με τα πρακτικά από τις δωσιλογικές δίκες, όπως και ένα τμήμα του απρόσιτου κατοχικού αρχείου του υπουργείου Εσωτερικών, προκειμένου να ανασυνθέσει τα ανθρώπινα δίκτυα του κόσμου της συνεργασίας. Μελέτησε ακόμη το νομοθετικό έργο των κυβερνήσεων συνεργασίας, τα πρωθυπουργικά διαγγέλματα, δηλώσεις στον Τύπο, διαταγές και εγκυκλίους και άλλα υπηρεσιακά έγγραφα.

Τα ευρήματα και ο τρόπος που ο συγγραφέας τα βάζει να συνομιλούν μεταξύ τους αποκαλύπτουν ότι όταν αναφερόμαστε στην συνεργασία με τους κατακτητές θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας έναν ολόκληρο κόσμο, κάτι που γίνεται σαφές όσο προχωρά η ανάγνωση του βιβλίου. Η συνεργασία δεν ήταν μόνο οι κορυφαίες στιγμές της κατάδοσης σε ένα μπλόκο, της εφόδου σε ένα εαμικό σπίτι ή η ορκωμοσία μιας από τις δωσιλογικές κυβερνήσεις της Κατοχής. Ένα μικροσύμπαν ανθρώπων, πρακτικών, επιδιώξεων, πράξεων και εγκλημάτων κινούνταν γύρω από τη συνεργασία και τα οικονομικά και ηθικά οφέλη που αυτή απέφερε στα υποκείμενά της. Δίκτυα και αλληλοεξαρτώμενα συμφέροντα, πολιτικές έριδες και προπολεμικά «προηγούμενα» συνθέτουν ένα μωσαϊκό κινήτρων, ευκαιριών και τελέσεων, το οποίο αλλάζει την άποψη που μπορεί να είχε ο αμύητος στον δωσιλογισμό αναγνώστης.

Έτσι, υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα αντίληψη που αποκομίζεται κατά την ανάγνωση των «Δωσιλόγων», η οποία πρέπει να πιστωθεί στο βιβλίο: Είναι η αντίληψη ολόκληρης της περιρέουσας ατμόσφαιρας γύρω από τους ανθρώπους που πήραν την απόφαση να συνεργαστούν με τον κατακτητή αποκομίζοντας οφέλη ή προστατεύοντας τον εαυτό τους και τις οικογένειές τους. Σε αυτή τη λογική, η αφήγηση δεν περιορίζεται σε μια παράθεση των δωσιλογικών εγκλημάτων και των επιπτώσεών τους, αλλά τα εγκλήματα εντάσσονται στο ιστορικό τους πλαίσιο και συνομιλούν με τις συνθήκες της εποχής. Είναι, άλλωστε, ένα πεδίο με το οποίο ο συγγραφέας είναι εξοικειωμένος, λόγω της μακρόχρονης και πολυσχιδούς έρευνάς του για την ζωή στην Κατοχή.   

«Η ζοφερή κατοχική καθημερινότητα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για την πτώση της προσωπικότητας στις εσχατιές του ανθρώπινου», σημειώνει σε κάποιο σημείο ο συγγραφέας, και συνεχίζει λίγο παρακάτω: «Ήταν η δράση, οι καθημερινές πράξεις της συνεργασίας που έφτιαχναν κομμάτι-κομμάτι μια άλλη προσωπικότητα και οδηγούσαν όλο και πιο κοντά στον δρόμο που δεν είχε επιστροφή. Ίσως μόνο μέσα από μια τέτοια διαδικασία μπορούμε να κατανοήσουμε τη σφοδρότητα και το μίσος με το οποίο διάφοροι Έλληνες πράκτορες των γερμανικών υπηρεσιών ασφαλείας και της αστυνομίας στράφηκαν κατά συμπολιτών τους και τα αδιανόητα εγκλήματα που διέπραξαν».     

Σημαίνει αυτό ότι οι Δωσίλογοι του Μενέλαου Χαραλαμπίδη αθωώνουν ή έστω δίνουν άλλοθι σε εκείνους -ανώνυμους και επώνυμους- που πήραν τον δρόμο της συνεργασίας; Κάθε άλλο. «Οι Δωσίλογοι» είναι ένα πολιτικό βιβλίο Ιστορίας που σε πολλά σημεία γίνεται ευθέως καταγγελτικό, και όχι ένα βιβλίο με ουδέτερο πολιτικό πρόσημο. Καταφέρεται με αυστηρότητα κατά της πρακτικής της συνεργασίας τεκμηριώνοντας τη στάση του με στοιχεία και γεγονότα. Από τις βασικές πολιτικές θέσεις του βιβλίου είναι ότι ο αντικομμουνισμός αποτέλεσε το θεμέλιο της συνεργασίας με τους κατακτητές, ενώνοντας τις προπολεμικές παρατάξεις σε ενιαίο μέτωπο κατά του ΕΑΜ, όπως και ότι η συνεργασία της Δεξιάς κατά των πολιτικών της αντιπάλων αποτέλεσε βασική αιτία του Εμφύλιου πολέμου και των διχαστικών δεκαετιών που ακολούθησαν.

Ο πολιτικός χαρακτήρας των «Δωσιλόγων» δεν ξενίζει. Παρατηρώντας το πολιτικό και κοινωνικό έδαφος πάνω στο οποίο έδρασαν οι συνεργάτες των κατακτητών, γίνεται κατανοητό ότι το πολιτικό αποτέλεσε βασική μηχανική τέτοιων συμπεριφορών, τουλάχιστον στην υψηλότερη κλίμακα των προσώπων. Είναι μια ερμηνευτική συνθήκη χωρίς την οποία το φαινόμενο της συνεργασίας δεν μπορεί να γίνει παρά μερικώς αντιληπτό.

Ο Χαραλαμπίδης αναφέρεται σε όσα είπε μεταπολεμικά ο ίδιος ο Ιωάννης Ράλλης, ο εκ των κατοχικών πρωθυπουργών που δημιούργησε και τα Τάγματα Ασφαλείας: «[Ο Ράλλης] υποστήριξε ότι η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας δεν συνιστούσε συνεργασία με τον εχθρό διότι ήταν το αποτέλεσμα ελληνικής πρωτοβουλίας, όπως αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι έπρεπε να δώσει προσωπικές μάχες για να πείσει τις ιταλικές και γερμανικές αρχές κατοχής να συναινέσουν στη συγκρότησή τους».

Στις σελίδες του βιβλίου αναδεικνύονται με αναλυτικά στοιχεία από τη μεταπολεμική διαδικασία απονομής δικαιοσύνης η ελαστική μεταχείριση της οποίας έτυχαν οι δωσίλογοι εντός του εμφυλιοπολεμικού κλίματος. «Σε καμιά άλλη ευρωπαϊκή χώρα δεν σημειώθηκε η ολοκληρωτική αντιστροφή του υποκειμένου της δίωξης με τη μετατόπισή της από αυτούς που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή σε αυτούς που αντιστάθηκαν στρεφόμενοι εναντίον του και που στη συνέχεια αποτέλεσαν τους ηττημένους της εμφύλιας σύγκρουσης».            

«Οι Κυβερνήσεις συνεργασίας νομιμοποίησαν την Κατοχή», ενώ «η συνεργασία με τον κατακτητή και η επιλογή της βίαιης κατάπνιξης κάθε μορφής αντίδρασης δίχασαν την ελληνική κοινωνία», γράφει αλλού ο Χαραλαμπίδης. Ωστόσο, η δύναμη των στοιχείων που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να τεκμηριώσει μεθοδικά τις θέσεις του είναι περισσότερο παρούσα στις μικροϊστορίες των ανώνυμων ανθρώπων που πλήρωσαν με τη ζωή τους ή με τη ζωή κάποιου μέλους της οικογένειάς τους τις επιπτώσεις της συνεργασίας. Η αμεσότητα των διηγήσεων λειτουργεί άμεσα και συναισθηματικά για τον αναγνώστη.

Από την άλλη, οι ιστορίες επιδίωξης του δωσιλογικού πλουτισμού εντυπωσιάζουν με την επινοητικότητα και τον αμοραλισμό των συνεργατών. Τι δίνει στον αναγνώστη αυτή η δέσμη πληροφοριών πέρα από μια ηδονοβλεπτική ματιά στο αστυνομικό δελτίο της εποχής και μια σωρευτική απέχθεια για τα σκοτάδια της ανθρώπινης φύσης; Νομίζω τη συνείδηση ότι ακόμη και στις περιπτώσεις που η Ιστορία δεν είναι ευχάριστη, είναι διδακτική.    

Οι "Δωσίλογοι" δεν είναι ένα βιβλίο γραμμένο για την ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά για τον αναγνώστη. Πρόκειται για το προϊόν μιας πλήρους και εντατικής επιστημονικής έρευνας που έχει μετατραπεί από τον δημοφιλή συγγραφέα σε εκλαϊκευμένη και στρωτή αφήγηση. Είναι ένας συνδυασμός που σπανίζει στην ελληνική ιστοριογραφία, η οποία συνήθως ρέπει προς την ακαδημαϊκότητα ασχέτως του σε ποιον θέλει να απευθυνθεί.