Γιατί δεν καταλαβαίνω τη σύγχρονη τέχνη;

Αν έχεις σταθεί κι εσύ απορημένος/η μπροστά σε ένα λευκό καμβά σε κάποιο μουσείο σύγχρονης τέχνης, αυτό το κείμενο είναι για σένα. Το ίδιο και αν έχεις ψιλογελάσει με ακαταλαβίστικες περιγραφές, εκνευριστεί προσπαθώντας να καταλάβεις και τελικά απορρίψει τη μοντέρνα τέχνη ως κάτι που «δεν σου λέει τίποτα».

Ρωτήσαμε τον ζωγράφο τέντυ και τον ιστορικό της τέχνης και επιμελητή εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ Χριστόφορο Μαρίνο, πώς θα γίνει να καταλάβουμε τη σύγχρονη τέχνη, γιατί είναι περίπλοκα τα κείμενα που μιλούν για τις εκθέσεις, και τι σημαίνει τελικά ένας λευκός καμβάς στον τοίχο ενός μουσείου. Και είχαν κι οι δύο πολύ ενδιαφέροντα πράγματα να πουν.

Από πού να ξεκινήσω να κοιτάζω ένα έργο που δεν καταλαβαίνω τι δείχνει;
τέντυ: Από μακριά. Θα σε βοηθήσει να δεις την σύνθεση πιο ξεκάθαρα, και ίσως βρεις ένα σημείο εστίασης (υπαρκτό ή μόνο στα μάτια σου) για να ξεκινήσεις να ξετυλίγεις το κουβάρι. Μετά μπορείς να πλησιάσεις ξανά για να δεις λεπτομέρειες που έχασες, και που μπορούν να σου προσθέσουν νοήματα. Βέβαια, υπάρχει και η πιθανότητα να μην βρεις κανένα σημείο εστίασης και κάποιοι πίνακες να μην σου λένε απολύτως τίποτα.

Χριστόφορος Μαρίνος: Αν δεν μπορείς να διαβάσεις ένα εικαστικό έργο ή ένα βιβλίο, σημαίνει ότι δεν κατέχεις τη γλώσσα, άρα πρέπει να αφιερώσεις χρόνο για να τη μάθεις. Προφανώς, αν το έργο είναι κακοφτιαγμένο ή το βιβλίο κακογραμμένο, δεν έχει νόημα να επιχειρήσεις να το κατανοήσεις. Απλώς το αγνοείς. Έχει σημασία όμως να μπορείς να καταλάβεις αν αυτό που βλέπεις ή διαβάζεις είναι αξιόλογο ή όχι. Αν έχεις κριτική σκέψη μπορείς να καταλάβεις τα πάντα, δεν έχεις να φοβάσαι τίποτα, ούτε να χάνεις τον χρόνο σου.

Πώς αποκτάμε τα εργαλεία να «διαβάζουμε» τη σύγχρονη τέχνη; Πρέπει να διαβάσω θεωρία, ή να πάω σε πολλές εκθέσεις, ή κάτι άλλο που δεν μπορώ να σκεφτώ;
Χριστόφορος Μαρίνος: Για να «διαβάσεις» τη σύγχρονη τέχνη και να νιώσεις αυτό που έχει να σου πει, θα πρέπει να μπορείς να κρίνεις και να αισθάνεσαι. Σίγουρα βοηθάει να είσαι εξοικειωμένος με την ιστορία της τέχνης και να βλέπεις συχνά εκθέσεις, αλλά το βασικότερο εργαλείο, το πολυτιμότερο, είναι η ευαισθησία σου.

τέντυ: Την θεωρία την πιάνεις αν είσαι του διαβάσματος. Αλλά και πάλι είναι καλύτερο να πας πρώτα σε αρκετές και διαφορετικές εκθέσεις για να φτιάξεις δικά σου σημεία αναφοράς και προτιμήσεις, άρα και δικά σου εργαλεία ανάγνωσης. Αυτό θα σε βοηθήσει να ψάξεις και πιο συγκεκριμένες πηγές αν θες να διαβάσεις θεωρία, αντί να έχεις ένα βουνό από πληροφορίες χωρίς σημείο εκκίνησης. Αλλά η θεωρητική κατανόηση της τέχνης από μόνη της δεν κάνει κάτι αν δεν σε έχει αγγίξει πρώτα το έργο συναισθηματικά ή αισθητικά.

Αν το μήνυμα δεν μου είναι ξεκάθαρο, ποια ανάγκη έκφρασης ή/και επικοινωνίας εξυπηρετεί το έργο για τον καλλιτέχνη;
τέντυ: Μια πιθανότητα είναι η επικοινωνία να γίνεται συναισθηματικά, μια άλλη είναι να πρόκειται για έργο που είναι σκόπιμα ασαφές. Αν ένα έργο σε ιντριγκάρει αρκετά για να μην προχωρήσεις παρακάτω και να προσπαθείς να καταλάβεις τι συμβαίνει, ήδη σε κέρδισε. Οπότε το μήνυμα είναι κάπου στο μυαλό σου, και για να το πιάσεις μπορεί να θέλει να βάλεις φαντασία, ή μπορεί να χρειαστεί σκάψιμο στις σκέψεις σου. Μπορεί να μην καταλαβαίνεις ένα έργο αλλά να σου φαίνεται τέλειο ως ντεκόρ -κι αυτό γιατί να μην είναι μια ολοκληρωμένη επικοινωνία;

Χριστόφορος Μαρίνος: Ο καλλιτέχνης επιδιώκει να εκφραστεί και έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει, ακόμα κι αν είναι κακός καλλιτέχνης. Δεν είναι απαραίτητο ο καλλιτέχνης να σκέφτεται το κοινό του, αν αυτό εννοείς. Σημασία έχει να είναι καλός καλλιτέχνης. Από τη μεριά του, ο θεατής πρέπει να μπορεί να επιλέγει, να ξεχωρίζει το μέτριο από το καλό και το πολύ καλό από το εξαιρετικό.

Γιατί διαβάζουμε περιγραφές όπως «[ο τάδε καλλιτέχνης στην τάδε έκθεση] αποδομεί τον ρεαλισμό» ή «συνομιλεί με τον ντετερμινισμό του ασυνείδητου»; Τι σημαίνουν αυτά; Δεν μπορούμε να τα πούμε με πιο κατανοητά λόγια;
Χριστόφορος Μαρίνος: Φυσικά και μπορούμε, δεν έχεις παρά να διαβάσεις τα κείμενά μου! Η αλήθεια είναι ότι πολλά κείμενα για την τέχνη -ιδίως στην ελληνική βιβλιογραφία- είναι προβληματικά, κι αυτό γιατί οι συγγραφείς τους προσπαθούν να εντυπωσιάσουν με φραστικές ακροβασίες που δεν βγάζουν κανένα νόημα. Το να έχεις σπουδάσει ιστορία ή φιλοσοφία της τέχνης δεν σημαίνει ότι μπορείς να καταλάβεις την τέχνη, πόσο μάλλον να γράψεις για αυτήν. Υπάρχουν όμως και διαμάντια, κείμενα που είναι τα ίδια έργα τέχνης και πολλές φορές είναι καλύτερα από τα έργα που σχολιάζουν.

τέντυ: Είναι μάρκετινγκ. Αυτές οι λέξεις δεν πρόκειται να φέρουν την τέχνη πιο κοντά στον κόσμο, ούτε είναι σημάδι εξυπνάδας. Τα παραδείγματα της ερώτησης δεν θα σε τραβούσαν πιο πολύ αν έλεγαν «ο καλλιτέχνης παίζει με την αλήθεια» ή «πιάνει κουβέντα με τις πιο παλιές, κρυφές του σκέψεις»; Αν δεις μεγάλες λέξεις, τσέκαρε τουλάχιστον αν σου αρέσει αισθητικά η δουλειά. Αν η διαφήμιση μιας έκθεσης είναι μόνο μεγάλες λέξεις και καμία φωτογραφία της δουλειάς, μην ασχοληθείς. Σε έκθεση τέχνης πας, όχι σε καφενείο για ψωνισμένους ακαδημαϊκούς.

Γιατί στα μουσεία σύγχρονης τέχνης υπάρχουν λευκοί καμβάδες; Τι θέλει να πει ο ποιητής;
Χριστόφορος Μαρίνος: Γιατί ο λευκός καμβάς, όπως και η λευκή σελίδα, είναι η αρχή της δημιουργίας (ενός έργου). Επιπλέον, ο άδειος καμβάς συμβολίζει το κενό, και το κενό στην τέχνη έχει τη δική του ιστορία. Μπορεί ο «ποιητής» να θέλει να δηλώσει ότι «less is more». Στην Κοινωνία του Θεάματος, μια τέτοια χειρονομία μπορεί να είναι αφόρητη δηθενιά, μια μπαρούφα, αλλά μπορεί να συνιστά και μια πράξη αντίστασης. Εξαρτάται πώς το βλέπει κανείς, και εξαρτάται ποιος είναι ο «ποιητής». O Brian Eno θα σου έλεγε «σταμάτα να σκέφτεσαι το έργο τέχνης σαν αντικείμενο, αντιμετώπισέ το σαν να είναι το έναυσμα μιας εμπειρίας».

τέντυ: Δεν είμαι ειδικός στον μινιμαλισμό, αλλά υποθέτω πως ο καθένας έχει δικό του όριο για το πόσο μίνιμαλ μπορεί να είναι ένα έργο. Ο λευκός καμβάς ίσως αμφισβητεί αυτή τη σκέψη και την τραβάει στο άκρο, προσπαθώντας να πάρει μαζί κι ένα σωρό ακόμα σοβαροφάνειες του καλλιτεχνικού κόσμου. Αυτό όμως είναι εξήγηση, όχι δικαιολογία: Ένας λευκός καμβάς σε μουσείο μπορεί να ξεκινήσει μια ενδιαφέρουσα κουβέντα. Δεκαπέντε λευκοί καμβάδες μάλλον είναι τεμπελιά και απληστία, άρα και η ιδέα αποδυναμώνεται ή χρησιμοποιείται για κέρδος.

Πώς θα γίνει η σύγχρονη τέχνη πιο προσβάσιμη στο ευρύ κοινό;
τέντυ: Με το να πηγαίνει το κοινό και να την βλέπει. Μια αναζήτηση για γκαλερί και εκθέσεις στην πόλη σου - ειδικά αν μένεις στην Αθήνα - θα βγάλει αμέτρητα αποτελέσματα και τα περισσότερα με δωρεάν είσοδο. Η σύγχρονη τέχνη είναι τόσο γενικός και αόριστος και μάρκετινγκ όρος όσο το «προσβάσιμη». Το θέμα είναι να ξέρεις τι τέχνη σε ενδιαφέρει να βλέπεις και να πηγαίνεις να την βλέπεις. Οτιδήποτε βιώνεις για πρώτη-δεύτερη φορά μπορεί να σου φανεί λιγότερο «προσβάσιμο», μέχρι να αρχίσεις να καταλαβαίνεις την γλώσσα του. Μπορεί να αρχίσει να σου αρέσει κιόλας αυτό το κυνήγι του «μη προσβάσιμου», ώστε να τεντώσεις τα δικά σου όρια κατανόησης.

Χριστόφορος Μαρίνος: Δεν νομίζω πως υπάρχει συνταγή. Υπάρχουν κατανοητά έργα και ακατανόητα. Αυτό δεν θα αλλάξει ποτέ. Υπάρχουν πάρα πολλά έργα που είναι προσβάσιμα στο ευρύ κοινό, και μάλιστα τόσα πολλά που μια ζωή δεν φτάνει για να τα απολαύσεις. Και γιατί πρέπει όλα τα έργα σύγχρονης τέχνης να είναι κατανοητά ή εύκολα προσβάσιμα; Θα ήταν βαρετή η τέχνη, ό,τι χειρότερο δηλαδή.