Τι σημαίνει ΑΟΖ; Γεωπολιτική με απλά λόγια
Τι είναι η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη και προς τι τόσος χαμός γύρω από την οριοθέτησή της; Απαντήσεις περί ανέμων και υδρογονανθράκων.
του Νικόλα Γεωργιακώδη
Αν και η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) υπάρχει στο προσκήνιο των διπλωματικών συζητήσεων της Ελλάδας με τις γείτονες χώρες εδώ και αρκετές δεκαετίες, τις μεγάλες στιγμές της στην επικαιρότητα της χάρησε η επική ατάκα Καμμένου περί… υδατανθράκων. Σε τι αναφέρεται λοιπόν ο όρος ΑΟΖ και ποια η σημασία του στις γεωπολιτικές ισορροπίες της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου; Ποιοι παράγοντες εμποδίζουν την οριοθέτησή της από ελληνικής πλευράς;
Τι εστί ΑΟΖ;
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Σε τι αναφέρεται ακριβώς ο όρος; «Ο όρος ‘Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη’ είναι ένας από τους πιο σημαντικούς της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για το δίκαιο της θάλασσας που υπεγράφη το 1982. Είναι, ταυτόχρονα, και ένας από τους πιο πολύπλοκους. Μέσα στην ΑΟΖ το κράτος δεν ασκεί κυριαρχία αλλά έχει κυριαρχικά δικαιώματα. Αυτό συνοπτικά σημαίνει πως έχει το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται, να διατηρεί και να διαχειρίζεται πόρους όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και γενικότερα ο θαλάσσιος πλούτος», εξηγεί ο κ. Γιώργος Τζογόπουλος, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στο Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής και απαριθμεί τις διαφορές ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας.
«Η διαφορά ανάμεσα στην ΑΟΖ και την υφαλοκρηπίδα είναι ότι η πρώτη δεν περιλαμβάνει μόνο το έδαφος και υπέδαφος του πυθμένα αλλά και το τμήμα από τον πυθμένα ως την επιφάνεια του νερού», αναφέρει. «Σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, η ΑΟΖ δεν επηρεάζεται από γεωλογικές και γεωμορφολογικές συνθήκες. Επίσης, δεν σχετίζεται με συγκεκριμένα βάθη θαλασσών όπως η υφαλοκρηπίδα. Ταυτόχρονα, ουσιαστική διαφορά είναι ότι η υφαλοκρηπίδα υπάρχει από μόνη της χωρίς να χρειάζεται κάποια κίνηση του ενδιαφερόμενου κράτους. Αντίθετα, στην περίπτωση της ΑΟΖ πρέπει τα ενδιαφερόμενο κράτος να προχωρήσει στην ανακήρυξη της», προσθέτει.
Η ελληνική ΑΟΖ
Η ενεργειακή διπλωματία της Ελλάδας συνδέεται με το θέμα της Αποκλειστικής Οικονομικής της Ζώνης που έχει έκταση περίπου 500.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Σύμφωνα με τον κ. Τζογόπουλο, το Ιόνιο, το Κρητικό/Λιβυκό Πέλαγος, η Νοτιοανατολική Μεσόγειος και φυσικά το Αιγαίο αποτελούν τις θάλασσες οι οποίες ενδιαφέρουν την ελληνική πλευρά. «Η Σύμβαση του 1982 ορίζει σαφώς ότι για να οριοθετηθεί η ΑΟΖ χρειάζεται συμφωνία ανάμεσα στα κράτη είτε σε διμερές είτε σε πολυμερές επίπεδο. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η ρίζα του προβλήματος, καθώς στις διαπραγματεύσεις εμπλέκονται η Αίγυπτος, η Αλβανία, η Λιβύη και φυσικά η Τουρκία», λέει σχετικά.
Τα εμπόδια στις διαπραγματεύσεις με τους γείτονες
Ποια είναι όμως τα εμπόδια που αντιμετωπίζει η χώρα όσον αφορά τις διαπραγματεύσεις της με τους γείτονες; «Με την Αλβανία, η υπόθεση έχει κολλήσει, καθώς τα Τίρανα αρνούνται να επικυρώσουν τη συμφωνία οριοθέτησης των θαλάσσιων ζωνών τον Απρίλιο του 2009, που υπεγράφη από τους πρωθυπουργούς Κώστα Καραμανλή και Σαλί Μπερίσα. Μάλιστα η αλβανική αντιπολίτευση προσέφυγε το φθινόπωρο του έτους αυτού στο Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας, το οποίο έκρινε τη συμφωνία άκυρη», επισημαίνει ο κ. Τζογόπουλος. Για την κωλυσιεργία αυτή είναι σχεδόν βέβαιο πως είναι υπεύθυνη η Τουρκία, η οποία άσκησε και συνεχίζει να ασκεί έντονες πιέσεις στην Αλβανία.
«Από το 2009 μέχρι το 2012 η ιστορία ‘πάγωσε’ λόγω κρίσης και φτάσαμε στην Κυβέρνηση Σαμαρά, η οποία προεκλογικά είχε κάνει λόγο για ανακήρυξη ΑΟΖ, οπότε περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει. Το πρόβλημα δεν είναι τόσο η ανακήρυξη, όσο η οριοθέτηση, το μέχρι πού δηλαδή μπορείς να εκμεταλλευτείς την θαλάσσια ζώνη», προσθέτει.
Συνεχίζοντας με την Αίγυπτο, η Ελλάδα έχει κατά καιρούς προσπαθήσει να έλθει σε συνεννόηση για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών μεταξύ των δύο πλευρών. «Και στην περίπτωση αυτή, ωστόσο, η Άγκυρα διαδραματίζει αρνητικό ρόλο», τονίζει ο κ. Τζογόπουλος και συνεχίζει: «Όχι μόνο εμποδίζει την ελληνική προσπάθεια, όπως έχει κάνει με την Αλβανία, αλλά προσπαθεί να υπογράψει ξεχωριστή συμφωνία με το Κάιρο. Αν και η χώρα είναι παραδοσιακά ‘αραβική’, οι τελευταίες εξελίξεις και η λεγόμενη ‘Αραβική Άνοιξη’ έφεραν ανακατατάξεις που οδήγησαν σε αλλαγές κυβερνήσεων. Η νέα κυβέρνηση της Αιγύπτου είναι μουσουλμανική και ο Μόρσι έχει πάρα πολύ καλές σχέσεις με τον Ερντογάν».
Λίγο πολύ παρόμοια είναι η κατάσταση και στις σχέσεις Ελλάδας-Λιβύης, όπου για τους ίδιους λόγους δε σημειώνεται ουσιαστική πρόοδος στο θέμα της ΑΟΖ. Επομένως είναι πολύ δύσκολο να προχωρήσει άμεσα η χώρα σε οριοθέτηση της ΑΟΖ, αφού σε κάθε προσπάθεια της Ελλάδας, η Τουρκία την εξισορροπεί με δικές της ενέργειες.
Η τουρκική «φιλοσοφία» και ο στόχος της Ελλάδας
Όπως λέει ο κ. Τζογόπουλος, το τουρκικό σκεπτικό στηρίζεται στην εξαίρεση των νότιων και ανατολικότερων ελληνικών νησιών και νησίδων της περιοχής Κρήτης και Δωδεκανήσου. «Αυτές οι νησίδες και τα νησιά συνθέτουν την ελληνική γραμμή βάσης για την χάραξη της ΑΟΖ απέναντι στην Αίγυπτο. Ενώ, όμως, για την Ελλάδα το Αιγαίο εκτείνεται γεωγραφικά μέχρι το ανατολικότερο τμήμα της ελληνικής επικράτειας στο Καστελλόριζο, η Τουρκία θεωρεί ως διαχωριστικό όριο Αιγαίου-Μεσογείου την Ρόδο», αναφέρει.
Θεωρητικά πάντως, στόχος της Ελλάδας είναι να μπορεί να υπάρχει μια ευρωπαϊκή ΑΟΖ έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται καλύτερα οι τουρκικές προκλήσεις. «Η μεγάλη πρόκληση, θα ήταν όλη αυτή η θαλάσσια επιφάνεια να βρίσκεται κάτω από ευρωπαϊκό έλεγχο. Με αυτόν τον τρόπο οτιδήποτε και αν κάνει η Τουρκία, η αντίδραση να έρθει από πλευράς Βρυξελλών και όχι μόνο της Ελλάδας», λέει ο κ. Τζογόπουλος. Πριν από μερικές ημέρες μάλιστα, ο Πρωθυπουργός έστειλε μήνυμα στην Ευρώπη πως με τη στάση της μπορεί να συμβάλει στις προσπάθειες που καταβάλλονται ώστε να ολοκληρωθούν ταχύτερα και με ασφάλεια οι διαδικασίες για την ανακήρυξη της ΑΟΖ, όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και των άλλων ευρωπαϊκών κρατών της Μεσογείου.
Αν και η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) υπάρχει στο προσκήνιο των διπλωματικών συζητήσεων της Ελλάδας με τις γείτονες χώρες εδώ και αρκετές δεκαετίες, τις μεγάλες στιγμές της στην επικαιρότητα της χάρησε η επική ατάκα Καμμένου περί… υδατανθράκων. Σε τι αναφέρεται λοιπόν ο όρος ΑΟΖ και ποια η σημασία του στις γεωπολιτικές ισορροπίες της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου; Ποιοι παράγοντες εμποδίζουν την οριοθέτησή της από ελληνικής πλευράς;
Τι εστί ΑΟΖ;
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Σε τι αναφέρεται ακριβώς ο όρος; «Ο όρος ‘Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη’ είναι ένας από τους πιο σημαντικούς της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για το δίκαιο της θάλασσας που υπεγράφη το 1982. Είναι, ταυτόχρονα, και ένας από τους πιο πολύπλοκους. Μέσα στην ΑΟΖ το κράτος δεν ασκεί κυριαρχία αλλά έχει κυριαρχικά δικαιώματα. Αυτό συνοπτικά σημαίνει πως έχει το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται, να διατηρεί και να διαχειρίζεται πόρους όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και γενικότερα ο θαλάσσιος πλούτος», εξηγεί ο κ. Γιώργος Τζογόπουλος, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στο Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής και απαριθμεί τις διαφορές ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας.
«Η διαφορά ανάμεσα στην ΑΟΖ και την υφαλοκρηπίδα είναι ότι η πρώτη δεν περιλαμβάνει μόνο το έδαφος και υπέδαφος του πυθμένα αλλά και το τμήμα από τον πυθμένα ως την επιφάνεια του νερού», αναφέρει. «Σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, η ΑΟΖ δεν επηρεάζεται από γεωλογικές και γεωμορφολογικές συνθήκες. Επίσης, δεν σχετίζεται με συγκεκριμένα βάθη θαλασσών όπως η υφαλοκρηπίδα. Ταυτόχρονα, ουσιαστική διαφορά είναι ότι η υφαλοκρηπίδα υπάρχει από μόνη της χωρίς να χρειάζεται κάποια κίνηση του ενδιαφερόμενου κράτους. Αντίθετα, στην περίπτωση της ΑΟΖ πρέπει τα ενδιαφερόμενο κράτος να προχωρήσει στην ανακήρυξη της», προσθέτει.
Η ελληνική ΑΟΖ
Η ενεργειακή διπλωματία της Ελλάδας συνδέεται με το θέμα της Αποκλειστικής Οικονομικής της Ζώνης που έχει έκταση περίπου 500.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Σύμφωνα με τον κ. Τζογόπουλο, το Ιόνιο, το Κρητικό/Λιβυκό Πέλαγος, η Νοτιοανατολική Μεσόγειος και φυσικά το Αιγαίο αποτελούν τις θάλασσες οι οποίες ενδιαφέρουν την ελληνική πλευρά. «Η Σύμβαση του 1982 ορίζει σαφώς ότι για να οριοθετηθεί η ΑΟΖ χρειάζεται συμφωνία ανάμεσα στα κράτη είτε σε διμερές είτε σε πολυμερές επίπεδο. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η ρίζα του προβλήματος, καθώς στις διαπραγματεύσεις εμπλέκονται η Αίγυπτος, η Αλβανία, η Λιβύη και φυσικά η Τουρκία», λέει σχετικά.
Τα εμπόδια στις διαπραγματεύσεις με τους γείτονες
Ποια είναι όμως τα εμπόδια που αντιμετωπίζει η χώρα όσον αφορά τις διαπραγματεύσεις της με τους γείτονες; «Με την Αλβανία, η υπόθεση έχει κολλήσει, καθώς τα Τίρανα αρνούνται να επικυρώσουν τη συμφωνία οριοθέτησης των θαλάσσιων ζωνών τον Απρίλιο του 2009, που υπεγράφη από τους πρωθυπουργούς Κώστα Καραμανλή και Σαλί Μπερίσα. Μάλιστα η αλβανική αντιπολίτευση προσέφυγε το φθινόπωρο του έτους αυτού στο Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας, το οποίο έκρινε τη συμφωνία άκυρη», επισημαίνει ο κ. Τζογόπουλος. Για την κωλυσιεργία αυτή είναι σχεδόν βέβαιο πως είναι υπεύθυνη η Τουρκία, η οποία άσκησε και συνεχίζει να ασκεί έντονες πιέσεις στην Αλβανία.
«Από το 2009 μέχρι το 2012 η ιστορία ‘πάγωσε’ λόγω κρίσης και φτάσαμε στην Κυβέρνηση Σαμαρά, η οποία προεκλογικά είχε κάνει λόγο για ανακήρυξη ΑΟΖ, οπότε περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει. Το πρόβλημα δεν είναι τόσο η ανακήρυξη, όσο η οριοθέτηση, το μέχρι πού δηλαδή μπορείς να εκμεταλλευτείς την θαλάσσια ζώνη», προσθέτει.
Συνεχίζοντας με την Αίγυπτο, η Ελλάδα έχει κατά καιρούς προσπαθήσει να έλθει σε συνεννόηση για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών μεταξύ των δύο πλευρών. «Και στην περίπτωση αυτή, ωστόσο, η Άγκυρα διαδραματίζει αρνητικό ρόλο», τονίζει ο κ. Τζογόπουλος και συνεχίζει: «Όχι μόνο εμποδίζει την ελληνική προσπάθεια, όπως έχει κάνει με την Αλβανία, αλλά προσπαθεί να υπογράψει ξεχωριστή συμφωνία με το Κάιρο. Αν και η χώρα είναι παραδοσιακά ‘αραβική’, οι τελευταίες εξελίξεις και η λεγόμενη ‘Αραβική Άνοιξη’ έφεραν ανακατατάξεις που οδήγησαν σε αλλαγές κυβερνήσεων. Η νέα κυβέρνηση της Αιγύπτου είναι μουσουλμανική και ο Μόρσι έχει πάρα πολύ καλές σχέσεις με τον Ερντογάν».
Λίγο πολύ παρόμοια είναι η κατάσταση και στις σχέσεις Ελλάδας-Λιβύης, όπου για τους ίδιους λόγους δε σημειώνεται ουσιαστική πρόοδος στο θέμα της ΑΟΖ. Επομένως είναι πολύ δύσκολο να προχωρήσει άμεσα η χώρα σε οριοθέτηση της ΑΟΖ, αφού σε κάθε προσπάθεια της Ελλάδας, η Τουρκία την εξισορροπεί με δικές της ενέργειες.
Η τουρκική «φιλοσοφία» και ο στόχος της Ελλάδας
Όπως λέει ο κ. Τζογόπουλος, το τουρκικό σκεπτικό στηρίζεται στην εξαίρεση των νότιων και ανατολικότερων ελληνικών νησιών και νησίδων της περιοχής Κρήτης και Δωδεκανήσου. «Αυτές οι νησίδες και τα νησιά συνθέτουν την ελληνική γραμμή βάσης για την χάραξη της ΑΟΖ απέναντι στην Αίγυπτο. Ενώ, όμως, για την Ελλάδα το Αιγαίο εκτείνεται γεωγραφικά μέχρι το ανατολικότερο τμήμα της ελληνικής επικράτειας στο Καστελλόριζο, η Τουρκία θεωρεί ως διαχωριστικό όριο Αιγαίου-Μεσογείου την Ρόδο», αναφέρει.
Θεωρητικά πάντως, στόχος της Ελλάδας είναι να μπορεί να υπάρχει μια ευρωπαϊκή ΑΟΖ έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται καλύτερα οι τουρκικές προκλήσεις. «Η μεγάλη πρόκληση, θα ήταν όλη αυτή η θαλάσσια επιφάνεια να βρίσκεται κάτω από ευρωπαϊκό έλεγχο. Με αυτόν τον τρόπο οτιδήποτε και αν κάνει η Τουρκία, η αντίδραση να έρθει από πλευράς Βρυξελλών και όχι μόνο της Ελλάδας», λέει ο κ. Τζογόπουλος. Πριν από μερικές ημέρες μάλιστα, ο Πρωθυπουργός έστειλε μήνυμα στην Ευρώπη πως με τη στάση της μπορεί να συμβάλει στις προσπάθειες που καταβάλλονται ώστε να ολοκληρωθούν ταχύτερα και με ασφάλεια οι διαδικασίες για την ανακήρυξη της ΑΟΖ, όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και των άλλων ευρωπαϊκών κρατών της Μεσογείου.
