Πρωταπριλιά; Πες το ψέματα...

των Έλενας Μπούλια, Νικόλα Γεωργιακώδη

«Αυτός που δε μπορεί να πει ψέματα δεν ξέρει ποια είναι η αλήθεια»
Friedrich Nietzsche (Γερμανός φιλόσοφος)

Δεν ξέρω αν υποσυνείδητα κάπως έτσι προσπαθούμε να δικαιολογήσουμε το γεγονός ότι λέμε ψέματα. (Δικαιολογείται ποτέ ένα ψέμα;) Αλλά κι αν εμείς που το λέμε μπορούμε να το δικαιολογήσουμε, μπορούν εξίσου και αυτοί που το ακούν; Ειδικά αν στην πορεία το ανακαλύψουν; Και γιατί, ενώ όλοι γνωρίζουμε ότι τα μισά σχεδόν από αυτά που ακούμε ή μαθαίνουμε στην καθημερινότητά μας είναι ψέματα, εμείς τα πιστεύουμε; Με αφορμή την σημερινή, πιο κατεργάρα ημέρα του χρόνου, αποφασίσαμε να πούμε όλη την αλήθεια για τα ψέματα. Να αναζητήσουμε γιατί τα λέμε και να καταγράψουμε ποια είναι αυτά που λέμε και ποια αυτά που ακούμε συχνότερα. Για να μπορούμε, όπως λέει και ο Nietzsche, να ξέρουμε ποια είναι η αλήθεια.

Στην ερώτηση «γιατί λέμε ψέματα;» η απάντηση, σύμφωνα με τους ψυχολόγους, είναι πολύπλοκη. Καταρχήν, το ψέμα είναι κάτι που πρωτοεμφανίζεται στην ζωή μας από τα πρώτα ήδη χρόνια μας. Λέμε ψέματα ως μικρά παιδιά στην προσπάθειά μας να κάνουμε κάτι που μας απαγορεύουν ή να αποφύγουμε κάποια τιμωρία. Λέμε ψέματα ως έφηβοι επειδή θέλουμε να γίνουμε αποδεκτοί (ή δημοφιλείς) από το σύνολο, από την παρέα ή από το άτομο που μας ενδιαφέρει. Μεγαλώνοντας έχουμε πάρει πια το «κολάι» και τα ψέματά μας είναι πιο εξελιγμένα, πιο πειστικά. Λέμε ψέματα στην δουλειά όταν δεν καταφέραμε να ανταποκριθούμε στο deadline ή όταν αργήσαμε να πάμε στην δουλειά. Λέμε ψέματα στον σύντροφό μας επειδή ξεχάσαμε τα γενέθλιά του κ.ο.κ. Αυτά, βέβαια, είναι μικρά ή «λευκά» ψέματα. Από αυτά που αν είχαμε πει την αλήθεια η «ζημιά» δεν θα ήταν και τόσο μεγάλη.

Το πρόβλημα ξεκινά όταν κανείς -ενήλικας ως επί το πλείστο- νιώθει την ανάγκη να λέει τόσο μικρά όσο και μεγάλα ψέματα. Όταν κανείς είναι μυθομανής ή παθολογικός ψεύτης. Τα άτομα αυτά, σύμφωνα με τους ψυχολόγους, λένε ψέματα είτε για να προστατευτούν, να επιδειχθούν, να κερδίσουν χρήματα, κοινωνικό στάτους, να αποφύγουν κάποια τιμωρία, ή απλά χωρίς κανέναν από τους παραπάνω λόγους. Πολλοί μυθομανείς λένε ψέματα απλά για να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους να πουν ψέματα, μικρά ή μεγάλα. Τα άτομα αυτά μάλιστα έχουν εξελίξει τόσο την «τέχνη» τους που μπορεί να γίνουν τρομερά πειστικά, όταν όμως αποκαλυφθούν οι ιστορίες που έχουν πλέξει είναι τόσο μεγάλες και απίστευτες που είναι σχεδόν αδύνατο να ξανακερδίσουν την εμπιστοσύνη κάποιου.

Αυτό, άλλωστε, είναι και το δυσκολότερο. Ανάμεσα στα πολλά που είπε ο Nietzsche περί ψέματος, πρόσθεσε πως «δεν με ενοχλεί που μου είπες ψέματα, με ενοχλεί που από εδώ και πέρα δεν μπορώ να σε πιστέυω». Αυτός είναι ο μεγαλύτερος φόβος του ατόμου που λέει ψέματα και η μόνη του ελπίδα να «σωθεί» είναι να αποκαλύψει την αλήθεια το συντομότερο δυνατό. Γιατί όταν ένα άτομο ψεύδεται ουσιαστικά σπάει έναν όρκο, μία άφατη συμφωνία να αντιμετωπίζει τους άλλους όπως θέλει να τον αντιμετωπίζουν. Και αυτό, σε μία πολιτισμένη κοινωνία, δε μπορεί εύκολα να γίνει αποδεκτό.

Τα παράδοξο, ωστόσο, είναι πως κάποιες ομάδες ανθρώπων αντιμετωπίζουν πολύ λιγότερη κατακραυγή ως ψεύτες από άλλους. Πολύ ευκολότερα μπορούμε, για παράδειγμα, να περιμένουμε ένα ψέμα από έναν πολιτικό παρά από έναν επιστήμονα, από έναν διαφημιστή παρά από έναν καθηγητή, από έναν χρηματιστή παρά από έναν μουσικό. Και αυτό μάλλον επειδή έχουμε συνηθίσει να ακούμε ψέματα από αυτά τα άτομα ή γιατί μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε πιο εύκολα (δείτε στα Σχετικά Links πώς μπορούμε να ανιχνεύσουμε ότι κάποιος μας λέει ψέματα). Είναι, μάλιστα, τόσο στερεότυπα κάποια από τα ψέματα που ακούμε καθημερινά που έχουμε φτάσει να διασκεδάζουμε μαζί τους. Ακόμα πιο περίεργο δε είναι ότι με την πλύση εγκεφάλου που μας γίνεται, πολλά έχουμε φτάσει και να τα πιστεύουμε!

Ψέματα που ακούμε συχνότερα
* Από έναν χρηματιστή: «Αυτή η μετοχή δεν πέφτει πιο κάτω»: Κι όμως, πέφτει. Όταν βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση μπορεί να φτάσει και στον μηδέν. Αν για παράδειγμα μια μετοχή από 25 ευρώ έχει πέσει στα 2,50 ευρώ, έχει χάσει το 90% της αξίας, άρα «λογικό» ακούγεται να έχει απομείνει ένα 10% της αξίας για να χάσει ακόμα. Αν όμως κάποιος αγοράσει την μετοχή με 2,50 ευρώ και αυτή συνεχίσει να πέφτει στα 0,25 ευρώ, τότε και για αυτόν τον αγοραστή το 90% της αξίας έχει χαθεί. Δεν φαντάζεστε πόσοι την έχουν πατήσει έτσι.

* Από έναν πολιτικό: «Όλοι είμαστε ίσοι απέναντι στον νόμο»: Μπορεί να αποτελεί συνταγματικό άρθρο, αλλά κακά τα ψέματα, δεν αντιμετωπίζονται όλοι ίσα από τον νόμο. Όσοι διαθέτουν χρήματα και εξουσία χαίρουν συνήθως καλύτερης αντιμετώπισης από όσους δεν έχουν από το σύστημα δικαιοσύνης. Ενώ αμέτρητοι άνθρωποι ακόμα και σήμερα υποφέρουν από ρατσιστική αντιμετώπιση ανάλογα με το φύλο, το χρώμα, την ηλικία τους κ.λ.π. Αντίστοιχα, εγκλήματα που διαπράττονται εναντίον συγκεκριμένων δημογραφικών ομάδων (π.χ. παιδιά) τιμωρούνται σκληρότερα από αυτά σε άλλες δημογραφικές ομάδες.

* Από διαφημίσεις: «Εντελώς δωρεάν» ή «δώρο»: Τα περισσότερα από αυτά που υποτίθεται πως μας προσφέρονται εντελώς δωρεάν καταλήγουν τελικά να μας κοστίζουν περισσότερο από άλλα για τα οποία πληρώνουμε. Π.χ. Στα δύο γιαούρτια το ένα δώρο. Για να μην αναφέρω τις «εντελώς δωρεάν» θεραπείες που προσφέρονται από τα περισσότερα ινστιτούτα αδυνατίσματος-ομορφιάς, τις οποίες για να απολαύσουμε πρέπει πρώτα να υπογράψουμε και ένα πολύμηνο συμβόλαιο.

* Από διαφημίσεις: «Αυτό δεν πρέπει να το χάσετε!» ή «Αυτό δε μπορείτε να το χάσετε!»: Μπορούμε. Το έχουμε ξαναχάσει, δεν πάθαμε και τίποτα! Π.χ. για μία προσφορά από εταιρία τηλεφωνίας ή για μία τηλεοπτική εκπομπή.

* Από διαφημίσεις: «Εύκολα και γρήγορα!»: Ιδιαίτερα δημοφιλές όταν πρόκειται για αδυνάτισμα, μαγείρεμα, δάνειο, εύρεση ερωτικού συντρόφου… Ακόμα όμως κι αν έχει κανείς την δυνατότητα (οικονομική ή μη) να αποκτήσει αυτές τις παροχές, θα πρέπει να κάνει κάτι πρώτα για να τις αποκτήσει. Δεν του έρχονται πατώντας ένα κουμπί. Άρα ούτε εύκολο ούτε γρήγορο είναι πάντα.

* Από διαφημίσεις: «Κάτω του κόστους»: Το έχουμε ακούσει από εμπόρους αυτοκινήτων. Αλλά πείτε μου, πιστεύετε πραγματικά πως ένας έμπορος θα πουλούσε ένα αυτοκίνητο λιγότερο από όσο το αγόρασε; Ναι, μπορεί να κάνουν κάποιες προσφορές, κάποιος να πουλάει κάτι λιγότερο από κάποιον άλλον. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι του ίδιου κόστισε όσο θα σας το πουλήσει.

* Από διαφημίσεις: «Μπορείτε να το ακυρώσετε ανά πάσα στιγμή»: Ναι, καλά. Για δοκιμάστε να ακυρώσετε την συνδρομή σας στην πιστωτική σας κάρτα κι αν το επόμενο μήνα δεν σας έρθει πάλι… τρυπήστε μου την μύτη.

* Από πολιτικούς: «Υποψήφιος του ανεξάρτητου κόμματος»: Αν το σκεφτείτε, πόσο οξύμωρο ακούγεται αυτό; Αν είσαι ανεξάρτητος πώς γίνεται να ανήκεις και σε κάποιο κόμμα; Και αν πρόκειται για κόμμα πώς μπορεί να έχει ανεξάρτητους ψηφοφόρους;

* Από πρόσωπα με κάποια εξουσία: «Αυτό είναι για την δική σας ασφάλεια»: Πρόκειται για ευφημισμό. Στην πραγματικότητα, αυτό που θέλουν να που είναι «με αυτόν τον τρόπο σας ελέγχουμε». Άνθρωποι στους οποίους περνιούνται χειροπέδες ή που οδηγούνται στην απομόνωση για «την δική τους ασφάλεια» θα μπορούσαν (αν μπορούσαν) να αντιμετωπίζονται με καλύτερες μεθόδους.
 
Ακόμα πιο στερεότυπα πάντως είναι τα ψέματα που εμείς οι ίδιοι λέμε στους άλλους...

«Δεν είναι αυτό που νομίζεις»: Η πιο διαδεδομένη ατάκα που χρησιμοποιείται κατά κόρον για να συμμαζέψει τα… ασυμμάζευτα. Τις περισσότερες φορές ΕΙΝΑΙ αυτό που νομίζει, γεγονός που κάνει τα πράγματα ακόμα χειρότερα. Θα την χρησιμοποιήσουμε «επί ματαίω» όταν μας πιάσουν επ’ αυτοφώρω να κάνουμε κάτι που δεν έπρεπε να κάνουμε. Φυσικά, σε σπάνιες περιπτώσεις θα μας γλιτώσει από την δύσκολη θέση. Τις περισσότερες φορές μάλιστα, θα κάνει τα πράγματα χειρότερα απ’ ότι ήδη είναι.

«Από αύριο ξεκινάω δίαιτα»: Αν όντως ίσχυε αυτή η φράση τότε σίγουρα θα ήμασταν κάθε μέρα fit. Η αλήθεια όμως απέχει πολύ. Συνηθίζουμε να λέμε συνεχώς στον εαυτό μας ότι θα ξεκινήσουμε δίαιτα από την επόμενη κιόλας μέρα, αλλά στο 80% των περιπτώσεων, όχι μόνο δεν ξεκινάμε την πολυπόθητη και… καταραμένη δίαιτα, αλλά καταλήγουμε να τρώμε ακόμα περισσότερο από πριν. Λόγια του αέρα εν ολίγοις.

«Σε βλέπω σαν φίλο/φίλη»: Το τελευταίο πράγμα που θέλουμε να ακούσουμε από κάποιον/α που ποθούμε, αλλά και το πρώτο που ξεστομίζουμε όταν θέλουμε να «ξεφορτωθούμε» κάποιον/α που μας έχει γίνει κολλιτσίδα. Τις περισσότερες φορές, όχι φιλικά δεν τον βλέπουμε, αλλά αν είχαμε την δυνατότητα θα τον διαγράφαμε μια και καλή. Σε παρόμοιες περιπτώσεις, η μετάφραση κυμαίνεται μεταξύ του «σε βαρέθηκα» και «βρήκα άλλον/ην». Συνώνυμη φράση που λέμε ακόμα συχνότερα: «καλύτερα να μείνουμε φίλοι».

«Θα σε πάρω σε λίγο»: Υπάρχουν φορές που πολύ απλά δεν έχουμε διάθεση να μιλήσουμε ή βαριόμαστε του θανατά την ακατάσχετη πολυλογία των άλλων. Αντί να κλείσουμε απότομα το τηλέφωνο, χρησιμοποιούμε την παραπάνω έκφραση ή άλλες αντίστοιχες («θα μιλήσουμε αργότερα», «κλείσε σε παίρνω εγώ») για να αποφύγουμε όσο πιο ανώδυνα γίνεται τον διάλογο.

«Το είχα στο αθόρυβο»: Αν η δόνηση στα κινητά διευκόλυνε αρκετούς, χρησιμοποιήθηκε σαν δικαιολογία από ακόμα περισσότερους. Κάθε φορά που αποφεύγουμε να σηκώσουμε το κινητό μας και μας ζητούν τα ρέστα, η απάντηση είναι αφοπλιστική: «το είχα στην δόνηση, δεν το άκουσα». Αν και παράλογη, η δικαιολογία αυτή τις περισσότερες φορές γίνεται πιστευτή. Απορίας άξιο πως.

«Δεν θα πιω πολύ σήμερα»: Θυμάστε πότε είπατε την παραπάνω φράση στο παρελθόν; Προφανώς και όχι, γιατί το ίδιο βράδυ σας μάζευαν από τα πατώματα. Ακούγεται καθησυχαστική και υπό κανονικές συνθήκες θα ήταν. Τις περισσότερες φορές πάντως, η φράση αυτή υπονοεί ακριβώς το αντίθετο: ότι θα γίνουμε σκνίπα.

«Μα ήταν πορτοκαλί όταν πέρασα»: Αν μαζεύαμε σε αυτό το άρθρο όλα τα ψέματα που λένε οι οδηγοί στην τροχαία, τότε θα ήταν ένα πραγματικό ανθολόγιο. Για οικονομία χώρου, ξεχωρίσαμε την πιο «φημισμένη» δικαιολογία για παραβίαση φωτεινού σηματοδότη, η οποία φυσικά δεν έχει κανένα απολύτως αντίκρισμα. Η κλήση είναι όλη δική μας. Και δεν είναι ούτε πορτοκαλί, ούτε κόκκινη. Είναι ροζ.

«Όλα θα πάνε καλά»: Δεκάδες φορές όταν όλα δείχνουν ότι θα πάνε χάλια, κλείνουμε τα μάτια και επαναλαμβάνουμε την παραπάνω φράση αρκετές φορές μέχρι να το πιστέψουμε. Το τραγικό είναι ότι συνήθως τα πράγματα είναι σίγουρο ότι θα πάνε από το κακό στο χειρότερο και το γνωρίζουμε αυτό. Απλά είμαστε υπερβολικά αισιόδοξοι. Η ελπίδα άλλωστε όπως λένε πεθαίνει πάντα τελευταία.

«Ευχαριστώ, έχω φάει»: Πόσες φορές μας έχουν προσφέρει εκλεκτά εδέσματα που δεν μας γεμίζουν το μάτι; Πόσες φορές ψάχνουμε ένα «ευγενικό» ψέμα για να αρνηθούμε; Η παραπάνω φράση είναι η ιδανική αμυντική κίνηση ενάντια σε οποιαδήποτε θεία, γιαγιά, οικοδεσπότρια ή πάσης φύσεως wannabe μαγείρισσας που μπορεί να είχε όλη την καλή διάθεση να φτιάξει το καλύτερο φαγητό του κόσμου, αλλά για κάποιον μυστήριο λόγο κάπου στην διαδρομή απέτυχε.

«Αδυνάτισες ε;»: Έχουμε να δούμε αρκετά χρόνια ένα αγαπημένο πρόσωπο και επιτέλους έρχεται η ώρα της συνάντησης. Κάτι όμως δεν πάει καλά. Έχει αλλάξει. Πολύ. Προς το χειρότερο. Τι λέμε για να αλαφρύνουμε το κλίμα; Το πρώτο πράγμα που μας έρχεται συνήθως στο μυαλό είναι να τον / την κολακέψουμε με ατάκες του στυλ «αδυνάτισες», «ομόρφυνες» κτλ. Τώρα αν δεν συνέβη τίποτα από αυτά, το δεύτερο πιο διαδεδομένο «κατά συνθήκη» ψεύδος είναι το «Δεν άλλαξες καθόλου». Σε αυτήν την περίπτωση έχετε πέσει μέσα.

«Έχω πονοκέφαλο»: Από τις πιο συνηθισμένες δικαιολογίες για να αποφύγουμε οτιδήποτε έχει να κάνει με σωματική ή πνευματική κούραση. «Αγάπη μου όχι σήμερα, έχω πονοκέφαλο» (για το σεξ), «Δεν θα έρθω σήμερα έχω πονοκέφαλο» (για την δουλειά), «Αύριο, σήμερα έχω πονοκέφαλο» (για τις αγγαρείες του σπιτιού). Με λίγα λόγια, ένα ψέμα πασπαρτού για κάθε χαρακτήρα και κάθε περίσταση.

«Εντάξει, ό,τι θες εσύ»: Αφού έχουμε ζαλίσει κάποιον με τα δικά μας επιχειρήματα, η παραπάνω φράση είναι μια πράξη τακτικής για να «ρίξουμε το μπαλάκι» σε αυτόν. Βαθιά μέσα μας το μόνο που θέλουμε είναι να περάσει το δικό μας (και αυτό γίνεται συνήθως), αλλά για να φανούμε καλοί, δίνουμε μια πλασματική εντύπωση στον άλλον ότι υπολογίζουμε και την δική του γνώμη. Παραδείγματα τέτοιου είδους βρίσκουμε καθημερινά σε ζευγάρια και οικογένειες, όπου συνήθως οι απόψεις πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα διίστανται.