του Γιώργου Φλώκα
Το ψέμα είναι η πιο ”πολυχρησιμοποιημένη” από όλες τις αμαρτίες, καθώς στην κατηγορία αυτή εμπίπτουν καταστάσεις αποδεκτές σε προσωπικό επίπεδο, όπως τα ”κατά συνθήκη ψεύδη” αλλά και τα αθώα κοπλιμέντα.
Σύμφωνα με τον ορισμό του στα λεξικά, το ψέμα είναι μια εκουσίως αναληθής δήλωση προς κάποιον δεύτερο.
Ωστόσο, η πολυπλοκότητα του ψέματος γίνεται αμέσως φανερή από τις διευκρινίσεις στον ορισμό από τον Ζαν Πωλ Σάρτρ. Σύμφωνα με το γάλλο φιλόσοφο, ακόμη και μια αληθής δήλωση μπορεί να εκληφθεί ως ψέμα. Εάν το άτομο που προχωρά στην αληθή δήλωση, θεωρεί ότι είναι ψευδής και την κάνει με την πρόθεση να ακουστεί ως αληθής, τότε αυτό αποτελεί ψέμα. Άλλωστε, το πολύπλοκο της ένοιας του ”ψεύδεσθαι” προκύπτει και από τη γνωστή σοφιστεία ”αυτή η φράση είναι ψευδής”- που από μόνη της αποτλεεί ένα λογικό παράδοξο.
Οι φιλόσοφοι Άγιος Αυγουστίνος, Θωμάς Ακινάτης και Εμμανουήλ Καντ ασχολήθηκαν εκτενώς με τη συνήθεια αυτή του ανθρώπου. Και οι τρεις θεωρούν απαγορευμένες όλες τις μορφές ψεύδους και εκτιμούν ότι δεν υπάρχουν κάποιες συνθήκες κάτω από τις οποίες θα ήταν θεμιτό το ψέμα.
Ωστόσο, όλοι έχουμε αναγκαστεί να πούμε τα λεγόμενα ”κατά συνθήκη”. Σε γενικές γραμμές, το ψέμα, απαράδεκτη αμαρτία για όλες τις θρησκείες, είναι εφικτό να διαχωριστεί σε καλόβουλο ή κακοπροαίρετο, ανάλογα με το εάν η τελική επίπτωσή του δεν βλάπτει τον δέκτη του ψέματος.
Ως κακοπροαίρετο χαρακτηρίζεται αυτό που πλήττει άμεσα τον άλλον, τον οδηγεί σε λανθασμένες ενέργειες ή βλάπτει τα συμφέροντά του.
Ως καλόβουλα μπορούν να χαρακτηριστούν τα ”αθώα” που δεν πλήττουν τον δέκτη, αλλά κρύβουν και την πραγματική διάσταση των πραγμάτων. Χρησιμοποιούνται κατά κόρον από παιδιά (”Όχι μαμά, σου ορκίζομαι ότι δεν έφαγα εγώ τη μαρμελάδα”).
Σε αυτή την κατηγορία συγκαταλέγονται και τα σύγχρονα κοινωνικά ψέματα, όπως αυτά που οι περισσότεροι έχουν χρησιμοποιήσει πολλάκις, όταν εφευρίσκουν μια δικαιολογία για να μην παραβρεθούν σε μια βαρετή κοινωνική υποχρέωση.
Μεταξύ των δυο κατηγοριών βρίσκεται το ερωτικό ψέμα, αυτό που λέει παραδείγματος χάριν ο σύζυγος για να καλύψει την απάτη του, θεωρώντας ο ίδιος ότι η γυναίκα του είναι ευτυχισμένη εάν δεν γνωρίζει. Παρά το γεγονός ότι σίγουρα η απατημένη σύζυγος θα είναι καλύτερα εάν δεν γνωρίζει, ο ψεύτης στερεί το σύντροφό του από το θεμελιώδες δικαίωμα της αλήθειας, προδίδει την εμπιστοσύνη του και κρίνει ο ίδιος για τον άλλον.
Τέλος, υπάρχουν τα ψέματα ευγενείας, τα γνωστά σε όλους μας κοπλιμέντα, επιτηδευμένες υπερβολές για την ευχαρίστηση του άλλου.
O εντοπισμός του ψέματος
Διακαής πόθος των ζηλιάρηδων και των αστυνομικών, ο σίγουρος εντοπισμός του ψέματος έχει απασχολήσει όλους τους γνωστούς πολιτισμούς οι οποίοι παλαιότερα κατέφευγαν στη μαγεία και ενώ ο σύγχρονος καταφεύγει στις επιστήμες, και δη την χημεία και την ψυχολογία.
1.Ορός της αλήθειας
Διάφοροι οροί της αλήθειας έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς, αλλά κανείς δεν θεωρείται ιδιαίτερα αξιόπιστος. Η CIA πλησίασε τη δημιουργία του με τον MK-ULTRA αλλά η υπόθεση κατέληξε σε φιάσκο.
2. Οι μικροεκφράσεις
Στο μέτωπο των ψυχολόγων όμως, τα νέα είναι πιο ευχάριστα. Οι μικροεκφράσεις του προσώπου φαίνεται πως είναι η πιο αξιόπιστη μέθοδος για την αποκάλυψη του ψέματος, αλλά αυτές οι μικροσυσπάσεις των νευρώνων είναι αδιόρατες στο ανεκπαίδευτο μάτι.
Οι μικροεκφράσεις είναι πολύ σύντομες, συνήθως διαρκούν περίπου 1/25 του δευτερολέπτου και φανερώνουν πάντοτε κρυμμένα συναισθήματα, εξηγεί ο Πωλ Έκμαν, καθηγητής ψυχολογίας στο University of California.
3. Ο αναπάντεχος έλεγχος
Όταν ο άλλος είναι συνειδητοποιημένος ψεύτης, θα πρέπει να τον πιάσετε μέσα στο δίκτυο των ψεμάτων του. Παρακολουθείτε τον ”ύποπτο” προσεκτικά και όταν δεν το περιμένει, ρωτήστε τον κάτι που δεν έχει προετοιμαστεί να απαντήσει, για να τον μπερδέψετε. Επίσης, ένα κλασικό κόλπο ”θηλυκής” προέλευσης είναι η ίδια ερώτηση τρεις φορές, σε τρεις διαφορετικές χρονικές στιγμές.
4. Η γενικότερη συμπεριφορά
Η συμπεριφορά μπορεί να ”δώσει” εξαίρετα αποτελέσματα. Τυπικά παραδείγματα είναι κάποιος που συνήθως είναι ήρεμος να φαίνεται εκνευρισμένος και αγχωμένος, αλλά και το αντίστροφο, δηλαδή κάποιος που συνήθως είναι αγχωτικός, να είναι εντυπωσιακά άνετος και ήρεμος στην εξήγησή του.
Επίσης, ”όταν κάποιος αποφεύγει την οπτική επαφή και αυτό δεν συνάδει με τη συνηθισμένη συμπεριφορά του, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι δεν είναι ειλικρινής”, όπως αναφέρει ο ψυχολόγος Τζεν Μπέρμαν.
5. Η γλώσσα του σώματος
Η γλώσσα του σώματος είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην διαπίστωση του ψέματος. Ο γενικός κανόνας είναι ότι ο,τιδήποτε κάνει κάποιος με τη φωνή του ή κάποιες εκφράσεις και χειρονομίες του, που δεν ταιριάζουν με αυτά που λέει, ίσως δείχνουν ένα ψέμα. ”Είναι εντυπωσιακό αλλά αληθές”, εξηγεί ο Έκμαν, ”Πολλές φορές, όταν κάποιος ψεύδεται και λέει: ”Ναι, αυτή πήρε τα χρήματα”, χωρίς να το ξέρει κουνάει ελαφρά το κεφάλι του σαν να λέει ’όχι’ Αυτή είναι μια έκφραση και έρχεται σε αντίθεση με αυτά που λέει”.
6. Υπερβολικές λεπτομέρειες
Όταν ρωτάτε κάποιον: ”Που ήσουν;” και απαντά ”Πήγα στα μαγαζιά γιατί ήθελα να αγοράσω αυγά, ζάχαρη και καφέ, όμως παραλίγο να σκοτώσω ένα σκύλο και έτσι πήγαινα αργά...” κτλ., σας δίνουν υπερβολικές λεπτομέρειες, εξηγεί ο Μπέρμαν. Οι πολλές λεπτομέρειες ενδέχεται να σημαίνουν ότι έχει χρησιμοποιήσει πολύ το μυαλό του για το πώς θα βγει από μια δύσκολη κατάσταση και κατασκεύασε ένα πολύπλοκο ψέμα.
