Το Βρυσάκι, η εξαφανισμένη γειτονιά της Αθήνας
Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν μια αθηναϊκή γειτονιά που χάθηκε, για να έρθει στο φως η Αρχαία Αγορά. Ακολουθήστε μας, σε μια βόλτα στους δρόμους της.
της Ηρώς Κουνάδη
Ακριβώς απέναντι από τους κάτω Διόσκουρους, εκείνους της Αδριανού, ανηφορίζει ένα τόσο δα δρομάκι. Αν δεν περνάς από εδώ υποψιασμένος, μπορεί και να μην το έχει πάρει το μάτι σου. Βρυσακίου λέγεται. Αν πάρεις να το ανηφορίζεις, έχεις στο δεξί σου χέρι την «πλάτη» της Στοάς του Αττάλου και την υπόλοιπη Αρχαία Αγορά. Στο αριστερό, μετά από λίγα βήματα θα δεις ένα πανέμορφο νεοκλασικό, με μια γλυκύτατη αυλίτσα πίσω από τις βαριές ξύλινες πόρτες του. Είναι το Βρυσάκι, σημείο συνάντησης, café, ταράτσα, θεατράκι, γκαλερί, χώρος τέχνης και δημιουργίας. Και το όνομά του δεν είναι καθόλου τυχαίο.
Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν το Βρυσάκι
Είναι πια δύσκολο να το φανταστείς, όμως η Αρχαία Αγορά, η Στοά του Αττάλου, το Ωδείο του Αγρίππα, και όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα της χρυσής αθηναϊκής Ιστορίας που χαζεύεις βολτάροντας από το Μοναστηράκι στο Θησείο και τούμπαλιν, δεν τα έβλεπαν οι άνθρωποι τον Μεσαίωνα. Όχι μεταφορικά «δεν τα έβλεπαν», αδιαφορούσαν και τέτοια. Κυριολεκτικά δεν τα έβλεπαν: Ήταν θαμμένα κάτω από σπίτια, δρόμους, μαγαζιά και εκκλησάκια που όλα μαζί έφτιαχναν μια από τις πολλές γειτονιές της Αθήνας. Το Βρυσάκι.
Ο δρόμος αυτός λεγόταν Οδός Επωνύμων. Η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1931.
Κι όταν λέμε γειτονιά, εννοούμε μεγάλη γειτονιά: 81 σπίτια και 315 ψυχές μέτρησε η επίσημη απογραφή του 1824. Ως τις μέρες μας έφτασε μόνο η ομώνυμη οδός, ένα από τα εκκλησάκια και το νεοκλασικό που στεγάζει το Βρυσάκι.
Τι έγινε; Το Βρυσάκι, μαζί με τα σπίτια, τα δρομάκια και τις εκκλησίες του, κατεδαφίστηκε για να έρθει στο φως η Αρχαία Αγορά. Το έργο ήταν τιτάνιο: Μιλάμε για μια από τις μεγαλύτερες ανασκαφές του 20ου αιώνα, τα έξοδα της οποίας (απαλλοτριώσεων περιλαμβανομένων) ανέλαβαν το Ίδρυμα Ροκφέλερ, το Ίδρυμα Φορντ και άλλοι αντίστοιχοι Σταύροι Νιάρχοι της εποχής στις ΗΠΑ. Γιατί στις ΗΠΑ; Γιατί στην Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή ανατέθηκαν οι ανασκαφές, από τη στιγμή που το νεοσύστατο ελληνικό κράτος δεν είχε ούτε γι’ αστείο λεφτά για απαλλοτριώσεις. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1931.
Μικρό πλατειάκι πίσω από την Παναγία τη Βλασαρού
Γιατί το έλεγαν Βρυσάκι;
Δύο εκδοχές: Η μία λέει από τον Ευρυσάκη, γιο του Αίαντα του Τελαμώνιου, ο οποίος έβαλε τη Σαλαμίνα στη δικαιοδοσία της Αθήνας και ανταμείφθηκε από τους Αθηναίους με τα δικαιώματα του Αθηναίου πολίτη αρχικά, και με τιμές ήρωα αργότερα. Στην Αρχαία Αγορά μπορείς να δεις το ιερό που του αφιέρωσε η πόλη ευγνωμονούσα. Η άλλη, που υποστηρίζει και ο Δημήτρης Καμπούρογλου, λέει πως στο κέντρο της συνοικίας υπήρχε βρύση που εφοδίαζε τους κατοίκους της με νερό –κι αυτό μικρό πράγμα δεν ήταν ποτέ στην Ιστορία της Αθήνας, από την αρχαιότητα ως τον Μεσαίωνα.
Αντί καρτ-ποστάλ: Τρεις μικρές ιστορίες από το Βρυσάκι
«Κάθε υπαίθριον κέντρον είχε τον ιδιαίτερον κύκλον των θαμώνων του. Το Απάνω Συντριβάνι ήτο διά τους εργατικούς· το Κάτω Συντριβάνι και το Αναβρυτήριον για τους συζητητάς· η Ωραία Ελλάς εντός της οποίας εκάπνιζον και εκαπνίζοντο και θέρος και χειμώνα, ήτο διά τους υπαλλήλους, τους πολιτευομένους, τους ανώτερους αξιωματικούς· το φαρμακείο του Καβάκου ήτο διά τους λογίους. Το Βρυσάκι ήτο μόνο διά τους κομψούς» γράφει ο Πολύβιος Δημητρακόπουλος στο βιβλίο του «Τζέννυ Θεοτόκη: Αθηναϊκή μυθιστορία του 1845».
Και συνεχίζει: «Εις όλα τα ανωτέρω σπουδαιότερα κέντρα συνέπιπτε πολλάκις ν’ αναμιγνύωνται αι διάφοραι τάξεις των πολιτών· δεν ήτο σπάνιον να ιδή κανείς παρά τον υπουργικόν γραμματέα καθήμενον τον ελληνοράπττην και λαμβάνοντα μέρος εις την συζήτησιν. Εις το Βρυσάκι όμως ουδέποτε παρετηρείτο τέτοια κοινωνική ανομοιότης. Παρά τον κομψόν θα εκάθητο ο κομψότερος ή η κομψευομένη δέσποινα ή δεσποινίς».
Ευρυσακείου και Πολυγνώτου γωνία (μην τις ψάξεις στον χάρτη, καμία δεν υπάρχει πια)
Κομψοί-κομψοί, βέβαια, αλλά οι πολιτικοί καυγάδες έδιναν και έπαιρναν στα καφενεία της περιοχής: Βενιζελικοί στο Καφενείο του Καρατζά, βασιλικοί στο γειτονικό Καφενείο του Σοφού, καθόλου δεν χαίρονταν να συναντιούνται μεταξύ τους, όπως μας πληροφορεί ο Νίκος Δεληπέτρος στο «Το Μέγα Έθνος Της Πλάκας και ένας Πλακιώτης στο εξωτερικό».
Στο Βρυσάκι έμενε και ο Λουί Φρανσουά Σεμπαστιάν Φωβέλ, όχι ιδιαιτέρως συμπαθής Γάλλος πρόξενος στην Αθήνα, ο οποίος είχε στο σπίτι του τόσα αρχαία που θα μπορούσες να το πεις και μουσείο. Δική του ήταν, ας πούμε, η μετώπη του Παρθενώνα που ίσως έχεις ακούσει ότι θα ταξιδέψει δανεική στην Αθήνα από το Λούβρο το 2021, με αφορμή τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση. Στην οποία Επανάσταση το σπίτι του Φωβέλ έγινε στάχτη και συντρίμμια, και πάνε τα αρχαία που δεν πρόλαβε να στείλει στη Γαλλία. Εκείνος είχε προλάβει να φύγει το 1822 για τη Σμύρνη.
Η οδός Αρείου Πάγου
Τρεις μεγάλες εκκλησίες είχε το Βρυσάκι, με τα ονόματα των οποίων προσδιορίζονταν και οι τρεις μικρές γειτονιές του: Τους Αγίους Αποστόλους του Σολάκη, τον Άγιο Φίλιππο και την Παναγία τη Βλασαρού. Σε αυτή την τελευταία, τρίκλιτη βασιλική του 17ου αιώνα, στήθηκε το Πρωτοδικείο Αθηνών το 1834, ενώ λίγο αργότερα εγκαταστάθηκε εδώ ο Άρειος Πάγος. Κατεδαφίστηκε, μαζί με τον Άγιο Φίλιππο, κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. And then there were none, που λέει και η Αγκάθα η Κρίστι; Όχι.
Το εκκλησάκι που επέζησε: Οι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη
Θα το έχεις προσέξει, και θα σου έχει φανεί ίσως κάπως παράταιρο, αυτό το πέτρινο εκκλησάκι με τα κεραμίδια, μέσα στην Αρχαία Αγορά. «Τι κάνει ένα βυζαντινό εκκλησάκι ανάμεσα στα αρχαία;» μπορεί να έχεις αναρωτηθεί. Τώρα ξέρεις.
Οι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη (ονοματεπώνυμο γιατί οι αυτοκρατορίες της καρδιάς μας, βυζαντινή και οθωμανική, αναγνώριζαν αμφότερες στους προύχοντες το δικαίωμα στα ιδιωτικά εκκλησάκια) είναι, μαζί με την Καπνικαρέα και τους Αγίους Θεοδώρους της πλατείας Κλαυθμώνος, μια από τις παλαιότερες εκκλησίες της Αθήνας. Χτίστηκε κατά πάσα πιθανότητα γύρω στον 10ο αιώνα, και εξαιρέθηκε από τις κατεδαφίσεις λόγω παλαιότητας και αρχιτεκτονικών ιδιαιτεροτήτων, που την κατατάσσουν στα πιο ενδιαφέροντα δείγματα της βυζαντινής περιόδου. Λεπτομέρειες έχουν η Αρχιεπισκοπή Αθηνών εδώ και το Byzantine Greece εδώ.
Η λευκή εκκλησία στη μέση είναι η Παναγία η Βλασαρού
(*) Χιλιάδες φωτογραφίες από το Βρυσάκι όπως ήταν πριν και κατά τη διάρκεια των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς θα βρεις στο site της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής.
Ακριβώς απέναντι από τους κάτω Διόσκουρους, εκείνους της Αδριανού, ανηφορίζει ένα τόσο δα δρομάκι. Αν δεν περνάς από εδώ υποψιασμένος, μπορεί και να μην το έχει πάρει το μάτι σου. Βρυσακίου λέγεται. Αν πάρεις να το ανηφορίζεις, έχεις στο δεξί σου χέρι την «πλάτη» της Στοάς του Αττάλου και την υπόλοιπη Αρχαία Αγορά. Στο αριστερό, μετά από λίγα βήματα θα δεις ένα πανέμορφο νεοκλασικό, με μια γλυκύτατη αυλίτσα πίσω από τις βαριές ξύλινες πόρτες του. Είναι το Βρυσάκι, σημείο συνάντησης, café, ταράτσα, θεατράκι, γκαλερί, χώρος τέχνης και δημιουργίας. Και το όνομά του δεν είναι καθόλου τυχαίο.
Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν το Βρυσάκι
Είναι πια δύσκολο να το φανταστείς, όμως η Αρχαία Αγορά, η Στοά του Αττάλου, το Ωδείο του Αγρίππα, και όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα της χρυσής αθηναϊκής Ιστορίας που χαζεύεις βολτάροντας από το Μοναστηράκι στο Θησείο και τούμπαλιν, δεν τα έβλεπαν οι άνθρωποι τον Μεσαίωνα. Όχι μεταφορικά «δεν τα έβλεπαν», αδιαφορούσαν και τέτοια. Κυριολεκτικά δεν τα έβλεπαν: Ήταν θαμμένα κάτω από σπίτια, δρόμους, μαγαζιά και εκκλησάκια που όλα μαζί έφτιαχναν μια από τις πολλές γειτονιές της Αθήνας. Το Βρυσάκι.
Ο δρόμος αυτός λεγόταν Οδός Επωνύμων. Η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1931.
Κι όταν λέμε γειτονιά, εννοούμε μεγάλη γειτονιά: 81 σπίτια και 315 ψυχές μέτρησε η επίσημη απογραφή του 1824. Ως τις μέρες μας έφτασε μόνο η ομώνυμη οδός, ένα από τα εκκλησάκια και το νεοκλασικό που στεγάζει το Βρυσάκι.
Τι έγινε; Το Βρυσάκι, μαζί με τα σπίτια, τα δρομάκια και τις εκκλησίες του, κατεδαφίστηκε για να έρθει στο φως η Αρχαία Αγορά. Το έργο ήταν τιτάνιο: Μιλάμε για μια από τις μεγαλύτερες ανασκαφές του 20ου αιώνα, τα έξοδα της οποίας (απαλλοτριώσεων περιλαμβανομένων) ανέλαβαν το Ίδρυμα Ροκφέλερ, το Ίδρυμα Φορντ και άλλοι αντίστοιχοι Σταύροι Νιάρχοι της εποχής στις ΗΠΑ. Γιατί στις ΗΠΑ; Γιατί στην Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή ανατέθηκαν οι ανασκαφές, από τη στιγμή που το νεοσύστατο ελληνικό κράτος δεν είχε ούτε γι’ αστείο λεφτά για απαλλοτριώσεις. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1931.
Μικρό πλατειάκι πίσω από την Παναγία τη Βλασαρού
Γιατί το έλεγαν Βρυσάκι;
Δύο εκδοχές: Η μία λέει από τον Ευρυσάκη, γιο του Αίαντα του Τελαμώνιου, ο οποίος έβαλε τη Σαλαμίνα στη δικαιοδοσία της Αθήνας και ανταμείφθηκε από τους Αθηναίους με τα δικαιώματα του Αθηναίου πολίτη αρχικά, και με τιμές ήρωα αργότερα. Στην Αρχαία Αγορά μπορείς να δεις το ιερό που του αφιέρωσε η πόλη ευγνωμονούσα. Η άλλη, που υποστηρίζει και ο Δημήτρης Καμπούρογλου, λέει πως στο κέντρο της συνοικίας υπήρχε βρύση που εφοδίαζε τους κατοίκους της με νερό –κι αυτό μικρό πράγμα δεν ήταν ποτέ στην Ιστορία της Αθήνας, από την αρχαιότητα ως τον Μεσαίωνα.
Αντί καρτ-ποστάλ: Τρεις μικρές ιστορίες από το Βρυσάκι
«Κάθε υπαίθριον κέντρον είχε τον ιδιαίτερον κύκλον των θαμώνων του. Το Απάνω Συντριβάνι ήτο διά τους εργατικούς· το Κάτω Συντριβάνι και το Αναβρυτήριον για τους συζητητάς· η Ωραία Ελλάς εντός της οποίας εκάπνιζον και εκαπνίζοντο και θέρος και χειμώνα, ήτο διά τους υπαλλήλους, τους πολιτευομένους, τους ανώτερους αξιωματικούς· το φαρμακείο του Καβάκου ήτο διά τους λογίους. Το Βρυσάκι ήτο μόνο διά τους κομψούς» γράφει ο Πολύβιος Δημητρακόπουλος στο βιβλίο του «Τζέννυ Θεοτόκη: Αθηναϊκή μυθιστορία του 1845».
Και συνεχίζει: «Εις όλα τα ανωτέρω σπουδαιότερα κέντρα συνέπιπτε πολλάκις ν’ αναμιγνύωνται αι διάφοραι τάξεις των πολιτών· δεν ήτο σπάνιον να ιδή κανείς παρά τον υπουργικόν γραμματέα καθήμενον τον ελληνοράπττην και λαμβάνοντα μέρος εις την συζήτησιν. Εις το Βρυσάκι όμως ουδέποτε παρετηρείτο τέτοια κοινωνική ανομοιότης. Παρά τον κομψόν θα εκάθητο ο κομψότερος ή η κομψευομένη δέσποινα ή δεσποινίς».
Ευρυσακείου και Πολυγνώτου γωνία (μην τις ψάξεις στον χάρτη, καμία δεν υπάρχει πια)
Κομψοί-κομψοί, βέβαια, αλλά οι πολιτικοί καυγάδες έδιναν και έπαιρναν στα καφενεία της περιοχής: Βενιζελικοί στο Καφενείο του Καρατζά, βασιλικοί στο γειτονικό Καφενείο του Σοφού, καθόλου δεν χαίρονταν να συναντιούνται μεταξύ τους, όπως μας πληροφορεί ο Νίκος Δεληπέτρος στο «Το Μέγα Έθνος Της Πλάκας και ένας Πλακιώτης στο εξωτερικό».
Στο Βρυσάκι έμενε και ο Λουί Φρανσουά Σεμπαστιάν Φωβέλ, όχι ιδιαιτέρως συμπαθής Γάλλος πρόξενος στην Αθήνα, ο οποίος είχε στο σπίτι του τόσα αρχαία που θα μπορούσες να το πεις και μουσείο. Δική του ήταν, ας πούμε, η μετώπη του Παρθενώνα που ίσως έχεις ακούσει ότι θα ταξιδέψει δανεική στην Αθήνα από το Λούβρο το 2021, με αφορμή τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση. Στην οποία Επανάσταση το σπίτι του Φωβέλ έγινε στάχτη και συντρίμμια, και πάνε τα αρχαία που δεν πρόλαβε να στείλει στη Γαλλία. Εκείνος είχε προλάβει να φύγει το 1822 για τη Σμύρνη.
%20Street..jpg)
Η οδός Αρείου Πάγου
Τρεις μεγάλες εκκλησίες είχε το Βρυσάκι, με τα ονόματα των οποίων προσδιορίζονταν και οι τρεις μικρές γειτονιές του: Τους Αγίους Αποστόλους του Σολάκη, τον Άγιο Φίλιππο και την Παναγία τη Βλασαρού. Σε αυτή την τελευταία, τρίκλιτη βασιλική του 17ου αιώνα, στήθηκε το Πρωτοδικείο Αθηνών το 1834, ενώ λίγο αργότερα εγκαταστάθηκε εδώ ο Άρειος Πάγος. Κατεδαφίστηκε, μαζί με τον Άγιο Φίλιππο, κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. And then there were none, που λέει και η Αγκάθα η Κρίστι; Όχι.
Το εκκλησάκι που επέζησε: Οι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη
Θα το έχεις προσέξει, και θα σου έχει φανεί ίσως κάπως παράταιρο, αυτό το πέτρινο εκκλησάκι με τα κεραμίδια, μέσα στην Αρχαία Αγορά. «Τι κάνει ένα βυζαντινό εκκλησάκι ανάμεσα στα αρχαία;» μπορεί να έχεις αναρωτηθεί. Τώρα ξέρεις.
Οι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη (ονοματεπώνυμο γιατί οι αυτοκρατορίες της καρδιάς μας, βυζαντινή και οθωμανική, αναγνώριζαν αμφότερες στους προύχοντες το δικαίωμα στα ιδιωτικά εκκλησάκια) είναι, μαζί με την Καπνικαρέα και τους Αγίους Θεοδώρους της πλατείας Κλαυθμώνος, μια από τις παλαιότερες εκκλησίες της Αθήνας. Χτίστηκε κατά πάσα πιθανότητα γύρω στον 10ο αιώνα, και εξαιρέθηκε από τις κατεδαφίσεις λόγω παλαιότητας και αρχιτεκτονικών ιδιαιτεροτήτων, που την κατατάσσουν στα πιο ενδιαφέροντα δείγματα της βυζαντινής περιόδου. Λεπτομέρειες έχουν η Αρχιεπισκοπή Αθηνών εδώ και το Byzantine Greece εδώ.
Η λευκή εκκλησία στη μέση είναι η Παναγία η Βλασαρού
(*) Χιλιάδες φωτογραφίες από το Βρυσάκι όπως ήταν πριν και κατά τη διάρκεια των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς θα βρεις στο site της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής.
