Η Αθήνα των Βυζαντινών (και πού θα τη βρεις)

της Ηρώς Κουνάδη

«Σκοτεινά χρόνια» λένε οι μελετητές της αθηναϊκής ιστορίας τους αιώνες από τον 7ο ως τον 9ο. Κι αν πρέπει κάτι να σκεφτείς αν θες να καταλάβεις πώς έβλεπαν οι Βυζαντινοί την Αθήνα, τουλάχιστον στην αρχή, αυτό είναι ότι δεν χτίζεις αυτοκρατορία πιάνοντας το ένδοξο παρελθόν από εκεί που το άφησαν οι προηγούμενοι. Ειδικά αν χτίζεις πάνω σε μια νέα θρησκεία. Και ειδικότερα αν κατά βάθος ξέρεις καλά ότι το μεγαλείο τους δεν πρόκειται ποτέ να το φτάσεις, ό,τι και αν κάνεις.

Ναι, το είπαμε. Όχι, δεν λυπόμαστε.

Παρά τα αυτοκρατορικά διατάγματα που έκλεισαν τις φιλοσοφικές της σχολές και μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη όσα από τα σπουδαία έργα της γλίτωσαν την καταστροφή της αντι-«ειδωλολατρικής» μανίας, η Βυζαντινή Αθήνα –δεν μπορείς να το αρνηθείς− παραμένει ενδιαφέρουσα. Αν μη τι άλλο, ως εκείνη η μυστήρια περίοδος της Ιστορίας μας που κάποιοι προσπάθησαν (και τελικά απέτυχαν) να σβήσουν το παρελθόν της πόλης, μετατρέποντας ας πούμε τον Παρθενώνα σε εκκλησία, την Παναγία την Αθηνιώτισσα, και κάνοντας τα Προπύλαια κατοικία του Μητροπολίτη.

Την Αθήνα των βυζαντινών χρόνων τη βρίσκεις σήμερα αποτυπωμένη κυρίως στις εκκλησίες και τα εκκλησάκια που χτίστηκαν από τον 9ο ως τον 12ο αιώνα, όταν συνέβη στην πόλη το βυζαντινό αντίστοιχο της Αναγέννησης, αφού το φάντασμα της παλιάς θρησκείας είχε πάψει πια να πλανάται πάνω από την αυτοκρατορία. Τη βρίσκεις επίσης, με λίγη φαντασία, στον πεζόδρομο της Κυδαθηναίων που τον έλεγαν Πλατέα Ρούγα του Αλίκοκκου κι ήταν ένας από τους κεντρικότερους δρόμους της πόλης, και σε λίγους διάσπαρτους βυζαντινούς πύργους στα Μεσόγεια.

Το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών έχει εδώ μια κατατοπιστικότατη λίστα όλων των βυζαντινών μνημείων της πόλης ανά κατηγορία, ενώ ενδιαφέρουσες διαδρομές, ιστορίες και μνημεία της Βυζαντινής Αθήνας θα βρεις και στο Byzantine Athens.

7 εκκλησάκια, 7 μικρές βυζαντινές ιστορίες από την Αθήνα



Η Καπνικαρέα πήρε κατά την επικρατέστερη εκδοχή το παράξενο όνομά της από το καπνικόν, έναν φόρο που κατέβαλλες εκείνη την εποχή ανάλογα με το πόσες καμινάδες είχε το σπίτι σου. Τους φόρους συνέλεγαν οι Καπνικάρηδες, ή Καπνικαρείς, ένας εκ των οποίων ήταν πιθανότατα ο ιδιοκτήτης της εκκλησίας. Ναι, οι περισσότερες εκκλησίες της βυζαντινής Αθήνας ήταν ιδιωτικές. Η εκκλησία «του Καπνικαρέα» χτίστηκε τον 11ο αιώνα, και είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου.





Η Γοργοεπήκοος, το παρεκκλήσι της Μητρόπολης που μπορεί να ξέρεις και ως Άγιο Ελευθέριο, στολίστηκε στο εσωτερικό του με αρχαία και ρωμαϊκά ανάγλυφα, επάνω στα οποία οι λιθοξόοι της εποχής σκάλισαν χριστιανικά σύμβολα. Το όνομα «Άγιος Ελευθέριος» είναι πολύ μεταγενέστερο: δόθηκε το 1862, με αφορμή την έξωση του Όθωνα.





Η Ρώσικη Εκκλησία δεν ήταν πάντα ρώσικη. Το 1850, όταν οι τσάροι της Ρωσίας Νικόλαος Α’ και Αλέξανδρος Β’ χρηματοδότησαν την αναστήλωσή της, διαπιστώσαμε ότι ο ναός της Αγίας Τριάδας (όπως λέγεται επίσημα, δεν το ήξερες, βάζουμε στοίχημα) χτίστηκε τον 11ο αιώνα πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική, κι εκείνη με τη σειρά της επάνω σε ρωμαϊκό ναό. Τα χρόνια του Βυζαντίου ήταν καθολικό γυναικείας μονής, κι η περιοχή στην οποία βρισκόταν ήταν τότε ακατοίκητη.



Η Παντάνασσα είναι το Μοναστηράκι που βάφτισε όλη την περιοχή γύρω του. Είναι, επίσης, ό,τι απέμεινε από τη Μονή της Παντάνασσας, η οποία λειτουργούσε μεταξύ άλλων και ως κέντρο υφαντικής, προμηθεύοντας το παζάρι και εξασφαλίζοντας δουλειά στις άπορες γυναίκες της Αθήνας. Χρονολογείται γύρω στον 10ο-11ο αιώνα.



Ο Άγιος Νικόλαος ο Ραγκαβάς κρύβει στο εσωτερικό του ένα μυστικό: Την πρώτη καμπάνα που επισκευάστηκε όταν η Αθήνα απελευθερώθηκε προσωρινά το 1822, κι εκείνη που χτύπησε το πρώτο Πάσχα του νέου ελληνικού κράτους, το 1833. Η εκκλησία που βρίσκεται στην Πλάκα, μεταξύ των οδών Πρυτανείου και Επιχάρμου, χτίστηκε τον 11ο αιώνα.



Η γειτονική Σωτήρα του Κοττάκη χτίστηκε την ίδια περίοδο, επάνω σε παλιότερο εκκλησάκι του 6ου αιώνα, κι ήταν η εκκλησία στην οποία παντρεύτηκε, κι αργότερα κηδεύτηκε, ο Γιώργος Σεφέρης. Επισήμως το όνομα της εκκλησίας είναι Μεταμόρφωση του Σωτήρος –το άλλο, πιο γνωστό όνομα του ιδιοκτήτη της είχε βαφτίσει τον Μεσαίωνα ολόκληρη τη γειτονιά της.





Η Αγία Αικατερίνη βρίσκεται επίσης στην Πλάκα, επίσης από τον 11ο αιώνα. Ο μίνι αρχαιολογικός χώρος στην αυλή της φιλοξενεί τα απομεινάρια ρωμαϊκού ναού, τμήματα του οποίου, εχμ, ανακυκλώθηκαν για να γίνουν παλαιοχριστιανική βασιλική. Ένας κεραυνός (Δία, εσύ;) χτύπησε την εκκλησία στις 9 Μαΐου του 1849, καταστρέφοντας τμήμα του εσωτερικού της.