Διαδίκτυο, δημοκρατία και δημοσιογραφία των πολιτών

του Λουκά Τσουκνίδα

Όποιος έχει λογαριασμό twitter και θέλει να παρακολουθεί τι γίνεται στον κόσμο, στο πεδίο των επαναστάσεων, μαζικών διαμαρτυριών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γνωρίζει καλά πως ο άνθρωπος που πρέπει ν' αφήσει να του μπουκώσει το timeline με αναδημοσιεύσεις, updates και links δεν είναι άλλος απ' τον Αστέρη Μασούρα. Όποιος πάλι θέλει να μαθαίνει τον αντίλογο σε όλην αυτήν την, στα όρια της ουτοπολαγνείας, ευφορία που προκαλεί η συμβολή των social media στην εξάπλωση και μαζικοποίηση των απανταχού δίκαιων λαϊκών αγώνων, δεν έχει παρά να διαβάζει τον Ευγκένι Μοροζόφ, τον πιο χοτ ομιλητή σήμερα πάνω στο ρόλο του cyber-ακτιβισμού στις αλλαγές που απαιτούνται ή προκύπτουν στον πραγματικό κόσμο. Το απόγευμα της Τρίτης, στη Στέγη Γραμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση, οι δυο τους μίλησαν περί “Διαδικτύου, δημοκρατίας και δημοσιογραφίας των πολιτών” με συντονιστή και συνομιλητή τον βετεράνο δημοσιογράφο Δημήτρη Ψυχογιό.

Ο Αστέρης είναι φίλος μου και ξέρω ότι η μαχητικότητά του προκύπτει απ' το ότι δεν είναι θεωρητικός, αλλά υπερενεργός πολίτης-δημοσιογράφος με μεγάλη γνώση της αντίστοιχης δεοντολογίας και μεθοδολογίας. Ο Μοροζόφ είναι κάποιος με τον οποίο συνήθως συμφωνώ, ας πούμε ότι λέει πράγματα που, μάλλον, θα έλεγα κι εγώ αν έπρεπε να μιλήσω για αυτό το θέμα. Περίμενα λοιπόν πώς και πώς να τρίψει τη μούρη του φίλου μου στο καναβάτσο για να γελάσω με την καρδιά μου και να έχω κάτι να του χτυπάω στις μπίρες μετά. Κρίμα, όμως. Ο διαιτητής είχε άλλη άποψη...

Οι μονόλογοι και η σφήνα

Ο κ. Ψυχογιός, αν και μέχρι πρόσφατα δίδασκε δημοσιογραφία, ήταν εξ αρχής ο λιγότερο σχετικός με την ουσία του κεντρικού θέματος από τους άλλους δύο. Αντί λοιπόν να κάνει μια σύντομη τοποθέτηση και να δευτερολογήσει πάνω στις παρουσιάσεις των πιο ειδικών (λόγω της τρέχουσας ενασχόλησής τους με το θέμα προφανώς), έκοψε τον όποιο ρυθμό θα μπορούσε να υπάρξει μετά από δυο εικοσάλεπτους μονόλογους για να εκτεθεί, απλώς, ως κάποιος που είναι τόσο προσκολλημένος σε ιερές αγελάδες που χωρίς κανένα μέτρο ή σύνεση δε διστάζει να απορρίπτει το ίδιο το θέμα της συζήτησης στην οποία κλήθηκε να συνεισφέρει.

Απέρριψε την ύπαρξη της έννοιας “δημοσιογραφία των πολιτών”, με επιχείρημα το αναμφισβήτητο γεγονός ότι ένας πολίτης δεν έχει πρόσβαση σε θεσμικές πηγές ειδήσεων και πληροφοριών, όπως ένας επαγγελματίας, υπάλληλος δημοσιογραφικού οργανισμού. Αφού το πόδι της δεν ταιριάζει στο παπούτσι δηλαδή, τότε δεν είναι η αγνή αμόλυντη σταχτοπούτα. Στη συνέχεια, μας έκανε να χασμουρηθούμε με τις αναφορές του στην βαθιά ιστορία των ΜΜΕ και σήκωσε ένα τείχος ανάμεσα σε Μασούρα και Μοροζόφ που έπρεπε να ξεκινήσουν την όλη κουβέντα απ' την αρχή, “απολογούμενοι” για τον τίτλο της εκδήλωσης και κινδυνεύοντας να χάσουν την ουσία της.

Παρ' όλ' αυτά, και παρ' ότι ο Ευγκένι Μοροζόφ είναι επαγγελματίας ομιλητής και κατά διαστήματα έμπαινε στον αυτόματο πιλότο, τονίστηκαν μερικά σημαντικά σημεία και από σκοπιές που δε βλέπει κανείς εκ πρώτης όψεως. Πρώτα πρώτα αποκηρύχθηκε γρήγορα γρήγορα η ταμπέλα της “επανάστασης των social media”, μια συμπιεσμένη εκδοχή της επιφανειακής εικόνας την οποία διαθέτουν γι' αυτά, και διαδίδουν συνεπώς, οι “επαγγελματίες” δημοσιογράφοι που καλύπτουν θέματα με γνώμονα τον εντυπωσιασμό και τις έγκυρες πηγές, παρά την εμβάθυνση στο θέμα και τη διαμόρφωση μιας προσωπικής κρίσης.

Ξεκαθαρίζοντας αυτό, ο Αστέρης παρουσίασε τις διακυμάνσεις στον αντίκτυπο που είχε η χρήση των νέων μέσων από τους πολίτες σε πρόσφατες επαναστάσεις ή μαζικές κινητοποιήσεις, όπως της Αιγύπτου την οποία παρακολούθησε πολύ στενά. Σημείωσε επίσης τη σημασία που έχει η διαμόρφωση μιας δημοσιογραφικής κουλτούρας μεταξύ των πολιτών (κουλτούρα καταγραφής και κρίσης), όχι μόνο στα πιο εμφανώς καταπιεστικά καθεστώτα, αλλά και σε εδραιωμένες δημοκρατίες, που χρειάζονται τη συμβολή όλων μας για την περιφρούρησή τους.

Ο Μοροζόφ, πέρα απ' την πάγια θέση του ότι τα εργαλεία του ίντερνετ είναι δίκοπα μαχαίρια και μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν και οι καταπιεστές για να εξουδετερώσουν τους αντιφρονούντες (και τα χρησιμοποιούν ήδη), έφερε στο τραπέζι μερικές ακόμη ενδιαφέρουσες πτυχές του θέματος, που είναι γνωστές, αλλά ξεχνιούνται εύκολα.

Πρώτα πρώτα, το γεγονός ότι οι εταιρείες που, έχοντας τις πιο δημοφιλείς υπηρεσίες, λειτουργούν ως μεσάζοντες σε όλα αυτά, είναι ταγμένες στο κέρδος τους και όσο μεγαλώνουν τόσο πιο εξαρτημένες και πολύπλοκες γίνονται οι διεθνείς τους σχέσεις. Επιπλέον δεν έχουν επίγνωση της πολιτικής κατάστασης σε όλα τα μέρη του κόσμου, όπου, παρ' όλ' αυτά, θέλουν και έχουν πετύχει να εξαπλωθούν ως εργαλεία κοινωνικοποίησης και οργάνωσης. Οπότε, ίσως δεν πρέπει να αφήνουμε τόσο μεγάλο βάρος στις πλάτες τους δίνοντας το brand-name τους σε ολόκληρες επαναστάσεις.

Δεύτερον, το ότι η σφαιρική και άμεση ενημέρωση που δύναται να παράσχει σε κάποιον το ίντερνετ, υπονομεύεται από εκείνους που είναι πλέον οι μεγαλύτεροι μεσάζοντες (Google, Facebook κλπ.) με τη μέθοδο της εξατομίκευσης των αναζητήσεων και των σχετικών συνδέσμων, που έχει να κάνει με την καλύτερη στόχευση διαφημιστικού υλικού, άρα με το κέρδος. Οπότε η ενημέρωση καθορίζεται από άλλους παράγοντες, καθόλου καινούργιους, αλλά που δε συνάδουν με ουτοπικές προσεγγίσεις στα νέα μέσα.

Οι ερωτήσεις που ακολούθησαν δεν έδωσαν την ευκαιρία να ειπωθεί τίποτε καινούργιο, είτε ήταν διαφωνίες είτε δευτερολογίες πάνω στα ήδη ειπωμένα. Στέκομαι στην παρατήρηση ότι οι περισσότεροι άνθρωποι βρίσκουν στο ίντερνετ όσους συμφωνούν με τις δικές τους απόψεις και διαβάζουν αυτούς και μόνο αυτούς, απορρίπτοντας μόνοι τους (χωρίς τη βοήθεια της αυτόματης εξατομίκευσης) όποια σφαιρική ματιά στα πράγματα μπορεί να τους δώσει το διαδίκτυο. Δεν είναι ανοιχτοί, δεν ψάχνουν, δε φιλτράρουν κι έτσι το νέο μέσο καθίσταται κακέκτυπο του παλιού. Ίσως επειδή έτσι είναι οι άνθρωποι, ίσως επειδή έτσι έχουν μάθει, ίσως επειδή το νέο μέσο είναι ακόμη πολύ νέο. Θα δείξει.

Υπάρχει δημοσιογραφία των πολιτών;

Όσο για τη δημοσιογραφία των πολιτών που έγινε μήλον της έριδος στο πάνελ, γνώμη μου είναι ότι κανένας πολίτης δεν ξυπνάει με διάθεση να αναλάβει την αγγαρεία που συνεπάγεται το εν λόγω επάγγελμα. Αποφασίζει να το κάνει όταν οι επαγγελματίες δεν είναι πια επαρκείς, όταν δεν κάνουν πια τη δουλειά τους σωστά ή έστω τηρώντας τα μίνιμουμ προσχήματα. Το ποιος φταίει γι' αυτό είναι άλλο μεγάλο θέμα. Και ο επαγγελματίας μπορεί να φτάνει μέχρι το “Υπουργικό Συμβούλιο”, αλλά σπάνια παίρνει τα πόδια του να φτάσει δίπλα στον πολίτη που δέχεται τις συνέπειες των αποφάσεων που είδε να παίρνονται.

Σε μια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης δε, όπως η επανάσταση στην Αίγυπτο, ο πολίτης οφείλει να στρατευθεί στον πόλεμο της ενημέρωσης όπως θα στρατευόταν σε έναν κανονικό πόλεμο κατά των καταπιεστών του. Όταν το κάνει, καλό είναι να έχει μια ιδέα πως γίνεται σωστά, αλλά και γνώση των εργαλείων που έχει στη διάθεσή του. Το σημερινό κύμα πολιτών-δημοσιογράφων μοιάζουν λίγο με μαθητευόμενους μάγους, το επόμενο όμως θα ξέρει πολύ καλά τι πρέπει να κάνει απ' το πρώτο λεπτό. Θα ξέρουν και οι αντίπαλοι, φυσικά, όπως τονίζει κάθε φορά ο Μοροζόφ.

Σε μια κατάσταση τώρα όπως η δική μας, απλής παρακμής και αμηχανίας, είναι φυσικό να ψάχνεις σκάνδαλα όπου μπορείς, κι αν δε βρίσκεις να κατασκευάζεις, να πέφτεις στην κιτρινίλα και στη σαπίλα που σου δίδαξαν τα ΜΜΕ σου και να αναμεταδίδεις ανυπόστατες μπούρδες γιατί δεν ξέρεις πώς και δεν έχεις τη διάθεση να τις διασταυρώσεις. Ας ελπίσουμε, σε μια πραγματικά έκτακτη ανάγκη, το δικό μας πλήθος πολιτών-δημοσιογράφων να υπερβεί αυτά τα ελαττώματα και να αποδώσει πραγματικό έργο όπως έκαναν οι άνθρωποι στην Αίγυπτο. Κάποιοι προσπαθούν, αλλά είναι ακόμη σαν τη μύγα μες το γάλα.

Και παραϋπάρχει μάλιστα

Κάποια στιγμή, προς το τέλος της εκδήλωσης, ο Αστέρης Μασούρας κλήθηκε να εξηγήσει γιατί το κάνει ο ίδιος, γιατί δημοσιογραφεί και γιατί παρακολουθεί άλλους πολίτες-δημοσιογράφους τόσο στενά. Θυμήθηκα εκείνη τη φορά που επειδή έβλεπα έναν αγώνα ποδοσφαίρου δεν πήγα στο άλλο δωμάτιο να κουβεντιάσω και να πιω κρασάκι με την παρέα που είχε μαζευτεί εκεί. Μια κοπέλα ήρθε να με καλέσει κι όταν της είπα ότι βλέπω ματς με ρώτησε “Γιατί;”. Η απορία της ήταν γνήσια, αλλά μου ήταν αδύνατο να δώσω μια επαρκή εξήγηση, είτε επί τόπου είτε αργότερα. Γιατί μ' αρέσει, υποθέτω.

Ο Αστέρης το είπε πιο περιφραστικά και μέσα στο πλαίσιο της συζήτησης, αλλά γνωρίζω ότι, ουσιαστικά, είναι αυτό που λέμε “το πάθος του”. Προσωπικά, ως κάποιος που βλέπει σινεμά και διαβάζει λογοτεχνικού τύπου δημοσιογραφικά κείμενα ψάχνοντας αφηγήσεις περισσότερο παρά ξερές αναφορές σε γεγονότα, βρίσκω σε μια σωστά εφαρμοσμένη “δημοσιογραφία των πολιτών” τρομερό ενδιαφέρον και ένα δυνητικό σκαλί προς μια εκδοχή, έστω, της “διεθνούς κοινωνίας των πολιτών”.

Πιο συχνά από δημοσιογράφος είμαι θεατής και, χωρίς να υποτιμώ την αξία της στεγνής είδησης και της απλής καταγραφής των γεγονότων, ψάχνω και τη συναισθηματική εμπλοκή σ' αυτό που παρακολουθώ, όπως γίνεται με μια ταινία ή ένα βιβλίο. Το να παρακολουθείς κάτι δραματικό, που συμβαίνει στην άλλη άκρη του κόσμου μέσα απ' τις σύντομες real-time αφηγήσεις των πρωταγωνιστών, στο Twitter π.χ., σε φέρνει πιο κοντά απ' ότι, αρχικά, νόμιζες. Αποκτάς αγωνία για την έκβαση, διαλέγεις πλευρές κι αγαπημένους χαρακτήρες και, προσπαθώντας να καταλάβεις τι ακριβώς συμβαίνει, συμπάσχεις στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό.

Η διαδικασία αυτή δημιουργεί συναισθηματική μνήμη και αντανακλαστικά που ίσως να μην είχες αναπτύξει στη βολή της δικής σου κοντινής πραγματικότητας. Νοιάζεσαι, με λίγα λόγια, κι η εμπειρία των άλλων γίνεται “κτήμα” σου, ενισχύει τους μηχανισμούς εγρήγορσης απέναντι σε παρόμοιους κινδύνους που μπορεί να χτυπήσουν την πόρτα σου. Επιπλέον, δεν είναι κάτι που βγήκε απ' τη φαντασία κάποιου, είναι μια αφήγηση απρόβλεπτη, με συναισθηματικά σκαμπανεβάσματα, νικητές, ηττημένους, πραγματικές απώλειες και συνέπειες μη αναστρέψιμες.

Είναι η αλήθεια, δηλαδή, και βρίσκεται πλέον στα πόδια μας. Κι όμως, το τι θα κάνουμε με αυτήν παραμένει δικό μας θέμα και μας βαραίνει με μια νέα ευθύνη. Δημιουργική, αλλά και γεμάτη από παγίδες ψευδαισθήσεων. Κι εγώ, ακόμη περιμένω ένα φλογερό ντιμπέιτ του Μοροζόφ με τον Αστέρη. Ίσως στο Twitter...