Πώς διδάσκουν την Ιστορία στα παιδιά σε όλο τον κόσμο
Αναρωτήθηκες ποτέ αν είμαστε μόνο εμείς το κέντρο του κόσμου; Όχι, είναι η απάντηση. Μια σύντομη ματιά στην Ιστορία που διδάσκουν στα σχολεία της Γης.
της Ηρώς Κουνάδη
Έχεις ακούσει την θυμοσοφία που λέει πως «κανείς δεν είναι κακός στην δικιά του ιστορία»; Ναι, λέγεται κατά βάση για γκομενικά και λοιπές μικρο-ιστορίες, ισχύει όμως σε ακόμα μεγαλύτερο, τεράστιο θα έλεγε κανείς βαθμό, στην Ιστορία με γιώτα κεφαλαίο, αυτή που διδάσκονται τα παιδιά στα σχολεία.
Για να το συνειδητοποιήσεις, αρκεί να βγεις χαρωπός όψιμος ενήλικας από ένα οποιοδήποτε σχολείο του κόσμου και να πας μια βόλτα στη γείτονα χώρα, αυτή που σου έμαθαν στο σχολείο ότι είναι ο εχθρός, για να ανακαλύψεις ότι στη δική τους Ιστορία ήσουν εσύ ο κακός. Αυτό, αναλόγως του πόσο τυφλά εμπιστεύεσαι το εκπαιδευτικό σύστημα του κράτους που γεννήθηκες, θα σου φανεί από κατάφωρο ψέμα μέχρι σοκαριστική αλήθεια –ή κάτι στο ενδιάμεσο, αν είσαι φανατικός πασιφιστής.
Και για να μη μιλάμε γενικά κι αόριστα, να ένα παράδειγμα: Ποιος ήταν ο επιτιθέμενος και ποιος ο αμυνόμενος στη Σμύρνη, και τι σου είπαν στο σχολείο για αυτό;
«Στις περισσότερες περιπτώσεις η ιστορία υιοθετεί την οπτική γωνία των κατοίκων της, επαναλαμβάνει όσα διατήρησε η μνήμη της μίας ή της άλλης πλευράς» λέει ο γάλλος ιστορικός Marc Ferro στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.
«Είναι απατηλό να επιδιώκεται η ριζική εξολόθρευση των ψευδών και των μύθων, η διαιώνιση των σιωπών, διότι κατά πάσα πιθανότητα θα επανεμφανίζονταν λαθραία. Και θα ήταν σαν να δημιουργείται ιστορία μέσα στην ιστορία. Ενδείκνυται αντίθετα να εντοπιστούν όλες αυτές οι αντι-αλήθειες, οι μύθοι και τα άρρητα, τα γλωσσικά ολισθήματα. Η πεποίθηση ότι εν ονόματι των μελλοντικών καλών σχέσεων με τους άλλους λαούς πρέπει «να γίνει το παρελθόν άγραφος πίνακας» είναι μία συνταγή και τίποτα περισσότερο: διότι οι σχέσεις, σαν τον έρωτα, έχουν διακυμάνσεις» καταλήγει ο Ferro.
Η εξαίρεση της Γερμανίας
Όπως πιθανότατα ξέρεις αν έχεις δει μερικές γερμανικές ταινίες στη ζωή σου (το Κύμα είναι το πρώτο παράδειγμα που μας έρχεται στο μυαλό) η Γερμανία είναι η εξαίρεση του κανόνα που λέγαμε στην αρχή, ότι κανείς δεν είναι κακός στη δικιά του Ιστορία. Η γερμανική Ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία δίνει τεράστιο βάρος στον ναζισμό, χωρίς στρογγυλοποιήσεις, χωρίς δικαιολογίες, χωρίς «ναι μεν αλλά». Τα παιδιά στη Γερμανία μαθαίνουν απερίφραστα και ανενδοίαστα ότι υπήρξαν οι κακοί της Ιστορίας.
Η Ισπανία που επιβεβαιώνει τον κανόνα
Ακριβώς στον αντίποδα της γερμανικής περίπτωσης, η Ισπανία είναι διαβόητα καλή στο να κρύβει την λιγότερο τιμητική Ιστορία της κάτω από το χαλί. «Στη συλλογή των ερωτήσεων που δεν πρέπει ποτέ να θέτει κανείς, η Ισπανία ήδη προσφέρει στα πολύ μικρά παιδιά πλούσια συγκομιδή» λέει στο βιβλίο του ο Ferro. «Το Μεξικό και το Περού ασφαλώς και κατακτήθηκαν κάποτε από την Ισπανία, αλλά [...] σχεδόν τίποτα δεν αναφέρεται για εκείνη την Ισπανική Αυτοκρατορία. Εκτεινόταν άραγε ποτέ αυτή η αυτοκρατορία από την Κούβα ως τη Μανίλα και τη Γουινέα;
»Ούτε λέξη δεν αναφέρεται για την καταστροφή των Ινδιάνων της Αμερικής ή για το δουλεμπόριο. Ούτε για την ίδια την Ισπανία: Το μικρό παιδί της Ισπανίας θα αγνοεί ασφαλώς τι απέγιναν οι Εβραίοι και οι Μαυριτανοί της, οι οποίοι εξορίστηκαν ή αλλαξοπίστησαν με τη βία. Ούτε θα μάθει ποτέ, ή τουλάχιστον όχι από την επίσημη ιστορία, ότι η Ισπανία ανακηρύχθηκε δημοκρατία το 1931 με την ίδια τη θέληση των πολιτών της. Πράγματι, καθώς η ιστορία ταυτίζεται με την ιστορία της Καστίλης, ο Ισπανός δεν θεωρεί πάντοτε την ιστορία αυτή δική του ιστορία, ιδίως αν είναι Καταλανός, Βάσκος η Γαλικιανός».
Αναρωτήθηκες ποτέ τι λένε για τους λευκούς στην Αφρική;
Ναι, η απάντηση είναι αυτή που μαντεύεις –δεν είμαστε όμως απλά οι κακοί. «Στους νεαρούς Αφρικανούς το ιστορικό παρελθόν της ηπείρου τους μοιάζει με φωτεινή παρέλαση βασιλείων και αυτοκρατοριών, που το ένα είναι ενδοξότερο και τελειότερο από το άλλο» λέει στο βιβλίο ο Ferro. Η Ιστορία ξεκινά από την Αυτοκρατορία της Γκάνας (αν δεν έχεις ιδέα από αφρικανική ιστορία, ένδοξη αυτοκρατορία της Δυτικής Αφρικής που μεσουρανούσε από το 300 μέχρι το 1100 περίπου μ.Χ.) και περνά σε αυτές του Μάλι, των Σονγκάι του Γκάο, τα βασίλεια των Μοσί και των Μπαντού (κι άλλα ονόματα που δεν ξέρεις, ναι, πάτα τα λινκ).
Όλα αυτά παρουσιάζονται σε αντιδιαστολή με τη χριστιανική Δύση, την Ευρώπη δηλαδή, η οποία ζει την παρακμή της όσο οι πολιτισμοί της Αφρικής ακμάζουν: Λιμοί, πόλεμοι, άνθρωποι αμόρφωτοι που «δεν ταξιδεύουν και δεν γνωρίζονται μεταξύ τους», που πεθαίνουν νέοι και είναι υποτελείς στους ηγεμόνες τους. Με το που σηκώνουμε κεφάλι από την αθλία αυτή κατάσταση –που ψέμα δεν είναι– αρχίζουμε τις διάφορες μορφές επέκτασης, με σταυροφορίες και αποικισμούς. Κι ύστερα έρχεται το δουλεμπόριο και τα πλακώνει όλα.
Χαρακτηριστικό απόσπασμα από βιβλίο της Τετάρτης δημοτικού της Σενεγάλης: «Ονομάζουμε δουλεμπόριο το εμπόριο μαύρων, τους οποίους ξερίζωναν από τις οικογένειές τους, τους πουλούσαν σκλάβους και τους μετέφεραν κυρίως στην Αμερική από το τέλος του 15ου αιώνα και μετά. Το εμπόριο αυτό, το οποίο ασκούσαν τα περισσότερα ευρωπαϊκά έθνη, οι Αμερικανοί και οι Άραβες, με τη συνενοχή των ίδιων των αφρικανών αρχηγών, διήρκεσε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα και σημάδεψε βαθιά την ιστορία της Μαύρης Αφρικής».
Η άρια φυλή και η περίπτωση του Ιράν
Καταρχάς ναι, σε αυτό που αναρωτιέσαι η απάντηση είναι ναι: Ό,τι μας είπαν εμάς στο σχολείο για τον Αλέξανδρο –δεν κατακτούσε χώρες, τις εκπολίτιζε– το ίδιο λένε στο Ιράν για τον Δαρείο. Εννοείται ότι στους Περσικούς Πολέμους οι Πέρσες ήταν οι καλοί. Άκου όμως και κάτι ακόμα πιο ενδιαφέρον: Σε μια προσπάθεια να διαχωρίσει την θέση του από τους Άραβες, παρά την αραβική κατάκτηση και την υιοθέτηση του Ισλάμ, «το Ιράν αποστασιοποιείται από τον αραβικό κόσμο περισσότερο από όλες τις ισλαμικές χώρες» σημειώνει ο Ferro. Έτσι, «εξαρχής διευκρινίζεται στη σχολική ιστορία, δύο φορές και όχι μόνο μία, ότι οι Ιρανοί ανήκουν στην άρια φυλή» κι ας είναι πια ο όρος παρωχημένος και καταδικαστέος εξαιτίας της σύνδεσής του με τον Χίτλερ και το Τρίτο Ράιχ.
«Το Ιράν παρουσιάζεται ως η χώρα όπου ιδρύθηκε η πρώτη μεγάλη θρησκεία, προτού αυτοπροσδιοριστεί ως η πρώτη μεγάλη αυτοκρατορία» συνεχίζει το βιβλίο, σημειώνοντας επίσης την εξής ενδιαφέρουσα διαφορά οπτικής: Σε αντίθεση με την δυτικοκεντρική ματιά μας, που θεωρεί ακμή της Περσίας την δυναστεία των Αχαιμενιδών (Κύρο, Δαρείο, Ξέρξη και τα λοιπά παιδιά, την εποχή των Περσικών Πολέμων δηλαδή) τα παιδιά στο Ιράν μαθαίνουν ότι η ενδοξότερη περίοδος του παρελθόντος τους ήταν η δυναστεία των Σασσανιδών (από τον 4ο μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ. περίπου, τότε δηλαδή που δεν είχαν ιδιαίτερες, έως καθόλου, σχέσεις με την Δύση).
(*) Αν σου ανοίξαμε την όρεξη, το Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο του Marc Ferro είναι διαθέσιμο σε βιβλίο και σε ebook, το αγοράζεις από εδώ.
Έχεις ακούσει την θυμοσοφία που λέει πως «κανείς δεν είναι κακός στην δικιά του ιστορία»; Ναι, λέγεται κατά βάση για γκομενικά και λοιπές μικρο-ιστορίες, ισχύει όμως σε ακόμα μεγαλύτερο, τεράστιο θα έλεγε κανείς βαθμό, στην Ιστορία με γιώτα κεφαλαίο, αυτή που διδάσκονται τα παιδιά στα σχολεία.
Για να το συνειδητοποιήσεις, αρκεί να βγεις χαρωπός όψιμος ενήλικας από ένα οποιοδήποτε σχολείο του κόσμου και να πας μια βόλτα στη γείτονα χώρα, αυτή που σου έμαθαν στο σχολείο ότι είναι ο εχθρός, για να ανακαλύψεις ότι στη δική τους Ιστορία ήσουν εσύ ο κακός. Αυτό, αναλόγως του πόσο τυφλά εμπιστεύεσαι το εκπαιδευτικό σύστημα του κράτους που γεννήθηκες, θα σου φανεί από κατάφωρο ψέμα μέχρι σοκαριστική αλήθεια –ή κάτι στο ενδιάμεσο, αν είσαι φανατικός πασιφιστής.
Και για να μη μιλάμε γενικά κι αόριστα, να ένα παράδειγμα: Ποιος ήταν ο επιτιθέμενος και ποιος ο αμυνόμενος στη Σμύρνη, και τι σου είπαν στο σχολείο για αυτό;
«Στις περισσότερες περιπτώσεις η ιστορία υιοθετεί την οπτική γωνία των κατοίκων της, επαναλαμβάνει όσα διατήρησε η μνήμη της μίας ή της άλλης πλευράς» λέει ο γάλλος ιστορικός Marc Ferro στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.
«Είναι απατηλό να επιδιώκεται η ριζική εξολόθρευση των ψευδών και των μύθων, η διαιώνιση των σιωπών, διότι κατά πάσα πιθανότητα θα επανεμφανίζονταν λαθραία. Και θα ήταν σαν να δημιουργείται ιστορία μέσα στην ιστορία. Ενδείκνυται αντίθετα να εντοπιστούν όλες αυτές οι αντι-αλήθειες, οι μύθοι και τα άρρητα, τα γλωσσικά ολισθήματα. Η πεποίθηση ότι εν ονόματι των μελλοντικών καλών σχέσεων με τους άλλους λαούς πρέπει «να γίνει το παρελθόν άγραφος πίνακας» είναι μία συνταγή και τίποτα περισσότερο: διότι οι σχέσεις, σαν τον έρωτα, έχουν διακυμάνσεις» καταλήγει ο Ferro.
Η εξαίρεση της Γερμανίας
Όπως πιθανότατα ξέρεις αν έχεις δει μερικές γερμανικές ταινίες στη ζωή σου (το Κύμα είναι το πρώτο παράδειγμα που μας έρχεται στο μυαλό) η Γερμανία είναι η εξαίρεση του κανόνα που λέγαμε στην αρχή, ότι κανείς δεν είναι κακός στη δικιά του Ιστορία. Η γερμανική Ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία δίνει τεράστιο βάρος στον ναζισμό, χωρίς στρογγυλοποιήσεις, χωρίς δικαιολογίες, χωρίς «ναι μεν αλλά». Τα παιδιά στη Γερμανία μαθαίνουν απερίφραστα και ανενδοίαστα ότι υπήρξαν οι κακοί της Ιστορίας.
Η Ισπανία που επιβεβαιώνει τον κανόνα
Ακριβώς στον αντίποδα της γερμανικής περίπτωσης, η Ισπανία είναι διαβόητα καλή στο να κρύβει την λιγότερο τιμητική Ιστορία της κάτω από το χαλί. «Στη συλλογή των ερωτήσεων που δεν πρέπει ποτέ να θέτει κανείς, η Ισπανία ήδη προσφέρει στα πολύ μικρά παιδιά πλούσια συγκομιδή» λέει στο βιβλίο του ο Ferro. «Το Μεξικό και το Περού ασφαλώς και κατακτήθηκαν κάποτε από την Ισπανία, αλλά [...] σχεδόν τίποτα δεν αναφέρεται για εκείνη την Ισπανική Αυτοκρατορία. Εκτεινόταν άραγε ποτέ αυτή η αυτοκρατορία από την Κούβα ως τη Μανίλα και τη Γουινέα;
»Ούτε λέξη δεν αναφέρεται για την καταστροφή των Ινδιάνων της Αμερικής ή για το δουλεμπόριο. Ούτε για την ίδια την Ισπανία: Το μικρό παιδί της Ισπανίας θα αγνοεί ασφαλώς τι απέγιναν οι Εβραίοι και οι Μαυριτανοί της, οι οποίοι εξορίστηκαν ή αλλαξοπίστησαν με τη βία. Ούτε θα μάθει ποτέ, ή τουλάχιστον όχι από την επίσημη ιστορία, ότι η Ισπανία ανακηρύχθηκε δημοκρατία το 1931 με την ίδια τη θέληση των πολιτών της. Πράγματι, καθώς η ιστορία ταυτίζεται με την ιστορία της Καστίλης, ο Ισπανός δεν θεωρεί πάντοτε την ιστορία αυτή δική του ιστορία, ιδίως αν είναι Καταλανός, Βάσκος η Γαλικιανός».
Αναρωτήθηκες ποτέ τι λένε για τους λευκούς στην Αφρική;
Ναι, η απάντηση είναι αυτή που μαντεύεις –δεν είμαστε όμως απλά οι κακοί. «Στους νεαρούς Αφρικανούς το ιστορικό παρελθόν της ηπείρου τους μοιάζει με φωτεινή παρέλαση βασιλείων και αυτοκρατοριών, που το ένα είναι ενδοξότερο και τελειότερο από το άλλο» λέει στο βιβλίο ο Ferro. Η Ιστορία ξεκινά από την Αυτοκρατορία της Γκάνας (αν δεν έχεις ιδέα από αφρικανική ιστορία, ένδοξη αυτοκρατορία της Δυτικής Αφρικής που μεσουρανούσε από το 300 μέχρι το 1100 περίπου μ.Χ.) και περνά σε αυτές του Μάλι, των Σονγκάι του Γκάο, τα βασίλεια των Μοσί και των Μπαντού (κι άλλα ονόματα που δεν ξέρεις, ναι, πάτα τα λινκ).
Όλα αυτά παρουσιάζονται σε αντιδιαστολή με τη χριστιανική Δύση, την Ευρώπη δηλαδή, η οποία ζει την παρακμή της όσο οι πολιτισμοί της Αφρικής ακμάζουν: Λιμοί, πόλεμοι, άνθρωποι αμόρφωτοι που «δεν ταξιδεύουν και δεν γνωρίζονται μεταξύ τους», που πεθαίνουν νέοι και είναι υποτελείς στους ηγεμόνες τους. Με το που σηκώνουμε κεφάλι από την αθλία αυτή κατάσταση –που ψέμα δεν είναι– αρχίζουμε τις διάφορες μορφές επέκτασης, με σταυροφορίες και αποικισμούς. Κι ύστερα έρχεται το δουλεμπόριο και τα πλακώνει όλα.
Χαρακτηριστικό απόσπασμα από βιβλίο της Τετάρτης δημοτικού της Σενεγάλης: «Ονομάζουμε δουλεμπόριο το εμπόριο μαύρων, τους οποίους ξερίζωναν από τις οικογένειές τους, τους πουλούσαν σκλάβους και τους μετέφεραν κυρίως στην Αμερική από το τέλος του 15ου αιώνα και μετά. Το εμπόριο αυτό, το οποίο ασκούσαν τα περισσότερα ευρωπαϊκά έθνη, οι Αμερικανοί και οι Άραβες, με τη συνενοχή των ίδιων των αφρικανών αρχηγών, διήρκεσε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα και σημάδεψε βαθιά την ιστορία της Μαύρης Αφρικής».
Η άρια φυλή και η περίπτωση του Ιράν
Καταρχάς ναι, σε αυτό που αναρωτιέσαι η απάντηση είναι ναι: Ό,τι μας είπαν εμάς στο σχολείο για τον Αλέξανδρο –δεν κατακτούσε χώρες, τις εκπολίτιζε– το ίδιο λένε στο Ιράν για τον Δαρείο. Εννοείται ότι στους Περσικούς Πολέμους οι Πέρσες ήταν οι καλοί. Άκου όμως και κάτι ακόμα πιο ενδιαφέρον: Σε μια προσπάθεια να διαχωρίσει την θέση του από τους Άραβες, παρά την αραβική κατάκτηση και την υιοθέτηση του Ισλάμ, «το Ιράν αποστασιοποιείται από τον αραβικό κόσμο περισσότερο από όλες τις ισλαμικές χώρες» σημειώνει ο Ferro. Έτσι, «εξαρχής διευκρινίζεται στη σχολική ιστορία, δύο φορές και όχι μόνο μία, ότι οι Ιρανοί ανήκουν στην άρια φυλή» κι ας είναι πια ο όρος παρωχημένος και καταδικαστέος εξαιτίας της σύνδεσής του με τον Χίτλερ και το Τρίτο Ράιχ.
«Το Ιράν παρουσιάζεται ως η χώρα όπου ιδρύθηκε η πρώτη μεγάλη θρησκεία, προτού αυτοπροσδιοριστεί ως η πρώτη μεγάλη αυτοκρατορία» συνεχίζει το βιβλίο, σημειώνοντας επίσης την εξής ενδιαφέρουσα διαφορά οπτικής: Σε αντίθεση με την δυτικοκεντρική ματιά μας, που θεωρεί ακμή της Περσίας την δυναστεία των Αχαιμενιδών (Κύρο, Δαρείο, Ξέρξη και τα λοιπά παιδιά, την εποχή των Περσικών Πολέμων δηλαδή) τα παιδιά στο Ιράν μαθαίνουν ότι η ενδοξότερη περίοδος του παρελθόντος τους ήταν η δυναστεία των Σασσανιδών (από τον 4ο μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ. περίπου, τότε δηλαδή που δεν είχαν ιδιαίτερες, έως καθόλου, σχέσεις με την Δύση).
(*) Αν σου ανοίξαμε την όρεξη, το Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο του Marc Ferro είναι διαθέσιμο σε βιβλίο και σε ebook, το αγοράζεις από εδώ.
