Γιατί χρειάζεται ένα βιβλίο για την κατανόηση του αντισημιτισμού;

συνέντευξη στην Ηρώ Κουνάδη

Οι θεωρίες συνωμοσίας που εξηγούν τα πάντα, από την κλιματική αλλαγή και την παγκοσμιοποίηση ως τον κορωνοϊό και το ελληνικό χρέος. Τα ανέκδοτα που «έλα μωρέ, ανώδυνα αστειάκια είναι». Οι στερεοτυπικές εκφράσεις που χρησιμοποιούνται ακόμα για να περιγράψουν μια ορισμένη σχέση ανθρώπων (κατά κανόνα σε θέση ισχύος) με τα χρήματα. Οι βανδαλισμοί νεκροταφείων (νεκροταφείων!) στο όνομα της αλληλεγγύης με τον παλαιστινιακό λαό, που μια σβάστικα επάνω σε μαρμάρινη ταφόπλακα περίμενε για να δικαιωθεί. Τα πογκρόμ που συνέβησαν δίπλα σου, στην πόλη σου, στο νησί των γονιών σου, και για τα οποία δεν έμαθες τίποτα ποτέ. «Άντε καλέ, ποιος αντισημιτισμός; Υπερβάλλουν για να το παίζουν θύματα».

Το βιβλίο Για την Κατανόηση του Αντισημιτισμού, της αμερικανικής ομάδας Εβραίες υπέρ της Φυλετικής και Οικονομικής Δικαιοσύνης, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Τοποβόρος, δεν θα σου θυμίσει απλά πως όλα αυτά συμβαίνουν δίπλα σου. Θα σου εξηγήσει και ακριβώς γιατί συμβαίνουν, πότε ξεκίνησαν να συμβαίνουν, πόσο άμεσα σχετίζονται με κάθε άλλη μορφή ρατσισμού (ναι, και με την εξαιρετικά επίκαιρη ισλαμοφοβία· για την ακρίβεια, κυρίως με αυτή) και πόσο καλά συνεχίζουν να εξυπηρετούν τα πολιτικά και οικονομικά συστήματα που τα έθρεψαν.

Μιλήσαμε με τον μεταφραστή του βιβλίου, εκπαιδευτικό και δάσκαλο της εβραϊκής γλώσσας, Μιχάλη Δασκαλάκη Γιόντη, για τον αντισημιτισμό στις σκοτεινές σελίδες της ελληνικής Ιστορίας, για τις βαθιές αγκυλώσεις μιας κοινωνίας που αρνείται πεισματικά τον ρατσισμό της, και για το πόσο εύκολο είναι τελικά να καταρρίψεις θεωρίες συνωμοσίας που χτίστηκαν πάνω σε στερεότυπα αιώνων.

Γιατί χρειάζεται στην Ελλάδα του 2020 ένα βιβλίο για την κατανόηση του αντισημιτισμού;
Καταρχάς να πω ότι το βιβλίο εστιάζει κυρίως στην κατάσταση στις ΗΠΑ καθώς οι συγγραφείς ζουν εκεί. Επομένως, από την μία προσφέρει μια γενική και απλή εισαγωγή στον αντισημιτισμό και τις ρίζες του στην χριστιανική παράδοση· από την άλλη, αποτελεί μια ειδικότερη ανάλυση του αμερικάνικου αντισημιτισμού, ο οποίος διαφέρει αρκετά από τον ελληνικό.

Η Ελλάδα όπως οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, έχει ένα μεγάλο πρόβλημα αντισημιτισμού: ανοιχτά αντισημίτες εκλέγονται στην βουλή σταθερά, μητροπολίτες συνεργάζονται με ναζί, οι βεβηλώσεις εβραϊκών μνημείων και νεκροταφείων είναι καθημερινές, ενώ οι αντισημιτικές θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν την κύρια θεματική διάφορων εφημερίδων, περιοδικών και τηλεοπτικών εκπομπών.

Σε αντίθεση με άλλες χώρες, η συζήτηση στην Ελλάδα για τον αντισημιτισμό βρίσκεται ακόμη σε εμβρυακό στάδιο. Είναι αλήθεια ότι ο όρος έχει εισχωρήσει πλέον στον δημόσιο λόγο. Παρόλα αυτά, οι περισσότερες αναφορές στο πρόβλημα παραμένουν ένας συνδυασμός αόριστων ευχολογίων και προβλέψιμων κλισέ. Λίγοι μιλάνε για τον αντισημιτισμό ως δομικό στοιχείο της ελληνικής κοινωνίας που πρέπει να καταπολεμηθεί.

Γιατί υπήρξε/ υπάρχει η ανάγκη να προσδιοριστεί ο ρατσισμός εναντίον των εβραίων με μια συγκεκριμένη λέξη;
Οφείλουμε τον όρο “αντισημιτισμό” στους ίδιους τους αντισημίτες. Για πρώτη φορά εμφανίστηκε το 1879 σε μια ρατσιστική μπροσούρα ενός Γερμανού εθνικιστή. Ο νεολογισμός “αντισημιτισμός” απηχεί την “επιστημονική” άποψη της εποχής. Σύμφωνα με αυτήν, οι εβραίοι ανήκουν στην σημιτική φυλή που είναι δήθεν κατώτερη από την αρία φυλή, η οποία , κατά κανόνα, περιλαμβάνει τους Ευρωπαίους χριστιανούς. Από τότε κι έπειτα, ο όρος υιοθετήθηκε από όλους τους μετέπειτα αντισημίτες που ήθελαν να νομιμοποιήσουν πολιτικά το μίσος τους.

Σήμερα, έχει γίνει αποδεκτό από την έρευνα ότι η μετάβαση από τον παραδοσιακό χριστιανικό αντι-ιουδαϊσμό στον φυλετικό αντισημιτισμό του 19ου και 20ου αιώνα ήταν μια ποιοτική αναβάθμιση της αντι-εβραϊκής κοσμοθεωρίας, η οποία τελικά οδήγησε και στην γενοκτονία.

Πλέον χρησιμοποιούμε αναδρομικά τον όρο “αντισημιτισμό” για να αναφερθούμε στην μακραίωνη εχθρότητα κατά των εβραίων για πρακτικούς και ιστορικούς λόγους. Ένας από αυτούς είναι ότι ο νεωτερικός αντισημιτισμός υιοθέτησε κι αξιοποίησε όλες τις μορφές αντι-εβραϊσμού που είχαν προηγηθεί.

Είναι πολύ εύκολο για τον έλληνα αναγνώστη να σκεφτεί "η ελληνική κοινωνία δεν λειτουργεί έτσι" (με τόσο ευδιάκριτες φυλετικές ιεραρχίες πχ) οπότε όλο αυτό που περιγράφεται στο βιβλίο δε με αφορά. Υπάρχουν όμως ομοιότητες, ή κοινά σημεία;
Η βασική ομοιότητα έγκειται στην ύπαρξη μιας κυρίαρχης ταυτότητας που αντιπροσωπεύει το έθνος και αποκλείει όσους και όσες δεν ανήκουν σε αυτήν. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η εθνική ταυτότητα ετεροπροσδιορίστηκε με βάση περισσότερο θρησκευτικές και γλωσσικές διαφορές που όμως γίνονταν αντιληπτές επίσης ως φυλετικές. Ως αποτέλεσμα, η λέξη “Έλληνας” κατέληξε να σημαίνει “ελληνόφωνος χριστιανός ορθόδοξος άνδρας”, πράγμα που αποτυπώνεται και στο Σύνταγμα. Επομένως, όλοι όσοι παρεκκλίνουν από αυτή την νόρμα (μουσουλμάνοι, εβραίοι, σλαβόφωνοι, Ρομά και φυσικά οι γυναίκες) έχουν υποστεί μεγαλύτερους ή μικρότερους αποκλεισμούς, καταπίεση και βία.

Όσον αφορά τον αντισημιτισμό, η Ελλάδα έχει την δικιά της παράδοση: αιώνες αντισημιτικών παραδόσεων και στερεοτύπων, θρησκευτικός αντι-ιουδαϊσμός που κρατάει από τα Πατερικά κείμενα, πογκρόμ, αντισημιτικοί νόμοι και πάνω από όλα η εμπλοκή του ελληνικού κράτους στο Ολοκαύτωμα. Η τελευταία πήρε κυρίως την μορφή της νομιμοποίησης της λεηλασίας εβραϊκών ιδιωτικών και κοινοτικών περιουσιών με αποκορύφωμα την οικειοποίηση χιλιάδων καταστημάτων και διαμερισμάτων στην Θεσσαλονίκη και την καταστροφή του γιγάντιου εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης.

Σήμερα, το 2020, τίποτα από τα παραπάνω δεν έχει αντιμετωπιστεί με την αίσθηση ευθύνης και την σοβαρότητα που τους αναλογεί. Είναι εύκολο να συγκινείσαι διαβάζοντας το ημερολόγιο της Άννα Φρανκ και να μουρμουράς μηχανικά “Ποτέ Ξανά”. Είναι απείρως δυσκολότερο να σκέφτεσαι ότι η σχολή σου είναι χτισμένη πάνω σε κόκαλα εβραίων ή ότι ο μόνος λόγος που έχεις ένα ακίνητο είναι επειδή το έκλεψε ο παππούς σου από μια οικογένεια που εξοντώθηκε στο Άουσβιτς.

Μιλάμε για το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, σωστά; Τι ακριβώς συνέβη εκεί;
Από τα τέλη του 1942, προτού ακόμη εκτοπιστούν οι εβραίοι Θεσσαλονικείς από την πόλη, οι δημοτικές αρχές, σε συνεργασία με τους Γερμανούς, οργάνωσαν και έφεραν εις πέρας την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης. Οι ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά ενώ στην έκταση του πρώην νεκροταφείου χτίστηκαν πολλά κτίρια, συμπεριλαμβανομένης της πανεπιστημιούπολης του ΑΠΘ. Για περισσότερες λεπτομέρειες παραπέμπω στη δουλειά του Λεόν Σαλτιέλ που έχει κάνει εμπεριστατωμένη έρευνα επί του θέματος.

Σε ένα πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο του βιβλίου απαντάται το ερώτημα "είναι η κριτική εναντίον του Ισραήλ αντισημιτισμός;" (spoiler alert: όχι). Γιατί πολύς κόσμος δυσκολεύεται να τα διαχωρίσει αυτά τα δύο;
Ο αντισημιτισμός είναι τόσο βαθιά ριζωμένος σε όλους μας που απαιτεί μεγάλη και συνειδητή ατομική προσπάθεια ώστε να απορριφθεί. Διαφορετικά, είναι σίγουρο ότι θα εκδηλωθεί, ακόμα και όταν οι προθέσεις μας είναι καλές.

Εν προκειμένω, το πρόβλημα δεν είναι η κριτική στο κράτος του Ισραήλ ή σε οποιοδήποτε κράτος. Το πρόβλημα είναι ο λεγόμενος “αντισιωνισμός”, δηλαδή η εναντίωση στον εβραϊκό εθνικισμό. Είναι ενδεικτικό ότι ο σιωνισμός είναι το μόνο εθνικιστικό κίνημα που είναι κοινωνικά αποδεκτό να το αρνείσαι εξ ολοκλήρου. Το γεγονός ότι αυτή η εναντίωση στρέφεται εναντίον του μοναδικού εβραϊκού κράτους στον κόσμο δεν είναι σύμπτωση. Για του λόγου το αληθές, τις τελευταίες δεκαετίες η εναντίωση στο Ισραήλ είναι μία από τις πιο συχνές δικαιολογίες για την δολοφονία (ισραηλινών και μη) εβραίων σε όλο τον κόσμο.

Στην πράξη βλέπουμε ότι οι ανά τον κόσμο αντισιωνιστές συνηθίζουν να επιτίθενται στις εβραϊκές κοινότητες των χωρών τους. Όταν κάποιος θεωρεί ότι δείχνει αλληλεγγύη στους Παλαιστινίους με το να βεβηλώνει εβραϊκά μνημεία ή με το να απαιτεί από την έλληνο-εβραϊκή κοινότητα να πάρει θέση για ένα ζήτημα εξωτερικής πολιτικής όπως είναι το παλαιστινιακό, τότε μπορούμε ασφαλώς να μιλήσουμε για αντισημιτισμό υπό αντισιωνιστικό κάλυμμα.

"Η λανθασμένη αντίληψη ότι όλοι οι εβραίοι είναι λευκοί διαπερνά ακόμα και την εβραϊκή κοινότητα" διαβάζουμε σε ένα από τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου. Και αλλού αναφέρεται ότι η συστημική προπαγάνδα θέλει τους εβραίους από πλούσιους μέχρι μέλη μιας σκοτεινής οικονομικής ελίτ που κινεί τα νήματα της Ιστορίας. Πόσο εύκολο είναι να καταρριφθούν αιώνες στερεοτύπων, τώρα που η ίδια η ευκολία της πρόσβασης στην πληροφορία έθρεψε αντί να καταρρίψει τις θεωρίες συνωμοσίας;
Είναι δύσκολο, ίσως και αδύνατο. Νομίζω πως έχει φανεί ιστορικά ότι η μόρφωση συνήθως δεν αποτρέπει τους ανθρώπους από το να διαπράττουν ή να διατάζουν ωμότητες, πόσο μάλλον από το να ενστερνίζονται ρατσιστικές θεωρίες. Κατά την γνώμη μου, το στοίχημα δεν είναι να αλλάξουν γνώμη οι απανταχού ρατσιστές. Αυτό που προέχει είναι οι υπόλοιποι να φροντίσουμε ώστε να μην βρίσκονται σε θέση απ' όπου μπορούν να βλάψουν την εβραϊκή κοινότητα ή οποιαδήποτε άλλη ευάλωτη κοινωνική ομάδα.