Διάσημοι εικαστικοί «διαβάζουν» Καζαντζάκη στο Ωδείο

της Ιωάννας Γκομούζα

Καλοκαίρι του 2015 στο Ρέθυμνο, μέσα στην ηλεκτρισμένη πολιτική ατμόσφαιρα των ημερών, γινόταν ανάσα κι αφετηρία για ανακουφιστική ενδοσκόπηση η περιήγηση στην έκθεση Flying over the Abyss - Η Υπέρβαση της Άβυσσος στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Κρήτης, στα πόδια της ρεθεμνιώτικης Φορτέτζας.

Τώρα που το εικαστικό αφιέρωμα του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ φτάνει στον τρίτο σταθμό του (μετά από μια στάση και στη Θεσσαλονίκη), νιώθω πώς το εγχείρημα φαντάζει ακόμα πιο ταιριαστό εδώ, έτσι που σε βάζει να καταδυθείς στα έγκατα του Ωδείου Αθηνών. Σε μια terra ingognita 1.800 τ.μ. στο Α΄ υπόγειο, με μαρμάρινα δάπεδα και ασοβάτιστους τοίχους που για τέσσερις δεκαετίες έστεκε βουβή και ημιτελής, μέσα στα σκουπίδια. Ταυτόχρονα όμως και σε μια αναμέτρηση προσωπική όσο και οικουμενική με το αίνιγμα της ύπαρξης.

Εκεί άλλωστε επικεντρώνει το ενδιαφέρον της και η έκθεση. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο ιστορικός τέχνης Δημήτρης Παλαιοκρασσάς που υπογράφει την επιμέλειά της με τη Μαρία Μαραγκού: «Η “Ύπέρβαση της Άβυσσος” αφορά στον επίπονο αγώνα για το ενδιάμεσο διάστημα της ζωής, από τη γέννηση ως το θάνατο. Μια διαδρομή που κουβαλά το βάρος και την ατέλεια της θνητής φύσης μας και ταυτόχρονα εμπεριέχει τον τρόπο που μπορεί να προσδώσει νόημα και να εξυψώσει τον αγώνα αυτό: το στοιχείο της δημιουργικότητας, των ανθρώπινων σχέσεων και έργων που μπορούν να λάμψουν στην αιωνιότητα και να οδηγήσουν στην απόδραση από την άβυσσο, στο τέλος της διαδρομής».

Το ταξίδι της ζωής σε 5 +1 σταθμούς

41 δημιουργίες από 34 διεθνείς καλλιτέχνες συνομιλούν με την εμβληματική «Ασκητική» του Νίκου Καζαντζάκη για το τραύμα της γέννησης, το φωτεινό διάλειμμα της ζωής, τη δημιουργικότητα, τις σχέσεις και το θάνατο, στις αντίστοιχες ενότητες. Μία ακόμα, η ηχητική εγκατάσταση Passage Through the Abyss των Γιώργου Κουμεντάκη και Σταύρου Γασπαράτου αφουγκράζεται τα πέντε στάδια της ύπαρξης αλλά και τον ήχο του μοντέρνου κτιρίου του Δεσποτόπουλου σ’ ένα ξεχωριστό δωμάτιο.
Η γεωγραφία του υπογείου κάποιες φορές δεν βοηθά στην αλληλουχία των θεματικών στο χώρο, αλλά οι άνθρωποι της έκθεσης, με γνώση και ευγένεια, σε κατευθύνουν δίνοντάς σου και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για κάθε έργο - πέρα από τις κατατοπιστικές ταμπέλες και τον δωρεάν κατάλογο.

Στην ενότητα Γένεσις / Τραύμα για παράδειγμα θα σου «λύσουν» τις απορίες για τη La Demi-Poupee, ένα από τα σπάνια γλυπτά του Hans Bellmer με κούκλες που σώζονται ακόμη και επικαλείται βαθιά ριζωμένα κοινωνικά ψυχικά τραύματα. Θα σου περιγράψουν τη μεθοδική δημιουργική διαδικασία που ακολούθησε ο Στάθης Λογοθέτης στο Τρίπτυχο του 1972 (θάβοντας έναν καμβά βαμμένο στο χρώμα του πυρός στη γη, πριν τον βαπτίσει στο νερό της θάλασσας και τον στεγνώσει στον αέρα) καθώς και τις αναφορές του στην ελληνική φιλοσοφία. Θα σου μιλήσουν για τη σχέση που μπορεί να έχουν οι δύο, ραμμένες μεταξύ τους, υφασμάτινες κούκλες του Mike Kelley με την ανάγκη του παιδιού ν’ αγκαλιάζει ένα λούτρινο παιχνίδι.

Στη δεύτερη ενότητα («Η υπέρβαση της Άβυσσος») θα σταθείς σιωπηλός μπροστά στη βίντεο-προβολή Cleaning the Mirror καθώς η Marina Abramovic παλεύει με τη σισύφεια δοκιμασία του να καθαρίζεις έναν σκελετό. Θα χαμογελάσεις πικρά προσέχοντας τη φωτολιθογραφία του Robert Gober, με τη λευκοντυμμένη νύφη μιας διαφήμισης σε σελίδα των Times της Νέας Υόρκης κάτω από το βάρος ενός άρθρου με τίτλο «Το Βατικανό συγχωρεί τις διακρίσεις κατά των ομοφιλοφύλων». Κι αλήθεια, πόσο επίκαιρα συγκλονιστική Η Μεγάλη Κούνια (1974) του Βλάση Κανιάρη με τη φιγούρα του ανθρώπου-μετανάστη που θέλει να ανοίξει τα φτερά του για ένα άλμα προς τα εμπρός, ταυτόχρονα όμως βρίσκεται στο απειλητικό περιβάλλον ενός ικριώματος απαγχονισμού.

«Από τη δημιουργικότητα στην αιωνιότητα» στον τρίτο και πιο σύνθετο χώρο, το βλέμμα κερδίζουν κατ’ αρχάς η ποιητική αρχιτεκτονική του Abraham Cruzvillegas (Autoconstruccion Room, 2009), εμπνευσμένη από τις παράγκες της γενέθλιας γειτονιάς του στο Μεξικό, και η «παγωμένη» έκρηξη ενός… συνηθισμένου δείπνου που ίπταται με όλα του τα παραφερνάλια στην εγκατάσταση R.E. Reconfigured Etiquette, (2012) της Ιωάννας Πανταζοπούλου.

Η ένταση ενός παράφωνου ακουστικού χάους θα σε οδηγήσει σύντομα στο πειραγμένο Ρέκβιεμ του Mark Wallinger (The Underworld, 2004) πριν βυθιστείς σε άλλα επιμέρους δωμάτια στην ιδιοσυγκρασιακή φιλμογραφία του Matthew Barney (Drawing Restraint 9, 2005) και στην εξπρεσιονιστική «τρέλα» του John Bock (Astronaut, 2003).

Οι ανθρώπινες σχέσεις μπαίνουν στο κάδρο στην ενότητα «Αγγίζοντας τον άλλο» με τις συμβιωτικές σκάλες του Σάββα Χριστοδουλίδη, τον Γόρδιο δεσμό της Lynda Benglis, τα μπρούτζινα χέρια του Bruce Nauman και τα βουνά (από βελούδο) που δεν σμίγουν της Μάρως Μιχαλακάκου.

Στην καταληκτήρια «Επιστροφή στην Άβυσσο» η συναισθηματική φόρτιση ανεβαίνει πίστα. Καθώς κινείσαι ανάμεσα στα παπούτσια των αγνοούμενων θυμάτων της Κολομβιανής δικτατορίας που εγκιβώτισε συμβολικά η Doris Salcedo (Atrabiliarios, 1995) και στο άτιτλο προσκυνητάρι του Αλέξη Ακριθάκη, το Miserere του Gregorio Allegri οδηγεί τα βήματα σταθερά προς το Threshold to the Kingdom (2000) του Mark Wallinger. Με την επιβραδυμένη κίνηση και τη λυρική μουσική επένδυσή της η βίντεο-εγκατάσταση γεμίζει το χώρο και μένεις να αναρωτιέσαι: είναι πλάνα από αφίξεις σε αεροδρόμιο ή μήπως κάπου αλλού;

Κυριακή απομεσήμερο κοιτάζοντας γύρω μου στο χώρο παρέες εικοσάρηδων αλλά και 12χρονα να παρατηρούν με προσοχή βίντεο, εγκαταστάσεις, ζωγραφική και γλυπτά, ένα είχα καθαρό: το στοίχημα με το κοινό μοιάζει να κερδίζεται με το καλημέρα. Και σίγουρα, πέρα από τα έργα καθαυτά, η δωρεάν είσοδος, η καλή τεκμηρίωση, οι ξεναγήσεις αλλά και τα εκπαιδευτικά προγράμματα για οικογένειες με παιδιά τα Σαββατοκύριακα βάζουν το χέρι τους.