Αναφορά στον Νικόλαο Κάλας

της Ιωάννας Γκομούζα

Βράδυ Τρίτης στο Κολωνάκι, λίγα μόλις εικοσιτετράωρα πριν τα εγκαίνια της έκθεσης «Νικόλαος Κάλας – Ανακατασκευάζοντας τους καθρέπτες του νου», μια ωραία, δημιουργική αναστάτωση επικρατεί στη γκαλερί Ζουμπουλάκη.

Ακροβολισμένα στις όχθες της κεντρικής σάλας, το “Les grands trans-parents” του Μαν Ρέι, ο κυκλώπειος καθρέπτης της Μέρετ Όπενχάιμ, η “Comedie” του Μαρσέλ Μπρούνταρς, η λιθογραφία του Μπρους Νάουμαν με την κατοπτρική γραφή «Tone Mirror», το «Re-entry» του Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ περιμένουν να βρουν τη θέση τους στο χώρο, ενώ ο «Καθρέπτης» του Γιόζεφ Μπόις κλέβει ήδη το βλέμμα μέσα στην εκθεσιακή βιτρίνα.

Υπέροχα προκλητικό για το νου και τις αισθήσεις να βλέπεις μια έκθεση εν τη γενέσει της. Πόσο μάλλον όταν από τις πλαστικές μεμβράνες προστασίας και την ξύλινη θήκη μεταφοράς βγαίνουν έργα που εμπνεύστηκαν διάσημοι καλλιτέχνες για μια σειρά εκθέσεων που άφησαν διακριτό το χνάρι τους.

Τέσσερις δεκαετίες πριν, σ’ αυτήν εδώ τη σάλα, ανάμεσα σ’ αυτά τα πολλαπλά, ο Τάσος και η Πέγκυ Ζουμπουλάκη και ο στενός φίλος και συνεργάτης τους Νικόλαος Κάλας θα συζητούσαν για το πορτφόλιο «Mirrors of the Mind» που επιμελήθηκε ο περίφημος ποιητής και θεωρητικός και ταξίδεψε από τη Νέα Υόρκη, στο Βερολίνο, στο Μεξικό, στην Αθήνα.

Σήμερα είναι η Δάφνη Ζουμπουλάκη και η Νίκη Παπασπύρου που κρατούν προσεκτικά στα χέρια τους τα πολλαπλά και μαζί με την Ειρήνη Μαρινάκη, τον Κύριλλο Σαρρή και τον Κωνσταντίνο Στεφανή, οι οποίοι έχουν αναλάβει την επιμέλεια της επανέκθεσης για τους «Καθρέπτες του Νου», κουβεντιάζουν τις λεπτομέρειες.

Πώς στήνεις λοιπόν ξανά μιαν έκθεση που τον Μάιο του ’77 έφερε στην Αθήνα υπογραφές του διαμετρήματος των Ρόι Λίχτενστάιν, Τζέιμς Ρόζενκβιστ και Ρίτσαρντ Χάμιλτον; Η ιδέα πέφτει επιτόπου και τους βρίσκει όλους σύμφωνους: ακολουθώντας το εκτενές κείμενο που είχε γράψει ο Κάλας για την πρώτη παρουσίαση τους το 1975 στη Νέα Υόρκη. Πλάι στο καθένα τους θα διαβάζεις και τη σχετική αναφορά, ενώ στη διπλανή αίθουσα θα παρουσιαστούν έργα σύγχρονης τέχνης (των Διαμαντή Αϊδίνη, Κώστα Βαρώτσου, Χάρη Κοντοσφύρη, Γιάννη Μιχαηλίδη, Νίκου Τρανού, Μικελάντζελο Πιστολέττο, Τάκη, αλλά και του Κάλας και του Κύριλλου Σαρρή) που πραγματεύονται εννοιολογικά και εικαστικά την έννοια του καθρέπτη και της αντανάκλασης.

Ανάμεσα στα ιστορικά πολλαπλά, πάνω σε λευκά βάθρα-προθήκες θα έχουμε επιπλέον την ευκαιρία να περιεργαστούμε σπάνιο υλικό από το αρχείο της Βιβλιοθήκης των Βορείων Χωρών στην Αθήνα και από το Μουσείο Louisiana της Κοπεγχάγης: τη σχετική αλληλογραφία ανάμεσα στον Κάλας, την Μάριαν Γκούντμαν, τους γκαλερίστες και τους καλλιτέχνες, τον δυσεύρετο κατάλογο του 1975, την πρόσκληση για το βερνισάζ του 1977, το δελτίο τύπου, βιβλία, φωτογραφικό υλικό.

Την ιδέα για το restaging είχε ο Κύριλλος Σαρρής ο οποίος είχε δει εκείνη την παρουσίαση στη γκαλερί. «Με είχε εντυπωσιάσει γιατί ήταν πολύ υψηλού επιπέδου, με έμφαση στο πολλαπλό» μου λέει ο ίδιος. «Η λογική της έκθεσης ήταν το αυτονόητο πολλαπλό, ο καθρέπτης. Και αυτό που κάνουμε σήμερα είναι μια αντανάκλαση της αρχικής έκθεσης. Τα πολλαπλά εξέφραζαν μια πολιτική θέση. Δεν είναι αντίγραφα αλλά πρωτότυπα καμωμένα σε ένα μέσο που αναπαράγεται. Προσπαθούσαν να φέρουν τον κόσμο κοντά στην τέχνη και να είναι προσιτή η τέχνη. Στην εποχή μας το πολλαπλό δεν διατηρεί την ιδεολογική και πολιτική σημασία που είχε. Σε μια εποχή κρίσης, προσπαθήσαμε με τον Γιώργο Χατζημιχάλη να κάνουμε κάτι με τα πολλαπλά, αλλά δεν βρήκαμε ανταπόκριση. Είναι όμως μια πολύ αναγκαία συνθήκη, εάν θέλουμε η τέχνη να είναι στον κόσμο και ο κόσμος στην τέχνη».

Ξεφυλλίζοντας μιαν έκδοση της δεκαετίας του ‘70 με πολλαπλά του Μαν Ρέι και του Μόραλη, η Δάφνη Ζουμπουλάκη δεν παραλείπει να μου επισημάνει τη σταθερή σχέση της κολωνακιώτικης γκαλερί με το μέσο.

Η περίπτωση Νικόλαος Κάλας

Ελάχιστα γνωστός στα μέρη μας και κατά βάση για το ποιητικό του έργο, ο Κάλας υπήρξε ένας αιρετικός των στίχων, με γλώσσα αναρχική και ετερόκλητο υλικό. Στον πρόλογο της συγκεντρωτικής έκδοσης ποιημάτων του «Οδός Νικήτα Ράντου», ο Οδυσσέας Ελύτης ανάφερε πώς «για τα στρατολογικά γραφεία της πνευματικής μας ζωής, ο Κάλας έχει κηρυχθεί ανυπότακτος εδώ και πολλά χρόνια».

Γεννημένος το 1907 στη Λωζάνη, ως Νικόλαος Καλαμάρης, ήταν γόνος ευκατάστατης οικογένειας. Σπούδασε στη Νομική Σχολή, ήταν μέλος της Φοιτητικής Συντροφιάς και παρότι ως παιδί υπήρξε τακτικός επισκέπτης με τους γονείς του στο αθηναϊκό παλάτι, προσέγγισε τον μαρξισμό και τον τροτσκισμό.

Στην πορεία των χρόνων βρέθηκε να ζει στο Παρίσι και στη Λισαβόνα, πριν εγκατασταθεί στη Νέα Υόρκη, να γράφει με τα ψευδώνυμα Νικήτας Ράντος και Μ. Σπιέρος για να μην διαβάζει τα κείμενά του ο πατέρας του με τον οποίο βρισκόταν σε αντιπαράθεση, να μεταφράζει στα ελληνικά τον Έλιοτ και τον Αραγκόν, να αρθρογραφεί στη Village Voice, στο Artforum και στο Art International. Δική του πρόταση, ο όρος υπερρεαλισμός.

Στη Γαλλία έγραψε τη θεωρητική μελέτη «Foyers d’ Incendie» («Εστίες πυρκαγιάς») όπου ο Μπρετόν τον αναγνωρίζει ως ένα από τα πιο λαμπρά πνεύματα της εποχής του, ενώ στη Νέα Υόρκη αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο επικοινωνίας των υπερρεαλιστών με πρωτοποριακούς κύκλους καλλιτεχνών και κριτικών.

«Στην Ελλάδα τον ξέρουμε κυρίως ως ποιητή επειδή ασχολούμαστε περισσότερο με τη λογοτεχνία παρά με την Ιστορία της Τέχνης. Όταν πηγαίνει στην Αμερική όμως γράφει ελάχιστα ποιήματα πια και ασχολείται με την κριτική και την επιμέλεια εκθέσεων. Συνεργάζεται με τον Ιόλα, την Μάριαν Γκούντμαν και ήταν σύμβουλος της Πέγκυ Γκουγκενχάιμ για τη συλλογή της» μου επεσήμανε η Ειρήνη Μαρινάκη που μελετά τη διαδρομή του εδώ και μια εικοσαετία και ως «φανατική Καλαϊκή» το έχει βάλει στόχο να τη φέρει κοντά σε ένα ευρύτερο κοινό.

Έχοντας αφιερώσει τη διδακτορική διατριβή της στον Κάλας κι ενώ ασχολείται με το magnus opus του για τον Ιερώνυμο Μπος, δεν κρύβει ότι την γοήτευσε το μυαλό και η διεπιστημονική προσέγγιση των γραπτών του. «Στα κείμενά του βλέπεις το εύρος των γνώσεων ενός ανθρώπου πολυμαθή, που έμπαινε μέσα στο έργο τέχνης» συμπληρώνει.

Αφιέρωμα και στη Σχολή Καλών Τεχνών

Μία μέρα μετά τα εγκαίνια στη γκαλερί Ζουμπουλάκη, ο Κάλας έχει την τιμητική του και στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Στις 21-22/10 φιλοξενείται εδώ συνέδριο για τον πολυπράγμονα θεωρητικό εστιάζοντας στη συμβολή του στον μεσοπολεμικό ελληνικό μοντερνισμό και στη διαμόρφωση της θεωρίας του γαλλικού σουρεαλισμού και στον ρόλο του στην εικαστική πρωτοπορία της μεταπολεμικής Νέας Υόρκης. Κεντρική ομιλήτρια θα είναι η καθηγήτρια Μαίρη-Ανν Κοζ του Graduate School of the City University of New York.

Μέχρι τις 27/10 όμως στην Πειραιώς θα «τρέχει» και έκθεση με έργα και εγκαταστάσεις Ελλήνων σύγχρονων καλλιτεχνών όπως οι Νίνα Παπακωνσταντίνου, Κύριλλος Σαρρής, Εύα Στεφανή, Νανά Σαχίνη και Ιορδάνης Παπαδόπουλος.