Στην Ελευσίνα με την Ελένη Πανουκλιά
Μπορείς να βρεις το φως μέσα στο σκοτάδι; Στη νέα της εγκατάσταση, στο πλαίσιο των Αισχυλίων, η Ελένη Πανουκλιά μας προ(σ)καλεί σ’ ένα ταξίδι αυτογνωσίας.
της Ιωάννας Γκομούζα
Οι τελευταίες ανταύγειες του ήλιου βάφουν βιολετί τον ουρανό πάνω από το «κουφάρι» του Παλαιού Ελαιουργείου στην Ελευσίνα. Αυτή τη φορά όμως το σκηνικό στην πίσω αυλή του έχει μια ρευστή δυναμική, λαβυρινθώδη, με στενές ατραπούς κι αποκλεισμούς.
Στο τμήμα του που γειτνιάζει με τον εμβληματικό αρχαιολογικό χώρο της πόλης, οι μπουλντόζες έχουν πριν από λίγο ξεφορτώσει τα τελευταία φορτία χώματος εκσκαφής υψώνοντας λόφους που «φιμώνουν» τις εισόδους των ανενεργών κτιρίων κι ανάμεσά τους η εικαστικός Ελένη Πανουκλιά παρέα με τον μουσικό και καλλιτέχνη εγκαταστάσεων Coti K. ενορχηστρώνουν τις τελευταίες λεπτομέρειες για τη φετινή έκθεση-ανάθεση του Φεστιβάλ Αισχύλεια.
Μια πολυμεσική παρέμβαση που ξετυλίγεται σε εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους για να μας παρασύρει «σε ένα υποβλητικό ηχοτοπίο από δύσβατα μονοπάτια και δυσπρόσιτα άβατα – σε ένα εναντιόδρομο αλληγορικό “σύνολο”», όπως μου το συστήνει η επιμελήτρια της έκθεσης Καλλιόπη Μηνιουδάκη.
Θα πρέπει να έρθεις νύχτα στο παροπλισμένο βιομηχανικό συγκρότημα για να ανταποκριθείς στην πρό(σ)κληση. Ίσως μετά από κάποια παράσταση του φεστιβάλ που εδώ και τέσσερις δεκαετίες αποτελεί θεσμό στην πολυσήμαντα φορτισμένη πόλη, της αρχαίας θεάς Δήμητρας, των Ελευσίνιων Μυστηρίων και της σύγχρονης αποβιομηχάνισης.
Θα πρέπει να περπατήσεις στο σκοτάδι ανάμεσα σε κοκκινωπές μάζες βγαλμένες από τα σπλάχνα της γης αλλά και πάνω στο τσιμέντο και στο χαλίκι. Να αφουγκραστείς ήχους, επιφάνειες, τον ίδιο σου τον εαυτό. Κι εκεί που ακολουθείς την κυκλική διαδρομή σ’ αυτό το «άναρχο, παλλόμενο τοπίο ηχηρού εγκλεισμού», μέσα στη σιωπή ενός μακρόστενου κτιρίου, ένα απροσδόκητο διαδραστικό επεισόδιο θα έρθει να σε συναντήσει και ίσως όλο αυτό ν’ αφήσει το δικό του χνάρι στον προσωπικό σου χάρτη.
«Ό,τι φωτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία». Αινιγματικός, αν μη τι άλλο, ο τίτλος της εγκατάστασης. «Να σου πω πως προέκυψε;», προτείνει η Ελένη καθώς περιηγούμαστε στον χώρο. «Οδηγούσα ακούγοντας το Τρίτο Πρόγραμμα και ξαφνικά ακούω στο ραδιόφωνο κάποιος να λέει “Κι ό,τι σκοτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία”. Και τρελαίνομαι. Δούλευα ήδη εκείνη την εποχή τη συγκεκριμένη παρέμβαση και συνειδητοποιώ ότι αυτό είναι που κάνω κι εγώ: Αυτό που ψάχνω είναι αυτό που δεν αποκαλύπτεται, που δεν το πιάνω, που υπάρχει όμως παντού».
Αναζητώντας κάποια σχετική αναφορά στο Διαδίκτυο θα διαπιστώσει πως η φράση ανήκει στον άγγλο συνθέτη Έντουαρντ Έλγκαρ σχετικά με το έργο του «Enigma Variations». Η παράφραση στο πλαίσιο του δικού της έργου δηλώνει και τις προθέσεις της: Αναζητά το φως μέσα στο σκοτάδι.
«Δεν θέλω στη νέα αυτή συνθήκη χώρου το κοινό να βλέπει. Για μένα η όραση είναι η πιο ταλαιπωρημένη αίσθηση, δεν σου δίνει σαφείς πληροφορίες. Όταν ο άνθρωπος βάζει τον εαυτό του στην κατάσταση να βιώσει με άλλες αισθήσεις, μπορεί να πάρει πολύ πιο πλούσια πληροφορία για το τι είναι πραγματικότητα, για να φτάσει κοντά στην αλήθεια. Στόχος είναι αυτό το τοπίο να το αντιληφθεί σωματικά για να καταλάβει και ο ίδιος γιατί ήρθε εδώ, τι είναι, τι νόημα έχει η ζωή. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να δημιουργηθούν στον θεατή συνειρμοί οι οποίοι κάτω από άλλες συνθήκες δεν θα μπορούσαν να του έχουν δημιουργηθεί. Δηλαδή μια μορφή αφύπνισης».
Τα υλικά της: Μέταλλο και χώμα που αντηχούν ιδιαίτερα το τοπίο της Ελευσίνας, ήχος και φως που «σκηνογραφούν» ένα περιβάλλον εξερεύνησης. Η εμπειρία της περιήγησης, συλλογική αλλά και απόλυτα προσωπική συνάμα. Γιατί ενώ στη διαδρομή έχεις την ευκαιρία να συνυπάρχεις με τους άλλους, η πιο… κρίσιμη στιγμή σε βρίσκει μονάχο σου μέσα στα ερείπια. Και μετά πάλι θα επιστρέψεις στην κοινή αυλή για να μοιραστείς, αν θέλεις, σκέψεις και δεδομένα.
Μου μιλά για την ανάγκη της για έρευνα και πειραματισμό που την οδήγησε αρχικά να σπουδάσει Χημεία, πριν βρεθεί στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Για την ευτυχία των νέων γνωριμιών που έφερε αυτό το πρότζεκτ: με την επιμελήτρια Καλλιόπη Μηνιουδάκη αλλά και με την καταξιωμένη εικαστικό Διοχάντη η οποία την ενθάρρυνε να καταθέσει μία εικαστική πρόταση για το Ελαιουργείο. Μου μιλά για το δέος μπροστά στην αναμέτρηση με αυτό το χώρο-«κτήνος», για τις αντιθέσεις που φέρει στο «σώμα» και στη μνήμη της η Ελευσίνα. Κι επανέρχεται συχνά στον Ηράκλειτο, τον φιλόσοφο η σκέψη του οποίου πάνω στην ενότητα των αντιθέσεων έχει καθοδηγήσει αυτή την πρόταση αλλά και γενικότερα τον κώδικα της δουλειάς της.
Θα το επισημάνει στη συζήτησή μας και η Καλλιόπη Μηνιουδάκη: «Η Ελένη Πανουκλιά έχει πράγματι αφιερωθεί, για περισσότερο από μια δεκαετία, σε μία βαθιά υπαρξιακή αλλά και διεπιστημονική καλλιτεχνική διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο, η οποία ξεδιπλώνεται μέσα από έναν ιδιότυπο διάλογο με τον χώρο, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη διαλεκτική των αντιθέσεων και τις κρυμμένες εκφάνσεις της φύσης. Είναι περισσότερο γνωστή για τις site specific παρεμβάσεις της, μέσα από τις οποίες εξετάζει μη αντιληπτές πτυχές της πραγματικότητας δημιουργώντας δυσδιάκριτες δομές ή νέες χωρικές συνθήκες μέσα σε φαινομενικά άδειους χώρους με κύριο μέσο της τον θεατή».
Φως-σκοτάδι, μέσα-έξω, ορατό-αόρατο, ανοιχτό-κλειστό. Καθώς η Ελένη και ο Coti K. δουλεύουν τα ηχοτοπία τους στο ρημαγμένο εργοστάσιο σκέφτομαι πόσο τα αντιθετικά ζεύγη επανέρχονται στο εικαστικό λεξιλόγιό της και θυμάμαι το «Apomonopticon», την τελευταία ατομική της στη γκαλερί Qbox το 2011.
«Δεν ξέρω εάν έχει να κάνει με την ψυχοσύνθεσή μου», σκέφτεται ξαναπαίρνοντας το λόγο η καλλιτέχνιδα. «Η σύζευξη των αντιθέσεων είναι μέρος της αρμονίας του κόσμου. Με ιντριγκάρει πάρα πολύ γιατί είναι στην κόψη του φανερού και του αφανέρωτου. Προσπαθώ να διερευνήσω τι υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτά τα αντιθετικά ζεύγη και πώς μαζί συνθέτουν το όλον».
«Τι βλέμμα και διάθεση θα ήθελες να έχει το κοινό αφότου επιχειρήσει αυτή τη διαδρομή μέσα, έξω και ανάμεσα στα κελύφη των κτιρίων;», τη ρωτώ λίγο πριν αποχωριστούμε. «Θέλω το έργο να ενεργοποιήσει συζητήσεις, αλλά εάν δεν αλλάξεις μέσα σου εσύ ο ίδιος, εάν δεν δουλέψεις με τον εαυτό σου, δεν θα μπορέσεις να δώσεις δεδομένα στο σύνολο στο οποίο ξανάρχεσαι. Η αλλαγή στην κοινωνία ξεκινά από τον καθένα μας. Αυτή η εγκατάσταση επιδιώκει να ξεβολέψει τις αισθήσεις για να αποκαλύψει πράγματα. Ο κόσμος να προβληματιστεί και να αφυπνιστεί. Το ξέρω, είναι πάρα πολλά για έναν τόσο κουρασμένο Έλληνα στην εποχή της κρίσης, μια κοινωνία μπουκωμένη από τον αγώνα της επιβίωσης, αλλά δεν γίνεται αλλιώς. Δεν θα πάμε πουθενά αλλιώς. Αν δεν ελπίζεις, δεν θα βρεις το ανέλπιστο».
Οι τελευταίες ανταύγειες του ήλιου βάφουν βιολετί τον ουρανό πάνω από το «κουφάρι» του Παλαιού Ελαιουργείου στην Ελευσίνα. Αυτή τη φορά όμως το σκηνικό στην πίσω αυλή του έχει μια ρευστή δυναμική, λαβυρινθώδη, με στενές ατραπούς κι αποκλεισμούς.
Στο τμήμα του που γειτνιάζει με τον εμβληματικό αρχαιολογικό χώρο της πόλης, οι μπουλντόζες έχουν πριν από λίγο ξεφορτώσει τα τελευταία φορτία χώματος εκσκαφής υψώνοντας λόφους που «φιμώνουν» τις εισόδους των ανενεργών κτιρίων κι ανάμεσά τους η εικαστικός Ελένη Πανουκλιά παρέα με τον μουσικό και καλλιτέχνη εγκαταστάσεων Coti K. ενορχηστρώνουν τις τελευταίες λεπτομέρειες για τη φετινή έκθεση-ανάθεση του Φεστιβάλ Αισχύλεια.
Μια πολυμεσική παρέμβαση που ξετυλίγεται σε εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους για να μας παρασύρει «σε ένα υποβλητικό ηχοτοπίο από δύσβατα μονοπάτια και δυσπρόσιτα άβατα – σε ένα εναντιόδρομο αλληγορικό “σύνολο”», όπως μου το συστήνει η επιμελήτρια της έκθεσης Καλλιόπη Μηνιουδάκη.
Θα πρέπει να έρθεις νύχτα στο παροπλισμένο βιομηχανικό συγκρότημα για να ανταποκριθείς στην πρό(σ)κληση. Ίσως μετά από κάποια παράσταση του φεστιβάλ που εδώ και τέσσερις δεκαετίες αποτελεί θεσμό στην πολυσήμαντα φορτισμένη πόλη, της αρχαίας θεάς Δήμητρας, των Ελευσίνιων Μυστηρίων και της σύγχρονης αποβιομηχάνισης.
Θα πρέπει να περπατήσεις στο σκοτάδι ανάμεσα σε κοκκινωπές μάζες βγαλμένες από τα σπλάχνα της γης αλλά και πάνω στο τσιμέντο και στο χαλίκι. Να αφουγκραστείς ήχους, επιφάνειες, τον ίδιο σου τον εαυτό. Κι εκεί που ακολουθείς την κυκλική διαδρομή σ’ αυτό το «άναρχο, παλλόμενο τοπίο ηχηρού εγκλεισμού», μέσα στη σιωπή ενός μακρόστενου κτιρίου, ένα απροσδόκητο διαδραστικό επεισόδιο θα έρθει να σε συναντήσει και ίσως όλο αυτό ν’ αφήσει το δικό του χνάρι στον προσωπικό σου χάρτη.
«Ό,τι φωτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία». Αινιγματικός, αν μη τι άλλο, ο τίτλος της εγκατάστασης. «Να σου πω πως προέκυψε;», προτείνει η Ελένη καθώς περιηγούμαστε στον χώρο. «Οδηγούσα ακούγοντας το Τρίτο Πρόγραμμα και ξαφνικά ακούω στο ραδιόφωνο κάποιος να λέει “Κι ό,τι σκοτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία”. Και τρελαίνομαι. Δούλευα ήδη εκείνη την εποχή τη συγκεκριμένη παρέμβαση και συνειδητοποιώ ότι αυτό είναι που κάνω κι εγώ: Αυτό που ψάχνω είναι αυτό που δεν αποκαλύπτεται, που δεν το πιάνω, που υπάρχει όμως παντού».
Αναζητώντας κάποια σχετική αναφορά στο Διαδίκτυο θα διαπιστώσει πως η φράση ανήκει στον άγγλο συνθέτη Έντουαρντ Έλγκαρ σχετικά με το έργο του «Enigma Variations». Η παράφραση στο πλαίσιο του δικού της έργου δηλώνει και τις προθέσεις της: Αναζητά το φως μέσα στο σκοτάδι.
«Δεν θέλω στη νέα αυτή συνθήκη χώρου το κοινό να βλέπει. Για μένα η όραση είναι η πιο ταλαιπωρημένη αίσθηση, δεν σου δίνει σαφείς πληροφορίες. Όταν ο άνθρωπος βάζει τον εαυτό του στην κατάσταση να βιώσει με άλλες αισθήσεις, μπορεί να πάρει πολύ πιο πλούσια πληροφορία για το τι είναι πραγματικότητα, για να φτάσει κοντά στην αλήθεια. Στόχος είναι αυτό το τοπίο να το αντιληφθεί σωματικά για να καταλάβει και ο ίδιος γιατί ήρθε εδώ, τι είναι, τι νόημα έχει η ζωή. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να δημιουργηθούν στον θεατή συνειρμοί οι οποίοι κάτω από άλλες συνθήκες δεν θα μπορούσαν να του έχουν δημιουργηθεί. Δηλαδή μια μορφή αφύπνισης».
Τα υλικά της: Μέταλλο και χώμα που αντηχούν ιδιαίτερα το τοπίο της Ελευσίνας, ήχος και φως που «σκηνογραφούν» ένα περιβάλλον εξερεύνησης. Η εμπειρία της περιήγησης, συλλογική αλλά και απόλυτα προσωπική συνάμα. Γιατί ενώ στη διαδρομή έχεις την ευκαιρία να συνυπάρχεις με τους άλλους, η πιο… κρίσιμη στιγμή σε βρίσκει μονάχο σου μέσα στα ερείπια. Και μετά πάλι θα επιστρέψεις στην κοινή αυλή για να μοιραστείς, αν θέλεις, σκέψεις και δεδομένα.
Μου μιλά για την ανάγκη της για έρευνα και πειραματισμό που την οδήγησε αρχικά να σπουδάσει Χημεία, πριν βρεθεί στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Για την ευτυχία των νέων γνωριμιών που έφερε αυτό το πρότζεκτ: με την επιμελήτρια Καλλιόπη Μηνιουδάκη αλλά και με την καταξιωμένη εικαστικό Διοχάντη η οποία την ενθάρρυνε να καταθέσει μία εικαστική πρόταση για το Ελαιουργείο. Μου μιλά για το δέος μπροστά στην αναμέτρηση με αυτό το χώρο-«κτήνος», για τις αντιθέσεις που φέρει στο «σώμα» και στη μνήμη της η Ελευσίνα. Κι επανέρχεται συχνά στον Ηράκλειτο, τον φιλόσοφο η σκέψη του οποίου πάνω στην ενότητα των αντιθέσεων έχει καθοδηγήσει αυτή την πρόταση αλλά και γενικότερα τον κώδικα της δουλειάς της.
Θα το επισημάνει στη συζήτησή μας και η Καλλιόπη Μηνιουδάκη: «Η Ελένη Πανουκλιά έχει πράγματι αφιερωθεί, για περισσότερο από μια δεκαετία, σε μία βαθιά υπαρξιακή αλλά και διεπιστημονική καλλιτεχνική διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο, η οποία ξεδιπλώνεται μέσα από έναν ιδιότυπο διάλογο με τον χώρο, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη διαλεκτική των αντιθέσεων και τις κρυμμένες εκφάνσεις της φύσης. Είναι περισσότερο γνωστή για τις site specific παρεμβάσεις της, μέσα από τις οποίες εξετάζει μη αντιληπτές πτυχές της πραγματικότητας δημιουργώντας δυσδιάκριτες δομές ή νέες χωρικές συνθήκες μέσα σε φαινομενικά άδειους χώρους με κύριο μέσο της τον θεατή».
Φως-σκοτάδι, μέσα-έξω, ορατό-αόρατο, ανοιχτό-κλειστό. Καθώς η Ελένη και ο Coti K. δουλεύουν τα ηχοτοπία τους στο ρημαγμένο εργοστάσιο σκέφτομαι πόσο τα αντιθετικά ζεύγη επανέρχονται στο εικαστικό λεξιλόγιό της και θυμάμαι το «Apomonopticon», την τελευταία ατομική της στη γκαλερί Qbox το 2011.
«Δεν ξέρω εάν έχει να κάνει με την ψυχοσύνθεσή μου», σκέφτεται ξαναπαίρνοντας το λόγο η καλλιτέχνιδα. «Η σύζευξη των αντιθέσεων είναι μέρος της αρμονίας του κόσμου. Με ιντριγκάρει πάρα πολύ γιατί είναι στην κόψη του φανερού και του αφανέρωτου. Προσπαθώ να διερευνήσω τι υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτά τα αντιθετικά ζεύγη και πώς μαζί συνθέτουν το όλον».
«Τι βλέμμα και διάθεση θα ήθελες να έχει το κοινό αφότου επιχειρήσει αυτή τη διαδρομή μέσα, έξω και ανάμεσα στα κελύφη των κτιρίων;», τη ρωτώ λίγο πριν αποχωριστούμε. «Θέλω το έργο να ενεργοποιήσει συζητήσεις, αλλά εάν δεν αλλάξεις μέσα σου εσύ ο ίδιος, εάν δεν δουλέψεις με τον εαυτό σου, δεν θα μπορέσεις να δώσεις δεδομένα στο σύνολο στο οποίο ξανάρχεσαι. Η αλλαγή στην κοινωνία ξεκινά από τον καθένα μας. Αυτή η εγκατάσταση επιδιώκει να ξεβολέψει τις αισθήσεις για να αποκαλύψει πράγματα. Ο κόσμος να προβληματιστεί και να αφυπνιστεί. Το ξέρω, είναι πάρα πολλά για έναν τόσο κουρασμένο Έλληνα στην εποχή της κρίσης, μια κοινωνία μπουκωμένη από τον αγώνα της επιβίωσης, αλλά δεν γίνεται αλλιώς. Δεν θα πάμε πουθενά αλλιώς. Αν δεν ελπίζεις, δεν θα βρεις το ανέλπιστο».
