Πρότζεκτ Άτλας: Στον αστερισμό της Ιστορίας
Ένας γαλαξίας με ήχους από τη συλλογική μας μνήμη έχει προσγειωθεί στην Πειραιώς 260. «Παίξαμε» στο Πρότζεκτ Άτλας με πλοηγό τον δημιουργό του Π. Βελιανίτη.
της Ιωάννας Γκομούζα
Όταν πρωτομπαίνεις στο σκηνικό, έχει μια εσάνς από… σειρά επιστημονικής φαντασίας η διαδραστική εγκατάσταση «Πρότζεκτ Άτλας» στην Πειραιώς 260. Νωρίς το βραδάκι, μονάχη μου για λίγες στιγμές στον μεγάλο βιομηχανικό χώρο Α΄ των εγκαταστάσεων του Φεστιβάλ Αθηνών, ανεβαίνω σ’ ένα από τα δώδεκα βάθρα που παρατάσσονται περιμετρικά μέσα στο ημίφως και καθώς στέκομαι κάτω από μια φωτεινή δέσμη φωτός μόνο που δεν αναφωνώ «Διακτίνισέ μας, κύριε Σποκ».
Αλλά τότε ήρθαν οι ήχοι. Στην αρχή το μονότονο τραγούδι του γκιώνη που σπάει τη σιωπή θυμίζοντας τα καλοκαιρινά βράδια στο χωριό όταν ξαπλωμένη στο χορτάρι παρατηρούσα αχόρταγα τον ουράνιο θόλο. Κι ύστερα μία, δύο, ένας καταιγισμός από διαφορετικές «αφηγήσεις» , κάθεμιά με τη δική της μοναδική ατμόσφαιρα και βαρύτητα. Η φωνή του Νέλσον Μαντέλα αλλά και του Ανδρέα Εμπειρίκου καθώς απαγγέλει από την «Υψικάμινο», ο Άλμπερτ Αϊνστάιν σε συνέντευξή του στο NBC και ο Καρλ Γιουνγκ στο BBC, η μελωδία από «Το πουλί της φωτιάς» του Ιγκόρ Στραβίνσκι αλλά και παραδοσιακή συριακή μουσική, η ραδιοφωνική αναγγελία της κήρυξης στρατιωτικού νόμου την 21η Απρίλη του ’67 και το τελεσίγραφο του Τζορτζ Μπους στον Σαντάμ Χουσεϊν.
«Οι αστερισμοί είναι μια επινόηση του ανθρώπου» θα μου πει ο δημιουργός του πρότζεκτ Άτλας, ο συνθέτης Παναγιώτης Βελιανίτης. «Ανέκαθεν οι άνθρωποι βλέποντας αυτούς τους σταθερούς σχηματισμούς στον ουρανό φαντάζονταν εικόνες ηρώων, έφτιαχναν μύθους ή τους χρησιμοποίησαν ως εργαλεία για τη μέτρηση του χρόνου, την πλοήγηση στη ναυσιπλοϊα. Σκέφτηκα λοιπόν πώς μπορώ να επενδύσω τη φαντασία μου σ’ αυτούς τους σχηματισμούς προσανατολίζοντας τη σκέψη μου στην Ιστορία και χρησιμοποίησα αυτές τις σταθερές διατάξεις άστρων όπως το σκληρό δίσκο ενός υπολογιστή για να αποθηκεύσω μνήμες. Το επόμενο βήμα ήταν η κατασκευή μιας διαδραστικής εφαρμογής, χάρη στην οποία οι επισκέπτες της εγκατάστασης θα μπορούσαν να αυτοσχεδιάσουν χρησιμοποιώντας τους αστερισμούς σαν… μουσικά όργανα!».
Πάνω στο βάθρο, χαζεύω τη Μικρή Άρκτο, τον Ωρίωνα, τον Ηνίοχο και το περίγραμμα της φιγούρας μου να γεμίζουν την οθόνη μπροστά μου. Τα χέρια χορεύουν στον αέρα με την αδεξιότητα ατζαμή «μαέστρου» αλλά κάθε φωτεινή κουκίδα, κάθε αστέρι που συναντούν βγάζει αυτόματα τη… δική του φωνή. Ομιλίες πολιτικών, διαδηλώσεις, πανηγυρισμοί, βομβαρδισμοί, αλλά και συνεντεύξεις φιλοσόφων και επιστημόνων και ιστορικές μουσικές ηχογραφήσεις, ένα καλειδοσκόπιο από ηχητικές μνήμες που ξεκινούν από τις απαρχές της τεχνολογίας της ηχογράφησης το 1852 με τον φωνοαυτογράφο του Edouard-Leon Scott de Martinville και κατόπιν με τον φωνογράφο του Τόμας Έντισον και φτάνουν έως τον αχό των πρόσφατων βομβαρδισμών στη Συρία και τις κραυγές των προσφύγων.
«Είναι μια προσωπική προσέγγιση της ιστορίας, δεν είναι ένα ντοκιμαντέρ. Ούτε έχω τη φιλοδοξία του ιστορικού ή του ιστορικισμού» παραδέχεται ο συνθέτης-δημιουργός, τον οποίο οι θεατρόφιλοι θα αναγνωρίσουν από τη συνεργασία του με τον σκηνοθέτη Θόδωρο Τερζόπουλο.
«Ανατρέχω όμως στον Βάλτερ Μπένγιαμιν, σύμφωνα με τον οποίο, ο ιστορικός δεν πρέπει να αντιμετωπίζει την Ιστορία σαν μια αλληλουχία συμβάντων “όπως οι κόμποι σ’ ένα κομποσχοίνι”. Αντίθετα, μπορεί (και πρέπει) να προκαλεί τομές στη συνέχεια του ιστορικισμού ώστε, συνδυάζοντας συγκεκριμένα θραύσματα του παρελθόντος με το παρόν να συγκροτεί “ένα νέο αστερισμό”. Τα ενδιαφέροντα και οι αναζητήσεις μου με οδήγησαν να φέρω στην επιφάνεια αυτούς τους ήχους που τους επέλεξα για το νόημα αλλά και για την ηχητικότητά τους. Με ενδιέφερε δηλαδή και το τι λέει το κάθε δείγμα αλλά και πώς ηχεί ώστε να υπάρχει μια σύνθεση».
Πράγματι, όσο πυκνώνουν οι «συμπαίκτες» στα βάθρα γύρω μου τόσο η εγκατάσταση, σαν ένα ηχείο της ανθρώπινης περιπέτειας, εκτοξεύει ένα συνονθύλευμα από δηλώσεις και μελωδίες. «Το πρότζεκτ Άτλας είναι ένα κοινωνικό πείραμα γιατί όσοι επενεργούν στις εγκαταστάσεις έχουν μοιραία μια εφήμερη ηγετική σχέση με τους υπόλοιπους που βρίσκονται στο χώρο ως ακροατές και ακούν το αποτέλεσμα. Οι 12 άνθρωποι στα βάθρα με την κίνησή τους διαχειρίζονται μνήμες από την Ιστορία και τον Πολιτισμό».
Είναι άραγε ο καθένας τους απομονωμένος από το περιβάλλον, ακούγοντας μόνο το δικό του αποτέλεσμα ή μήπως, ενώ αυτοσχεδιάζει, τείνει ευήκοα ώτα και στις «συνθέσεις» των γύρω του ώστε να παραχθεί ένα συλλογικό ηχητικό-μουσικό αποτέλεσμα; Να η πρόκληση.
Βγαίνοντας από αυτή την αλλόκοτη συναυλία κάθομαι με τον Παναγιώτη στον προθάλαμο της εγκατάστασης, σε μια παρέμβαση-προσομοίωση του εργαστηρίου του. Ανάμεσα σε κουτάκια καπνού, κούπες καφέ, τσαλακωμένα χαρτιά με σημειώσεις, αυτοσχέδια μοντέλα πλανητικών συστημάτων και παιδικά τηλεσκόπια θα μου αποκαλύψει τον… ηθικό αυτουργό αυτού του πρότζεκτ. Δεν είναι άλλος από τον εξάχρονο γιο του Βασίλη, ένα υπέροχο πλάσμα που λατρεύει τη μυθολογία και δεν αφήνει τίποτα να πέσει κάτω.
«Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία, ο Άτλας, τιμωρήθηκε από τον Δία να συγκρατεί στους ώμους του τον ουράνιο θόλο. Σε αυτό το πρότζεκτ ο Άτλας (εκ του «-α-» και «-τλαν», επομένως “αυτός που υπομένει τα πάντα”) παραλληλίζεται με τον άνθρωπο. Γιατί κι εμείς, σαν τον μυθικό τιτάνα, κάτι κουβαλάμε στους ώμους μας: την Ιστορία μας. Στόχος μου λοιπόν είναι οι επισκέπτες να ευαισθητοποιηθούν στο πώς αντιλαμβανόμαστε την ιστορία μας, να ευαισθητοποιηθούν απέναντι στο τι σημαίνει αυτός ο τρόπος αντιμετώπισής της, ο μη γραμμικός, και περισσότερο να δούμε αν οι συμμετέχοντες μπορούν να αυτοεκπαιδευτούν στην κοινωνική συνθήκη που δημιουργείται μες στην εγκατάσταση. Γιατί η μουσική είναι κατ’ αρχήν τέχνη της επικοινωνίας. Το πρώτο πράγμα που μας μαθαίνει δεν είναι να ακούμε νότες, αλλά να ακούμε τους άλλους, να μην φιλτράρουμε ό,τι ακούμε μέσα από τα προσωπικά μας βιώματα αλλά να γινόμαστε ολοένα και πιο ανοιχτοί ώστε να καταλάβουμε τι λένε οι άλλοι».
Στο πλαίσιο της δράσης δίνονται εισαγωγικές ομιλίες σε θέματα αστρονομίας από αστρονόμους και εξειδικευμένο προσωπικό του Ινστιτούτου Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ) του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Παρασκευή 8/7, 23.00: «Σελήνη: Πώς δημιουργήθηκε», από τον Δημήτριο Τσιμπίδα, MSc, Κέντρο Επισκεπτών Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Κυριακή 12/7, 23.00: «Ήλιος, το δικό μας άστρο» από τον Αναστάσιο Αναστασιάδη, διευθυντή Ερευνών ΙΑΑΔΕΤ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Παρασκευή 15/7, 23.00: «Αναζητώντας την αλήθεια με το φως» από τον Βασίλη Χαρμανδάρη, διευθυντής ΙΑΑΔΕΤ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Μετά τις ομιλίες ακολουθεί παρατήρηση του νυχτερινού ουρανού με τηλεσκόπια του ΕΑΑ και τη συμμετοχή της Αστρονομικής Ένωσης Σπάρτης στον εξωτερικό χώρο των εγκαταστάσεων του Φεστιβάλ.
Όταν πρωτομπαίνεις στο σκηνικό, έχει μια εσάνς από… σειρά επιστημονικής φαντασίας η διαδραστική εγκατάσταση «Πρότζεκτ Άτλας» στην Πειραιώς 260. Νωρίς το βραδάκι, μονάχη μου για λίγες στιγμές στον μεγάλο βιομηχανικό χώρο Α΄ των εγκαταστάσεων του Φεστιβάλ Αθηνών, ανεβαίνω σ’ ένα από τα δώδεκα βάθρα που παρατάσσονται περιμετρικά μέσα στο ημίφως και καθώς στέκομαι κάτω από μια φωτεινή δέσμη φωτός μόνο που δεν αναφωνώ «Διακτίνισέ μας, κύριε Σποκ».
Αλλά τότε ήρθαν οι ήχοι. Στην αρχή το μονότονο τραγούδι του γκιώνη που σπάει τη σιωπή θυμίζοντας τα καλοκαιρινά βράδια στο χωριό όταν ξαπλωμένη στο χορτάρι παρατηρούσα αχόρταγα τον ουράνιο θόλο. Κι ύστερα μία, δύο, ένας καταιγισμός από διαφορετικές «αφηγήσεις» , κάθεμιά με τη δική της μοναδική ατμόσφαιρα και βαρύτητα. Η φωνή του Νέλσον Μαντέλα αλλά και του Ανδρέα Εμπειρίκου καθώς απαγγέλει από την «Υψικάμινο», ο Άλμπερτ Αϊνστάιν σε συνέντευξή του στο NBC και ο Καρλ Γιουνγκ στο BBC, η μελωδία από «Το πουλί της φωτιάς» του Ιγκόρ Στραβίνσκι αλλά και παραδοσιακή συριακή μουσική, η ραδιοφωνική αναγγελία της κήρυξης στρατιωτικού νόμου την 21η Απρίλη του ’67 και το τελεσίγραφο του Τζορτζ Μπους στον Σαντάμ Χουσεϊν.
«Οι αστερισμοί είναι μια επινόηση του ανθρώπου» θα μου πει ο δημιουργός του πρότζεκτ Άτλας, ο συνθέτης Παναγιώτης Βελιανίτης. «Ανέκαθεν οι άνθρωποι βλέποντας αυτούς τους σταθερούς σχηματισμούς στον ουρανό φαντάζονταν εικόνες ηρώων, έφτιαχναν μύθους ή τους χρησιμοποίησαν ως εργαλεία για τη μέτρηση του χρόνου, την πλοήγηση στη ναυσιπλοϊα. Σκέφτηκα λοιπόν πώς μπορώ να επενδύσω τη φαντασία μου σ’ αυτούς τους σχηματισμούς προσανατολίζοντας τη σκέψη μου στην Ιστορία και χρησιμοποίησα αυτές τις σταθερές διατάξεις άστρων όπως το σκληρό δίσκο ενός υπολογιστή για να αποθηκεύσω μνήμες. Το επόμενο βήμα ήταν η κατασκευή μιας διαδραστικής εφαρμογής, χάρη στην οποία οι επισκέπτες της εγκατάστασης θα μπορούσαν να αυτοσχεδιάσουν χρησιμοποιώντας τους αστερισμούς σαν… μουσικά όργανα!».
Πάνω στο βάθρο, χαζεύω τη Μικρή Άρκτο, τον Ωρίωνα, τον Ηνίοχο και το περίγραμμα της φιγούρας μου να γεμίζουν την οθόνη μπροστά μου. Τα χέρια χορεύουν στον αέρα με την αδεξιότητα ατζαμή «μαέστρου» αλλά κάθε φωτεινή κουκίδα, κάθε αστέρι που συναντούν βγάζει αυτόματα τη… δική του φωνή. Ομιλίες πολιτικών, διαδηλώσεις, πανηγυρισμοί, βομβαρδισμοί, αλλά και συνεντεύξεις φιλοσόφων και επιστημόνων και ιστορικές μουσικές ηχογραφήσεις, ένα καλειδοσκόπιο από ηχητικές μνήμες που ξεκινούν από τις απαρχές της τεχνολογίας της ηχογράφησης το 1852 με τον φωνοαυτογράφο του Edouard-Leon Scott de Martinville και κατόπιν με τον φωνογράφο του Τόμας Έντισον και φτάνουν έως τον αχό των πρόσφατων βομβαρδισμών στη Συρία και τις κραυγές των προσφύγων.
«Είναι μια προσωπική προσέγγιση της ιστορίας, δεν είναι ένα ντοκιμαντέρ. Ούτε έχω τη φιλοδοξία του ιστορικού ή του ιστορικισμού» παραδέχεται ο συνθέτης-δημιουργός, τον οποίο οι θεατρόφιλοι θα αναγνωρίσουν από τη συνεργασία του με τον σκηνοθέτη Θόδωρο Τερζόπουλο.
«Ανατρέχω όμως στον Βάλτερ Μπένγιαμιν, σύμφωνα με τον οποίο, ο ιστορικός δεν πρέπει να αντιμετωπίζει την Ιστορία σαν μια αλληλουχία συμβάντων “όπως οι κόμποι σ’ ένα κομποσχοίνι”. Αντίθετα, μπορεί (και πρέπει) να προκαλεί τομές στη συνέχεια του ιστορικισμού ώστε, συνδυάζοντας συγκεκριμένα θραύσματα του παρελθόντος με το παρόν να συγκροτεί “ένα νέο αστερισμό”. Τα ενδιαφέροντα και οι αναζητήσεις μου με οδήγησαν να φέρω στην επιφάνεια αυτούς τους ήχους που τους επέλεξα για το νόημα αλλά και για την ηχητικότητά τους. Με ενδιέφερε δηλαδή και το τι λέει το κάθε δείγμα αλλά και πώς ηχεί ώστε να υπάρχει μια σύνθεση».
Πράγματι, όσο πυκνώνουν οι «συμπαίκτες» στα βάθρα γύρω μου τόσο η εγκατάσταση, σαν ένα ηχείο της ανθρώπινης περιπέτειας, εκτοξεύει ένα συνονθύλευμα από δηλώσεις και μελωδίες. «Το πρότζεκτ Άτλας είναι ένα κοινωνικό πείραμα γιατί όσοι επενεργούν στις εγκαταστάσεις έχουν μοιραία μια εφήμερη ηγετική σχέση με τους υπόλοιπους που βρίσκονται στο χώρο ως ακροατές και ακούν το αποτέλεσμα. Οι 12 άνθρωποι στα βάθρα με την κίνησή τους διαχειρίζονται μνήμες από την Ιστορία και τον Πολιτισμό».
Είναι άραγε ο καθένας τους απομονωμένος από το περιβάλλον, ακούγοντας μόνο το δικό του αποτέλεσμα ή μήπως, ενώ αυτοσχεδιάζει, τείνει ευήκοα ώτα και στις «συνθέσεις» των γύρω του ώστε να παραχθεί ένα συλλογικό ηχητικό-μουσικό αποτέλεσμα; Να η πρόκληση.
Βγαίνοντας από αυτή την αλλόκοτη συναυλία κάθομαι με τον Παναγιώτη στον προθάλαμο της εγκατάστασης, σε μια παρέμβαση-προσομοίωση του εργαστηρίου του. Ανάμεσα σε κουτάκια καπνού, κούπες καφέ, τσαλακωμένα χαρτιά με σημειώσεις, αυτοσχέδια μοντέλα πλανητικών συστημάτων και παιδικά τηλεσκόπια θα μου αποκαλύψει τον… ηθικό αυτουργό αυτού του πρότζεκτ. Δεν είναι άλλος από τον εξάχρονο γιο του Βασίλη, ένα υπέροχο πλάσμα που λατρεύει τη μυθολογία και δεν αφήνει τίποτα να πέσει κάτω.
«Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία, ο Άτλας, τιμωρήθηκε από τον Δία να συγκρατεί στους ώμους του τον ουράνιο θόλο. Σε αυτό το πρότζεκτ ο Άτλας (εκ του «-α-» και «-τλαν», επομένως “αυτός που υπομένει τα πάντα”) παραλληλίζεται με τον άνθρωπο. Γιατί κι εμείς, σαν τον μυθικό τιτάνα, κάτι κουβαλάμε στους ώμους μας: την Ιστορία μας. Στόχος μου λοιπόν είναι οι επισκέπτες να ευαισθητοποιηθούν στο πώς αντιλαμβανόμαστε την ιστορία μας, να ευαισθητοποιηθούν απέναντι στο τι σημαίνει αυτός ο τρόπος αντιμετώπισής της, ο μη γραμμικός, και περισσότερο να δούμε αν οι συμμετέχοντες μπορούν να αυτοεκπαιδευτούν στην κοινωνική συνθήκη που δημιουργείται μες στην εγκατάσταση. Γιατί η μουσική είναι κατ’ αρχήν τέχνη της επικοινωνίας. Το πρώτο πράγμα που μας μαθαίνει δεν είναι να ακούμε νότες, αλλά να ακούμε τους άλλους, να μην φιλτράρουμε ό,τι ακούμε μέσα από τα προσωπικά μας βιώματα αλλά να γινόμαστε ολοένα και πιο ανοιχτοί ώστε να καταλάβουμε τι λένε οι άλλοι».
Στο πλαίσιο της δράσης δίνονται εισαγωγικές ομιλίες σε θέματα αστρονομίας από αστρονόμους και εξειδικευμένο προσωπικό του Ινστιτούτου Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ) του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Παρασκευή 8/7, 23.00: «Σελήνη: Πώς δημιουργήθηκε», από τον Δημήτριο Τσιμπίδα, MSc, Κέντρο Επισκεπτών Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Κυριακή 12/7, 23.00: «Ήλιος, το δικό μας άστρο» από τον Αναστάσιο Αναστασιάδη, διευθυντή Ερευνών ΙΑΑΔΕΤ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Παρασκευή 15/7, 23.00: «Αναζητώντας την αλήθεια με το φως» από τον Βασίλη Χαρμανδάρη, διευθυντής ΙΑΑΔΕΤ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Μετά τις ομιλίες ακολουθεί παρατήρηση του νυχτερινού ουρανού με τηλεσκόπια του ΕΑΑ και τη συμμετοχή της Αστρονομικής Ένωσης Σπάρτης στον εξωτερικό χώρο των εγκαταστάσεων του Φεστιβάλ.
Info:
Πρότζεκτ Άτλας
Φεστιβάλ Αθηνών, Χώρος Α΄, Πειραιώς 260.
Διάρκεια: Μέχρι 15/7, καθημερινά από τις 19.30 έως μισή ώρα μετά τη λήξη της τελευταίας παράστασης.
Είσοδος ελεύθερη.
Πρότζεκτ Άτλας
Φεστιβάλ Αθηνών, Χώρος Α΄, Πειραιώς 260.
Διάρκεια: Μέχρι 15/7, καθημερινά από τις 19.30 έως μισή ώρα μετά τη λήξη της τελευταίας παράστασης.
Είσοδος ελεύθερη.
