Καπνός: Μια έκθεση με άρωμα βαρύ σαν Ιστορία

του Γιάννη Ασδραχά

Ένα ζωγραφικό ηλιοβασίλεμα με έναν πορφυρό ήλιο να δύει πίσω από τις βουνοπλαγιές της Αιτωλοακαρνανίας αντίκριζαν για δεκαετίες οι υπάλληλοι του Σουηδικού Μονοπωλίου Καπνού. Στην τραπεζαρία του κεντρικού κτηρίου του οργανισμού, το ψυχρό φως που αντανακλούσε το σχεδόν μονίμως χιονισμένο τοπίο της Στοκχόλμης, πέφτει πάνω σε μία μεγάλων διαστάσεων νωπογραφία (ύψους 4,5 και μήκος 15 μέτρων) του Σουηδού ζωγράφου Bo Beskow. Το θέμα της είναι ο κύκλος του καπνού στο χωριό Παπαδάτες της Αιτωλοακαρνανίας ο οποίος ήταν συγχρονισμένος με τον κύκλο της ζωής.

Ο ζωγράφος που ταξίδεψε στην Ελλάδα σχεδόν αμέσως μετά την λήξη του πολέμου, το 1945, αποτύπωσε στο έργο του τις αισθήσεις που αποκόμισε. Η σπορά, η συγκομιδή, το άπλωμα των φύλων, η επιλογή, η συσκευασία και η τελική αξιολόγηση του προϊόντος από τον εκτιμητή καταγράφονται με αφηγηματική δύναμη. Η επιλογή των Σουηδών στο να αποτυπωθεί στον τοίχο αυτή η εικόνα δεν ήταν τυχαία. Ο καπνός με ελληνική προέλευση υπήρξε και είναι ένας από τους κορυφαίους για τη μίξη των χαρμανιών τα οποία πρόσφεραν απόλαυση στον μαζικότερο εθισμό του 20ου αιώνα, το κάπνισμα.

Η φωτογραφία σε σμίκρυνση αυτής της ζωγραφικής σύνθεσης βρίσκεται στην είσοδο του εκθεσιακού χώρου του κεντρικού κτηρίου του μουσείου Μπενάκη. Είναι η πρόγευση μίας έκθεσης που με τίτλο «Καπνός» και υπότιτλο «101 σημειώσεις για τον Ανατολίτικο καπνό»
περιγράφει κάθε αυτονόητη και κρυφή πτυχή του καπνού στην Ελλάδα, εξιστορώντας ένα χρονικό με πολλές προεκτάσεις.

Το φυτό που για δεκαετίες υπήρξε σημαντικό καύσιμο στην ατμομηχανή της ελληνικής οικονομίας επηρέασε κάθετα τις κοινωνικές δομές. Συνολικά 150 επαγγελματικοί κλάδοι όφειλαν την ύπαρξη τους στον καπνό. Η παραγωγική του αλυσίδα δημιούργησε μία ευημερούσα αστική τάξη αλλά και μία συνειδητοποιημένη εργατική. Συντέλεσε στην ανάπτυξη πόλεων όπως η Καβάλα, η Δράμα, η Ξάνθη, η Θεσσαλονίκη. Συνέβαλε στην διαμόρφωση του βιομηχανικού αρχιτεκτονικού χαρακτήρα. Πυροδότησε την ανάπτυξη της βιομηχανίας και την ανάπτυξη του τραπεζικού κλάδου, αλλά και την εξάπλωση του εμπορίου στήνοντας με κέντρο την Ελλάδα ένα δίκτυο ικανό να στείλει τα καπνικά προϊόντα στα πέρατα του κόσμου.

Στον καπνό χρεώνεται και μία ανυπολόγιστη προσφορά: η επιβίωση ενός σημαντικού αριθμού προσφύγων από την Μικρά Ασία τα πρώτα δύσκολα χρόνια μετά την καταστροφή. Στα πρακτικά της βουλής του 1946 σημειώνεται: «εάν δεν υπήρχε ο καπνός, δεν θα ήτο δυνατόν να αντιμετωπιστεί το δημογραφικό πρόβλημα, το οποίον προέκυψε μετά την μικρασιατική προσφορά. Ο εποικισμός της Μακεδονίας και της Θράκης εστηρίχθηκε στον καπνόν». Αλλά και το ίδιο το ελληνικό κράτος στηρίχθηκε στον καπνό. Το 1964 ο καπνός κατείχε το 39% της αξίας των συνολικών εξαγωγών της χώρας.

Η έκθεση

Φύλλα φετινής εσοδείας από τις δύο κύριες ελληνικές ποικιλίες καπνού, της Κατερίνης και της Ξάνθης, περιέχει ένα διαφανές κουτί από πλεξιγκλάς. Σαν να πρόκειται για κάποια τελετή μύησης, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα από ένα διάτρητο σημείο του κουτιού να μυρίσει το ιδιαίτερο άρωμα των επιλεγμένων καπνών. Αμέσως μετά θα ξεκινήσει τη διαδρομή του στους τρεις διαδρόμους της έκθεσης που χωρίζουν 101 υφασμάτινα παραπετάσματα επάνω στα οποία είναι τυπωμένες οι πολυσήμαντες σημειώσεις σχετικά με τον καπνό.

Παράλληλα, σε ειδικές προθήκες αλλά και στον χώρο, αντικείμενα από μουσεία και συλλογές προσφέρουν υλικό για μία ανάγνωση της συμμετοχής του καπνού στην ελληνική ιστορία. Η αφετηρία της έκθεσης είναι το ταμπλό που βρισκόταν σε κάποιο σημείο πώλησης καπνού στην Αυστροουγγαρία τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Απεικονίζει έναν ανατολίτη που καπνίζει οκλαδόν μία μακριά πίπα. Το σχέδιο συνοδεύει η επιγραφή στα γερμανικά: «καπνά ανατολής».

Η πινακίδα φτιάχτηκε την εποχή που άρχισε να εξαπλώνεται η χρήση του τσιγάρου στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τον μύθο, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης Άκρα της Συρίας στρατιώτες του Ιμπραήμ Πασά «χαρμανιασμένοι» από την έλλειψη ναργιλέ σκέφτηκαν να τυλίξουν καπνό από την Καβάλα με χαρτί της μπαρούτης και ύστερα να το καπνίσουν. Και γεννήθηκε το τσιγάρο. Η χρήση του διαδόθηκε στην Ευρώπη σε έναν άλλο πόλεμο, τον Κριμαϊκό. Τότε οι άγγλοι στρατιώτες παρατήρησαν τους Οθωμανούς να καπνίζουν καπνό τυλιγμένο σε πάσης φύσεως χαρτί. Τους αντέγραψαν και μετέφεραν τη νέα τους συνήθεια στην πατρίδα τους.

Ο καπνός που είναι κατάλληλος για τσιγάρο θέλει ειδικό έδαφος για να αναπτυχθεί. Και η Ελλάδα σε αυτό είναι ευλογημένη με τις βόρειες περιοχές να προσφέρουν τις κατάλληλες συνθήκες κλίματος αλλά και εδάφους. Οι μεγάλες εταιρείες του εξωτερικού και μονοπώλια έδρασαν γρήγορα και άνοιξαν γραφεία στις πόλεις που γινόταν το εμπόριο του καπνού. Το ίδιο έκαναν και οι τράπεζες, οι οποίες χρηματοδοτούσαν τους παραγωγούς.

Υλικό από τις συναλλαγές, μετοχές, έργα τέχνης από φύλλα καπνού, φωτογραφίες, λευκώματα και άλλα τεκμηριώνουν την εξέλιξη που έφερε στις περιοχές η ανάπτυξη της καπνοπαραγωγής. Ανάμεσά τους ένα μικρό καρνέ ενός καπνεμπόρου περιέχει τις τιμές ανά ποιότητα του καπνού. Αυτό το μικροσκοπικό σημειωματάριο με καλλίγραφα κατάστιχα ήταν πολύτιμο, ο επιχειρηματίας κοιμόταν κυριολεκτικά μαζί του. Το περιεχόμενο του, οι συναλλαγές με τους καπνοπαραγωγούς, δεν έπρεπε να διαρρεύσουν επειδή θα δημιουργούσαν προβλήματα με τους ανταγωνιστές.

Στο μεσαίο διάδρομο παρουσιάζεται η κατεργασία του καπνού. Συσκευές από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και κοντινές σε εμάς μέρες αποκαλύπτουν στον θεατή όλα τα στάδια επεξεργασίας. Για παράδειγμα μαθαίνουμε για τη βίζιτα, το κυρτό ξύλινο τραπέζι που στηνόταν το δεμάτι του καπνού έτσι ώστε ο αξιολογητής να μπορεί να διακρίνει την ποιότητα του καπνού. Παράλληλα, φανερώνουν και τις διαφορές ποιότητας ανάμεσα στις περιοχές. Ένα μικρό δεμάτι καπνού τύπου μπασμά Ξάνθης στοίχιζε μία χρυσή λίρα, τεράστιο ποσό για την εποχή. Η υψηλή εμπορική του αξία οφειλόταν τόσο στην ποιότητα όσο και στην κατεργασία του καπνού.

Ο τελευταίος διάδρομος είναι αφιερωμένος στις αλλαγές που έφερε στην κοινωνία ο πλούτος του καπνού. Από την υπεραξία του προϊόντος διαμορφώθηκε μία αστική τάξη που έχτισε μέγαρα σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά ρεύματα τις εποχής, αλλά υιοθέτησε και τους τρόπους της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας. Χαρακτηριστικές είναι οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες των αρχών του 20ου αιώνα με ευκατάστατους νέους να παίζουν τένις με φόντο τις καπναποθήκες και της παρέας να ποζάρει με τις ρακέτες τους πίσω από ένα παράπηγμα που φέρει την επιγραφή “Tennis Club”.

Παράλληλα, παρουσιάζονται οι κοινωνικοί αγώνες της εργατικής τάξης, με κορυφαίες στιγμές τις μεγάλες απεργίες των καπνεργατών. Την μεγάλη απεργία του 1936 διάλυσε βίαια η χωροφυλακή, με τραγικό απολογισμό έντεκα νεκρούς. Η φωτογραφία με τον θρήνο της μάνας πάνω από τον νεκρό της γιό υπήρξε η αφορμή για να γράψει το ποίημα «Επιτάφιος» ο Γιάννης Ρίτσος. Στις προθήκες υπάρχουν δημοσιεύματα από τον τύπο της εποχής αλλά και χειρόγραφα του Γιάννη Ρίτσου, καθώς και πακέτα από τσιγάρα του μεγάλου έλληνα ποιητή στα οποία υπάρχουν σημειώσεις και σχέδια.

Η διαδρομή της έκθεσης καταλήγει στη μορφή του τελικού προϊόντος που έφτανε στον καταναλωτή. Προσχέδια διαφημίσεων ελληνικών τσιγάρων που δεν υπάρχουν σήμερα στην αγορά. Πακέτα τσιγάρων από τις αρχές 20ου αιώνα για εξαγωγή και εσωτερική κατανάλωση υψηλής αισθητικής. Αξιοπερίεργο είναι το πακέτο των τσιγάρων “Carpathos” που κυκλοφορούσε σε δύο συσκευασίες, μία για άνδρες και μία για γυναίκες. Η διαφορά ήταν στο επιστόμιο, η γυναικεία εκδοχή του τσιγάρου ήταν κόκκινη για να μην αφήνει σημάδια το κραγιόν.

Τέλος, αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν οι καπνιστές όπως ταμπακιέρες, πίπες, κουτιά για καπνό από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας. Την επιμέλεια της έκθεσης κατέχει ο Σπύρος Φλεβάρης. Ιστορική Σύμβουλος είναι η Μαρία Ρεντετζή. Την έκθεση συνοδεύει δίγλωσσος κατάλογος. Τα αντικείμενα και τα τεκμήρια προέρχονται από συλλογές και αρχεία δημόσια και ιδιωτικά της Ελλάδας και του εξωτερικού.