Πώς θα μάθεις να διαβάζεις πίνακες
Πάντα αναρωτιόσουν πώς γίνεται κάποιοι άνθρωποι να βλέπουν νοήματα σε έναν πίνακα που ούτε κατά διάνοια μπορείς να παρατηρήσεις. Ήρθε η ώρα να μάθεις.
Όσες φορές αποπειράθηκες να διαβάσεις έναν πίνακα ίσως να ένιωσες λίγο δήθεν. Αδίκως φυσικά∙ ειδικά στον χώρο της Τέχνης θα πέσεις πάνω σε «γνώστες» οι οποίοι θα σε κάνουν να ντραπείς που βρέθηκες στον ίδιο χώρο με αυτούς κάθε φορά που ψάχνουν να βρουν ένα σούπερ βαθύ νόημα.
Αν μάθεις να διαβάζεις έναν πίνακα, δεν θα γίνεις αυτόματα η καρικατούρα του κουλτουριάρη (βλέπε Κωνσταντίνο Τζούμα) -ξεπέρασέ το. Παίρνεις μία γεύση από το τι είχε στο μυαλό του ο καλλιτέχνης, τι πρεσβεύει το έργο του και κυρίως, πώς το εκλαμβάνεις εσύ.
Εντάξει, δεν είσαι υποχρεωμένος να μάθεις να διαβάζεις Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό με στοιχεία action theory (αυτοί οι πίνακες που μοιάζουν με πιτσιλιές που δεν τις πέρασε ο μπογιατζής με σπάτουλα), αλλά κάποια βασικά πραγματάκια μπορείς να τα μάθεις. Υπάρχουν πολλοί αξιόλογοι ζωγράφοι των οποίων το έργο μπορείς να εκτιμήσεις και να πάρεις κάτι παραπάνω από αυτό, διαβάζοντας πίσω από την ελαιογραφία.
Στην πραγματικότητα αυτό που χρειάζεσαι είναι λίγη εξοικείωση, να αποβάλεις το κόμπλεξ «προσπαθώ να διαβάσω πίνακα – είμαι δήθεν» και λίγη υπομονή. Δε θα καταφέρεις ποτέ να διαβάσεις ένα έργο στο εκατό τοις εκατό του. Ίσως ούτε ο ίδιος ο καλλιτέχνης να μην μπορεί, και αν το ψάξεις πολύ μπορεί να περάσεις μία ολόκληρη ζωή αναλύοντας το έργο. Εδώ όμως δεν έχουμε σκοπό να σε κάνουμε κριτικό τέχνης, αλλά έναν απλό και ταπεινό παρατηρητή.
Για αρχή, θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι. Δεν υπάρχουν σαφείς κανόνες που να μπορούν να καθορίσουν αν ένα έργο είναι «σπουδαίο». Ο Βαν Γκογκ όταν ζούσε θεωρούταν ψιλο-άσχετος και οι πίνακες του αδιάφοροι. Τώρα έχει χτιστεί ένα εκ των πιο εμβληματικών μουσείων του Άμστερνταμ στο όνομά του. Εννοείται πως ένας επαγγελματίας μπορεί να κρίνει κατά πόσο ο ζωγράφος έχει πετύχει μία τεχνική ή κατά πόσο το έργο ακολουθεί το κίνημα που ισχυρίζεται ότι ακολουθεί, αλλά πίστεψέ μας, δε θα σε παρεξηγήσει κανείς αν δεν μπορείς να διακρίνεις τέτοιες διαφορές.
Ρίξε μια ματιά
Σκοπός του έργου, για αρχή, είναι να σου τραβήξει το βλέμμα. Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει απαραίτητα ο πίνακας να είναι «όμορφος», αλλά κάπως πρέπει να σε ελκύει. Κάποιοι πίνακες κεντρίζουν το ενδιαφέρον με τον δικό τους διακριτικό τρόπο. Η δουλειά του καλλιτέχνει μπορεί να κινήσει το ενδιαφέρον με το θέμα της, τα χρώματα που επιλέχθηκαν, με την τοποθέτηση των αντικειμένων, το αν είναι ρεαλιστική, με το αστείο που μπορεί να επικοινωνεί το έργο ή οτιδήποτε άλλο πραγματικά.
Αφού κοιτάξεις καλά τον πίνακα διερωτήσου «Ποιο είναι το θέμα του;». Το θέμα μπορεί να είναι ένα τοπίο, ένα άτομο, μία ομάδα ανθρώπων, το στιγμιότυπο μίας ιστορίας, ένα κτίριο, ένα ζώο, συλλογή αντικειμένων (π.χ νεκρή φύση), μία σκηνή αποκύημα της φαντασίας του καλλιτέχνη και η λίστα μπορεί να συνεχίζεται σε πολλές γραμμές. Κάποιοι πίνακες μπορεί να μην έχουν καν θέμα -κάποια έργα αφηρημένης τέχνης παίζουν απλώς με το χρώμα και την τεχνική. Μην το χλευάζεις, ούτε η τζαζ μουσική έχει συγκεκριμένο θέμα.
Ψάξε για σύμβολα
Έστω ότι έχεις αυτόν τον πίνακα. Είναι του Πίτερ Μπρίγκελ του πρεσβύτερου και λέγεται «Ο Πύργος της Βαβέλ». Αν γνωρίζεις το παραμύθι για τον Πύργο της Βαβέλ, τότε είσαι ένα βήμα μπροστά από κάποιον άλλο. Αν δεν το γνωρίζεις, μην πτοείσαι, μπορείς να θαυμάσεις και να απολαύσεις τον πίνακα εξίσου.
Ψάξε τώρα για σύμβολα. Ένα σύμβολο, για να το θέσουμε απλά λέει και σημαίνει περισσότερο από αυτό που δείχνει με την πρώτη ματιά. Ο Πύργος της Βαβέλ είναι γνωστό σύμβολο στη δυτική κοινωνία και αναπαριστά τον κίνδυνο της περηφάνειας και την διακοπή της ανθρώπινης ενότητας. Συχνά, ένας πίνακας μπορεί να έχει εντελώς ξεκάθαρα σύμβολα. Μία νεκροκεφαλή (ή μία μύγα) για παράδειγμα, αναπαριστάται συχνά σε πορτραίτα πλουσίων για να τους θυμίζει ότι ο πλούτος είναι κάτι εφήμερο. Ωστόσο, κάποιες φορές ένα ξεκάθαρο σύμβολο μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο, κάτι που ανήκει στο μανιφέστο του καλλιτέχνη.
Μην πέσεις την παγίδα «Τι θέλει να πει ο καλλιτέχνης», εστίασε στο τι συμβολίζει για εσένα.
Το επόμενο στοιχείο που καλό είναι να εξετάσεις είναι το στυλ – το οποίο ουσιαστικά είναι η «μοναδική» σφραγίδα του καλλιτέχη στον καμβά. Κάποιοι καλλιτέχνες ακολουθούν καθιερωμένα στυλ -γι’ αυτό και πολλοί πίνακες της Αναγέννησης είναι αρκετά όμοιοι- ενώ άλλοι ξεφεύγουν από τα τετριμμένα και ανακατεύουν στυλ και τεχνοτροπίες. Ορισμένοι καλλιτέχνες εστιάζουν στην λεπτομέρεια και σε άλλους αρέσει να γίνονται πιο αντισυμβατικοί και να σπάνε τους κανόνες και να παίζουν χαοτικά με τις μπογιές τους, δημιουργώντας ένα πιο «άγριο» αποτέλεσμα.
Συχνά ο συμβολισμός δεν θα είναι τόσο προφανής. Για παράδειγμα, τα έργα του Τζάκσον Πόλοκ μεταφέρουν στον παρατηρητή την κίνηση και την ελευθερία του ζωγράφου κατά τη διάρκεια της δημιουργία, παρά το γεγονός ότι οι πίνακες είναι εντελώς αφηρημένοι. Από την άλλη, το «Η Γαλατού» του Βερμεέρ εστιάζει στο φως που χύνεται στο πρόσωπο της γυναίκας και θέλει να δείξει την ευγένεια και την ευλάβεια με την οποία μία υπηρέτρια μπορεί κάνει μία τόσο απλή πράξη όπως το να σερβίρει γάλα.
«Ένα πεντάχρονο θα το έφτιαχνε αυτό»
Αν επισκεφθείς μία γκαλερί, δεν αποκλείεται να ακούσεις το γραφικό «Αυτό θα το έφτιαχνε κι ένα πεντάχρονο!». Πριν συμφωνήσεις, θυμήσου ότι ο καλλιτέχνης εκφράζει το συναίσθημά του μέσα από το έργο του. Δεν προσπαθεί απαραίτητα να εντυπωσιάσει. Πολλές φορές προσπαθεί να προκαλέσει συναισθήματα που ποικίλλουν: από πάθος μέχρι αηδία ή θυμό. Γνωρίζοντας αυτό, ρώτα τον εαυτό σου: «Τι συναισθήματα μου προκαλεί αυτό το έργο; Και γιατί μου προκαλεί αυτά τα συναισθήματα; Γιατί ο καλλιτέχνης θέλει να με αναστατώσει;». Αν από την άλλη ο πίνακας σου προκαλεί γαλήνη, γιατί συμβαίνει αυτό; Το βασικό είναι να πάρεις τον χρόνο σου και να εξετάσεις τα δικά σου συναισθήματα. Μόνο έτσι θα αρχίσεις να εκτιμάς την Τέχνη.
Αν μάθεις να διαβάζεις έναν πίνακα, δεν θα γίνεις αυτόματα η καρικατούρα του κουλτουριάρη (βλέπε Κωνσταντίνο Τζούμα) -ξεπέρασέ το. Παίρνεις μία γεύση από το τι είχε στο μυαλό του ο καλλιτέχνης, τι πρεσβεύει το έργο του και κυρίως, πώς το εκλαμβάνεις εσύ.
Εντάξει, δεν είσαι υποχρεωμένος να μάθεις να διαβάζεις Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό με στοιχεία action theory (αυτοί οι πίνακες που μοιάζουν με πιτσιλιές που δεν τις πέρασε ο μπογιατζής με σπάτουλα), αλλά κάποια βασικά πραγματάκια μπορείς να τα μάθεις. Υπάρχουν πολλοί αξιόλογοι ζωγράφοι των οποίων το έργο μπορείς να εκτιμήσεις και να πάρεις κάτι παραπάνω από αυτό, διαβάζοντας πίσω από την ελαιογραφία.
Στην πραγματικότητα αυτό που χρειάζεσαι είναι λίγη εξοικείωση, να αποβάλεις το κόμπλεξ «προσπαθώ να διαβάσω πίνακα – είμαι δήθεν» και λίγη υπομονή. Δε θα καταφέρεις ποτέ να διαβάσεις ένα έργο στο εκατό τοις εκατό του. Ίσως ούτε ο ίδιος ο καλλιτέχνης να μην μπορεί, και αν το ψάξεις πολύ μπορεί να περάσεις μία ολόκληρη ζωή αναλύοντας το έργο. Εδώ όμως δεν έχουμε σκοπό να σε κάνουμε κριτικό τέχνης, αλλά έναν απλό και ταπεινό παρατηρητή.
Για αρχή, θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι. Δεν υπάρχουν σαφείς κανόνες που να μπορούν να καθορίσουν αν ένα έργο είναι «σπουδαίο». Ο Βαν Γκογκ όταν ζούσε θεωρούταν ψιλο-άσχετος και οι πίνακες του αδιάφοροι. Τώρα έχει χτιστεί ένα εκ των πιο εμβληματικών μουσείων του Άμστερνταμ στο όνομά του. Εννοείται πως ένας επαγγελματίας μπορεί να κρίνει κατά πόσο ο ζωγράφος έχει πετύχει μία τεχνική ή κατά πόσο το έργο ακολουθεί το κίνημα που ισχυρίζεται ότι ακολουθεί, αλλά πίστεψέ μας, δε θα σε παρεξηγήσει κανείς αν δεν μπορείς να διακρίνεις τέτοιες διαφορές.
Ρίξε μια ματιά
Σκοπός του έργου, για αρχή, είναι να σου τραβήξει το βλέμμα. Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει απαραίτητα ο πίνακας να είναι «όμορφος», αλλά κάπως πρέπει να σε ελκύει. Κάποιοι πίνακες κεντρίζουν το ενδιαφέρον με τον δικό τους διακριτικό τρόπο. Η δουλειά του καλλιτέχνει μπορεί να κινήσει το ενδιαφέρον με το θέμα της, τα χρώματα που επιλέχθηκαν, με την τοποθέτηση των αντικειμένων, το αν είναι ρεαλιστική, με το αστείο που μπορεί να επικοινωνεί το έργο ή οτιδήποτε άλλο πραγματικά.
Αφού κοιτάξεις καλά τον πίνακα διερωτήσου «Ποιο είναι το θέμα του;». Το θέμα μπορεί να είναι ένα τοπίο, ένα άτομο, μία ομάδα ανθρώπων, το στιγμιότυπο μίας ιστορίας, ένα κτίριο, ένα ζώο, συλλογή αντικειμένων (π.χ νεκρή φύση), μία σκηνή αποκύημα της φαντασίας του καλλιτέχνη και η λίστα μπορεί να συνεχίζεται σε πολλές γραμμές. Κάποιοι πίνακες μπορεί να μην έχουν καν θέμα -κάποια έργα αφηρημένης τέχνης παίζουν απλώς με το χρώμα και την τεχνική. Μην το χλευάζεις, ούτε η τζαζ μουσική έχει συγκεκριμένο θέμα.
Ψάξε για σύμβολα
Έστω ότι έχεις αυτόν τον πίνακα. Είναι του Πίτερ Μπρίγκελ του πρεσβύτερου και λέγεται «Ο Πύργος της Βαβέλ». Αν γνωρίζεις το παραμύθι για τον Πύργο της Βαβέλ, τότε είσαι ένα βήμα μπροστά από κάποιον άλλο. Αν δεν το γνωρίζεις, μην πτοείσαι, μπορείς να θαυμάσεις και να απολαύσεις τον πίνακα εξίσου.
Ψάξε τώρα για σύμβολα. Ένα σύμβολο, για να το θέσουμε απλά λέει και σημαίνει περισσότερο από αυτό που δείχνει με την πρώτη ματιά. Ο Πύργος της Βαβέλ είναι γνωστό σύμβολο στη δυτική κοινωνία και αναπαριστά τον κίνδυνο της περηφάνειας και την διακοπή της ανθρώπινης ενότητας. Συχνά, ένας πίνακας μπορεί να έχει εντελώς ξεκάθαρα σύμβολα. Μία νεκροκεφαλή (ή μία μύγα) για παράδειγμα, αναπαριστάται συχνά σε πορτραίτα πλουσίων για να τους θυμίζει ότι ο πλούτος είναι κάτι εφήμερο. Ωστόσο, κάποιες φορές ένα ξεκάθαρο σύμβολο μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο, κάτι που ανήκει στο μανιφέστο του καλλιτέχνη.
Μην πέσεις την παγίδα «Τι θέλει να πει ο καλλιτέχνης», εστίασε στο τι συμβολίζει για εσένα.
Το επόμενο στοιχείο που καλό είναι να εξετάσεις είναι το στυλ – το οποίο ουσιαστικά είναι η «μοναδική» σφραγίδα του καλλιτέχη στον καμβά. Κάποιοι καλλιτέχνες ακολουθούν καθιερωμένα στυλ -γι’ αυτό και πολλοί πίνακες της Αναγέννησης είναι αρκετά όμοιοι- ενώ άλλοι ξεφεύγουν από τα τετριμμένα και ανακατεύουν στυλ και τεχνοτροπίες. Ορισμένοι καλλιτέχνες εστιάζουν στην λεπτομέρεια και σε άλλους αρέσει να γίνονται πιο αντισυμβατικοί και να σπάνε τους κανόνες και να παίζουν χαοτικά με τις μπογιές τους, δημιουργώντας ένα πιο «άγριο» αποτέλεσμα.
Συχνά ο συμβολισμός δεν θα είναι τόσο προφανής. Για παράδειγμα, τα έργα του Τζάκσον Πόλοκ μεταφέρουν στον παρατηρητή την κίνηση και την ελευθερία του ζωγράφου κατά τη διάρκεια της δημιουργία, παρά το γεγονός ότι οι πίνακες είναι εντελώς αφηρημένοι. Από την άλλη, το «Η Γαλατού» του Βερμεέρ εστιάζει στο φως που χύνεται στο πρόσωπο της γυναίκας και θέλει να δείξει την ευγένεια και την ευλάβεια με την οποία μία υπηρέτρια μπορεί κάνει μία τόσο απλή πράξη όπως το να σερβίρει γάλα.
«Ένα πεντάχρονο θα το έφτιαχνε αυτό»
Αν επισκεφθείς μία γκαλερί, δεν αποκλείεται να ακούσεις το γραφικό «Αυτό θα το έφτιαχνε κι ένα πεντάχρονο!». Πριν συμφωνήσεις, θυμήσου ότι ο καλλιτέχνης εκφράζει το συναίσθημά του μέσα από το έργο του. Δεν προσπαθεί απαραίτητα να εντυπωσιάσει. Πολλές φορές προσπαθεί να προκαλέσει συναισθήματα που ποικίλλουν: από πάθος μέχρι αηδία ή θυμό. Γνωρίζοντας αυτό, ρώτα τον εαυτό σου: «Τι συναισθήματα μου προκαλεί αυτό το έργο; Και γιατί μου προκαλεί αυτά τα συναισθήματα; Γιατί ο καλλιτέχνης θέλει να με αναστατώσει;». Αν από την άλλη ο πίνακας σου προκαλεί γαλήνη, γιατί συμβαίνει αυτό; Το βασικό είναι να πάρεις τον χρόνο σου και να εξετάσεις τα δικά σου συναισθήματα. Μόνο έτσι θα αρχίσεις να εκτιμάς την Τέχνη.
