Ελύτης, όπως Ελλάδα

του Γιώργου Κόκουβα

«Ας μου επιτραπεί, παρακαλώ, να μιλήσω στο όνομα της φωτεινότητας και της διαφάνειας. Επειδή οι ιδιότητες αυτές είναι που καθορίσανε τον χώρο μέσα στον οποίο μου ετάχθη να μεγαλώσω και να ζήσω… Πολύ περισσότερο όταν οι καιροί είναι σκοτεινοί και αυτό που του υπαγορεύουν είναι μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ορατότητα».

Με αυτά τα λόγια, ο Οδυσσέας Ελύτης παρέλαβε το 1979 το Νόμπελ Λογοτεχνίας, ταυτίζοντας για άλλη μια φορά το όνομά του με το φως και την λάμψη που διακρίνουν και την ποίηση του. Εκείνο το φως που διαπερνά τους στίχους του για το μπλε της θάλασσας, την Ελλάδα, την ρευστότητα του ήλιου και το σύνολο του έργου του που αποτελεί ένα ολοκληρωμένο «σύμπαν», το οποίο ανανέωσε την ελληνική ποιητική παράδοση.

Σε λίγες ημέρες, στις 2 Νοεμβρίου, συμπληρώνεται ακριβώς ένας αιώνας από την γέννηση του μεγάλου ποιητή. Το «Έτος Ελύτη», όπως ανακηρύχθηκε το 2011, πλησιάζει με άλλα λόγια στην κορύφωση των αφιερωμένων στο έργο του εκδηλώσεων, και είναι η ιδανική ευκαιρία να σκιαγραφήσουμε μια ζωή γεμάτη ονειρικούς στίχους, γήινους και υπερρεαλιστικούς ταυτόχρονα, που συνόδευσαν την ελληνική ψυχή επί 100 χρόνια και θα την συνοδεύουν για πολλούς ακόμη αιώνες.

Η πορεία προς την «Μούσα»

Γεννημένος στο Ηράκλειο από Μυτιληνιούς γονείς, ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης δεν θα μπορούσε να μην μεταφέρει στην Αθήνα όπου κατέληξε η οικογένειά του, την μυστικιστική λατρεία για την θάλασσα, τον ελληνικό ήλιο και την ομορφιά. Από γυμνασιακή ηλικία, ασπάστηκε τις αρετές της λογοτεχνίας συνεργαζόμενος με την περίφημη «Διάπλαση των Παίδων» ενώ ως αντίβαρο στις πνευματικές του περιπλανήσεις φρόντιζε να επιδίδεται στον αθλητισμό, τον οποίο συνδύαζε με την ελληνική φύση.

"Πιονιέροι αληθινοί, μέρες και μέρες προχωρούσαμε νηστικοί και αξύριστοι, πιασμένοι από το αμάξωμα μιας ετοιμοθάνατης Σεβρολέτ, ανεβοκατεβαίνοντας αμμολόφους, διασχίζοντας λιμνοθάλασσες, μέσα σε σύννεφα σκόνης ή κάτω από ανελέητες νεροποντές, καβαλικεύαμε ολοένα όλα τα εμπόδια και τρώγαμε τα χιλιόμετρα με μιαν αχορταγιά που μονάχα τα είκοσί μας χρόνια και η αγάπη μας γι αυτή τη μικρή γη που ανακαλύπταμε, μπορούσαν να δικαιολογήσουν", γράφει ο ίδιος ο Ελύτης για την γνωριμία του με την ελληνική φύση στο βιβλίο του «Ανοιχτά Χαρτιά».

Αυτές οι σωματικές αναζητήσεις έληξαν κάπως άδοξα στα τέλη των ‘20s, όταν μία νευροπάθεια τον περιόρισε για αρκετούς μήνες. Μοναδικό αποκούμπι του έκτοτε έγινε η λογοτεχνία, παρά τις πιέσεις των γονιών του να σπουδάσει… χημικός. Ο ενήλικος πλέον Οδυσσέας προτίμησε να εντρυφήσει στις αλχημείες των στίχων του Κάλβου, του Καβάφη, του Σεφέρη, στα κάλλη της αρχαίας λυρικής ποίησης και στην έλξη που του ασκούσε ο γαλλικός υπερρεαλισμός.

Από τον Αλεπουδέλη στον Ελύτη

Οι στίχοι που σκάρωνε ο Ελύτης πιθανώς θα έμεναν για πάντα στα συρτάρια του αν δεν τον παρότρυνε προς δημοσίευση ο φίλος του, Γιώργος Σαραντάρης, ο οποίος τον σύστησε στον κύκλο του περιοδικού «Νέα Γράμματα», που έγινε σημείο αναφοράς για την γενιά του ’30. Αυτός ο κύκλος περιλάμβανε ονόματα όπως αυτά των Σεφέρη, Θεοτοκά, Σικελιανού, Τερζάκη και του Κοσμά Πολίτη, οι οποίοι φρόντισαν να μπολιάσουν την ελληνική ποίηση του 20ου αιώνα με σύγχρονες δυτικές τάσεις.

«Από το ένα μέρος ήμουνα ο στερνός μιας γενιάς, που έσκυβε στις πηγές μιας ελληνικότητας, κι απ' την άλλη ήμουν ο πρώτος μιας άλλης που δέχονταν τις επαναστατικές θεωρίες ενός μοντέρνου κινήματος», αναφέρει ο ίδιος ο Ελύτης για τις πηγές του δικού του ποιητικού «ωκεανού» που αρμένιζε κάπου μεταξύ του ελληνικού πελάγους και των διεθνών υδάτων.

Το 1935 ο Ελύτης μαζί με τον φίλο του Ανδρέα Εμπειρίκο παρίστανται σε μία συνάντηση των Νέων Γραμμάτων, όπου του ζητούν τα χειρόγραφά του «για να τους ρίξουν μια ματιά». Σκεπτόμενοι περί βουνού και Μωάμεθ, του τα επιστρέφουν στοιχειοθετημένα και έτοιμα προς δημοσίευση με το ψευδώνυμο Οδυσσέας Βρανάς. Μετά από την αρχική του άρνηση, τελικά ο Αλεπουδέλης υποκύπτει και το 11ο τεύχος των Γραμμάτων φιλοξενεί την πρώτη δημοσίευση ποιημάτων του νέου ποιητή με το ψευδώνυμο Οδυσσέας Ελύτης.

Εκτός από τους πρώτους στίχους του πολλά υποσχόμενου ποιητή, η Ελλάδα εκείνη την περίοδο γνωρίζει και τον πόλεμο. Αφού έχει ολοκληρώσει τα στρατιωτικά του καθήκοντα, κατά την διάρκεια των οποίων αλληλογραφεί με τον Γιώργο Σεφέρη και τον Νίκο Γκάτσο, πολεμά στην ζώνη πυρός, και καταλήγει να ιδρύσει τον «Κύκλο Παλαμά» στην Κατοχή, ενώ ταυτόχρονα η πρώτη του συλλογή «Προσανατολισμοί» έχουν μεταφραστεί στο εξωτερικό. Παράλληλα, ο πόλεμος έχει εγγραφεί μέσα του, όπως και στο «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας».

Η Ελλάδα του Ελύτη

Παρά την «μετανάστευσή» του στην Ελβετία και στη Γαλλία το 1948, όπου και «βυθίστηκε» στις φιλοσοφικές του αναζητήσεις, στα παριζιάνικα café και στις γνωριμίες του με ανθρώπους όπως ο Μπρετόν, ο Καμύ, ο Μιρό, ο Ματίς και ο Πικάσο, ο Ελύτης δεν άργησε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Σωματικά και ποιητικά.

Ήδη ο «Ήλιος ο Πρώτος» είχε θέσει τον τόνο, εξυμνώντας την ομορφιά της φύσης και την χαρά της ζωής, ενώ μέχρι το 1960, ο ποιητής είχε δημοσιεύσει το «Άξιον Εστί», για να συνεργαστεί στην συνέχεια με τον Μίκη Θεοδωράκη και να γράψει ένα από τα πιο «ελληνικά» κεφάλαια στην Ιστορία της ποίησης.

Αφού περάσει η «νεκρή» περίοδος της Χούντας, κατά την οποία αρνείται να αρθρώσει λόγο καθώς και να παραλάβει το «Μεγάλο Λογοτεχνικό Βραβείο» που θέσπισε η Δικτατορία και αφιερώνεται στην άλλη του μεγάλη αγάπη, την ζωγραφική και το κολλάζ, ο Ελύτης αρνείται να πολιτευτεί –η Νέα Δημοκρατία έλαβε το βουλευτικό «όχι» του- και συνεχίζει αυτό που ξέρει να κάνει καλύτερα: να βάζει στην σειρά λέξεις και να δημιουργεί αχτίδες ποίησης.

Γι’ αυτές τις λέξεις το ίδρυμα Νόμπελ του απονέμει το δεύτερο «γαλανόλευκο» Βραβείο Λογοτεχνίας το 1979 –είχε προηγηθεί ο Γιώργος Σεφέρης 16 χρόνια νωρίτερα- «για την ποίησή του, που με φόντο την ελληνική παράδοση, με αισθηματοποιημένη δύναμη και πνευματική οξύνοια ζωντανεύει τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για ελευθερία και δημιουργία».

Η έννοια της ελληνικότητας δεν έλειπε από τον περίφημο λόγο του Ελύτη στην τελετή βράβευσης, όπου είπε μεταξύ άλλων: «Μου εδόθηκε, αγαπητοί φίλοι, να γράφω σε μια γλώσσα που μιλιέται μόνον από μερικά εκατομμύρια ανθρώπων. Παρ' όλ' αυτά, μια γλώσσα που μιλιέται επί δυόμισι χιλιάδες χρόνια χωρίς διακοπή και μ' ελάχιστες διαφορές. Η παράλογη αυτή, φαινομενικά, διάσταση, αντιστοιχεί και στη υλικο-πνευματική οντότητα της χώρας μου. Που είναι μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου. Και το αναφέρω όχι διόλου για να υπερηφανευθώ αλλά για να δείξω τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας ποιητής όταν χρησιμοποιεί για τα πιο αγαπημένα πράγματα τις ίδιες λέξεις που χρησιμοποιούσαν μια Σαπφώ ή ένας Πίνδαρος π.χ. - χωρίς ωστόσο να έχει το αντίκρισμα που είχαν εκείνοι επάνω στην έκταση της πολιτισμένης τότε ανθρωπότητας. Εάν η γλώσσα αποτελούσε απλώς ένα μέσον επικοινωνίας, πρόβλημα δεν θα υπήρχε. Συμβαίνει όμως ν' αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέα ηθικών αξιών. Προσκτάται η γλώσσα στο μάκρος των αιώνων ένα ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις. Χωρίς να λησμονεί κανείς ότι στο μάκρος εικοσιπέντε αιώνων δεν υπήρξε ούτε ένας, επαναλαμβάνω ούτε ένας, που να μην γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα» (δείτε όλο τον λόγο του Οδυσσέα Ελύτη στο επίσημο site των Νόμπελ). 

Η ποίηση του Ελύτη

Τα ρω του έρωτα, η Μαρία Νεφέλη, το Φωτόδεντρο, ο Ηλιάτορας, η Νεροσταγόνα, όλα του τα «παιδιά» φέρουν μέσα τους τις βασικές αξίες του, που κινούνται από την υπέρβαση ως την διάρκεια, από τον έρωτα στην αθωότητα και από την δικαιοσύνη μέχρι την μυστηριακή οντότητα του φωτός. «Βέβαια υπάρχει το αίνιγμα. Βέβαια υπάρχει το μυστήριο. Αλλά το μυστήριο δεν είναι μια σκηνοθεσία που επωφελείται από τα παιχνίδια της σκιάς και του σκότους για να μας εντυπωσιάσει απλώς. Είναι αυτό που εξακολουθεί να παραμένει μυστήριο και μέσα στο απόλυτο φως. Είναι τότε που προσλαμβάνει την αίγλη εκείνη που ελκύει και που την ονομάζουμε Ομορφιά». «Ελυτικά» λόγια, και πάλι από τον λόγο του κατά την είσοδό του στο πάνθεον των Νομπελιστών.

Στην ίδια ομιλία, ο Ελύτης καταθέτει και την άποψη του για την «θεία» φύση και αποστολή της ποίησης: «Εάν είναι ο Απόλλων ή η Αφροδίτη, ο Χριστός ή η Παναγία, που ενσαρκώνουν και προσωποποιούν την ανάγκη να δούμε υλοποιημένο εκείνο που σε ορισμένες στιγμές διαισθανόμαστε, δεν έχει σημασία. Σημασία έχει η αναπνοή της αθανασίας που μας επιτρέπουν. Η Ποίηση οφείλει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, πέραν από συγκεκριμένα δόγματα, να επιτρέπει αυτή την αναπνοή». Σε κάθε περίπτωση, για τον Ελύτη το θείο έχει την απόχρωση του γαλάζιου: «Θέ μου τί μπλε ξοδεύεις για να μη σε βλέπουμε!»

Οι εκδηλώσεις μιας «Οδύσσειας»

Στην κορύφωση του εορτασμού του έτους Ελύτη, το Μέγαρο Μουσικής διοργανώνει Διεθνές συμπόσιο-συνέδριο προς τιμήν του (1-2 Νοεμβρίου, Megaron Plus), κατά την οποία θα λάβουν χώρα συζητήσεις υπό την θεματική «Ο Εικοστός αιώνας στην ποίηση του Ελύτη. Η ποίηση του Ελύτη στον εικοστό πρώτο αιώνα».

Επίσης, το Μέγαρο ετοιμάζει την ημέρα των γενεθλίων του ποιητή ένα μουσικό «ταξίδι» με τίτλο «Ο κόσμος ο μικρός, ο Μέγας!» (3 Νοεμβρίου, ώρα 20.30, εισιτήρια 9 ως 30 ευρώ), κατά το οποίο θα πραγματοποιηθεί μια βόλτα «στα ιδανικά τοπία της πνευματικής επικράτειας του μεγάλου Έλληνα ποιητή με την πρωτότυπη μουσική του Γιώργου Κουρουπού να λειτουργεί ως πυξίδα για το λυρικό και στοχαστικό - ποιητικό και πεζό - λόγο του αλλά και τα δυνατά χρώματα των εικόνων του». Η ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου θα απαγγείλει στίχους του Ελύτη και ο ηθοποιός Άρης Λεμπεσόπουλος θα διαβάσει επιλεγμένα πεζά του κείμενα. Την επιμέλεια της εκδήλωσης έχει επίσης η Ιουλίτα Ηλιοπούλου.

Για μια πλήρη εικόνα όλων των εκδηλώσεων που έχουν προγραμματιστεί στο πλαίσιο του «Έτους Ελύτη», διαβάστε παλιότερο δημοσίευμα του in2life.