Το Πολύχρωμο Σχολείο θέλει να κάνει την εκπαίδευση συμπεριληπτική

Ξέρεις τι είναι πολύ εύκολο; Να λες «είναι όλα θέμα παιδείας» κουνώντας το κεφάλι μπροστά σε ειδήσεις σαν την σοκαριστική επίθεση ανηλίκων σε ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα στην Πλατεία Αριστοτέλους, ή ακούγοντας για το bullying που δέχονται παιδιά στο σχολείο τους. Kαι να περιμένεις κάποιου είδους εγκύκλιο από το Υπουργείο Παιδείας που θα λύσει μαγικά αυτό το έλλειμα παιδείας, σε ένα σχολικό σύστημα που εν έτει 2024 δεν έχει εντάξει ακόμα την Σεξουαλική Αγωγή σε καμία βαθμίδα της εκπαίδευσης –και κάθε φορά που το προσπάθησε, το έκανε άτσαλα, αμήχανα και αποτρεπτικά, ξεκινώντας από αφροδίσια νοσήματα και εκτρώσεις, και οριακά τελειώνοντας εκεί.

Η παιδεία, όμως, όπως και η ελευθερία και άλλα ζητήματα που είναι και δεν είναι του παρόντος, δεν πέφτει από τον ουρανό σαν σωτήρια βροχή. «Ξεκινά από το σπίτι» θα πουν πολλοί, κι αυτό είναι μεγάλη κουβέντα, πάντως σίγουρα δεν τελειώνει εκεί. Αν τελείωνε, δεν θα είχαμε σχολεία. Ευτυχώς για όλους, έχουμε: Όχι μόνο σχολεία, αλλά και πρωτοβουλίες σαν το Πολύχρωμο Σχολείο, που διεκδικούν παιδεία συμπεριληπτική, απαλλαγμένη από κάθε είδους διακρίσεις –χωρίς bullying, χωρίς περιθωριοποίηση, χωρίς στιγματισμό ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιών, εκπαιδευτικών και γονιών.

Μιλήσαμε με την Έλενα Σκαρπίδου, εκπαιδευτικό και υπεύθυνη του τομέα εκπαίδευσης του Πολύχρωμου Σχολείου, για τις δράσεις και το όραμά τους, αλλά και για το πώς μπορεί να γίνει το ελληνικό σχολείο πραγματικά συμπεριληπτικό.

Πότε ξεκίνησε το Πολύχρωμο Σχολείο;
Το «Πολύχρωμο Σχολείο» είναι μία εθελοντική μη κερδοσκοπική συλλογικότητα επιστημόνων που δημιουργήθηκε το φθινόπωρο του 2009 με αρχική ονομασία «Ομοφοβία και Τρανσφοβία στην Εκπαίδευση». Η επιλογή αυτού του ονόματος έγινε γιατί την εποχή εκείνη και μόνο η αναφορά των λέξεων ομοφοβία και τρανσφοβία εντός εκπαιδευτικού πλαισίου θεωρείτο προκλητική και ανάρμοστη.

Δυστυχώς, ακόμη και σήμερα, ο εκφοβισμός, η περιθωριοποίηση και ο στιγματισμός που αντιμετωπίζουν συχνά τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα στην εκπαίδευση, η απουσία ενημέρωσης για ζητήματα που τα αφορούν, καθώς και η ανυπαρξία θετικών προτύπων και αναπαραστάσεων, φανερώνουν σημαντικά ελλείμματα συμπερίληψης. Οι αλλαγές που έχουν γίνει σε νομοθετικό και σε επιστημονικό επίπεδο δεν έχουν μεταφερθεί στην εκπαίδευση. Η έλλειψη σχετικής γνώσης, η ύπαρξη αρνητικών στάσεων κάποιων μελών του διδακτικού προσωπικού, καθώς και η απουσία οδηγιών από το Υπουργείο, οδηγούν αρκετά συχνά σε τρόπους αντιμετώπισης καθημερινών περιστατικών που ενισχύουν το στίγμα και τις διακρίσεις και παραβιάζουν τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιών, γονέων κι εκπαιδευτικών.

Η ομάδα είχε ως αρχικό σκοπό να σπάσει τη σιωπή στον εκπαιδευτικό χώρο και να αναδείξει το θέμα των διακρίσεων γύρω από ζητήματα Σεξουαλικού Προσανατολισμού, Ταυτότητας, Έκφρασης και Χαρακτηριστικών Φύλου. Και τα κατάφερε! Στην πορεία συστηματοποιήσαμε τις δράσεις μας και αποκτήσαμε μια ευρεία βάση εθελοντριών/-ών που προέρχονται κυρίως από τον εκπαιδευτικό τομέα, τον χώρο των ανθρωπιστικών κοινωνικών επιστημών, των επιστημών ψυχικής υγείας, καθώς και τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Πολλοί άνθρωποι πίστεψαν στο όραμά μας για μια συμπεριληπτική σχολική κοινότητα όπου όλα τα παιδιά θα νιώθουν ότι ανήκουν, θα ζουν χωρίς εξαναγκασμούς και χωρίς την απαίτηση να ανταποκρίνονται στην αντίληψη που έχει η πλειονότητα.

Από την αρχή, στο Πολύχρωμο Σχολείο κατανοήσαμε ότι δεν μπορούμε να δούμε τις διακρίσεις κατά των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων ανεξάρτητα από το γυναικείο ζήτημα, όπως αυτό ιστορικά έχει κάνει την παρουσία του μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες αλλά και τον ακαδημαϊκό χώρο. Οι διακρίσεις κατά των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων σχετίζονται δομικά με τον σεξισμό και την πατριαρχία. Το πρόβλημα που συζητάμε χτίζεται από την βάση του πάνω στις αντιλήψεις που ιεραρχούν τις θηλυκότητες και τις αρρενωπότητες. Η αμφισβήτηση των έμφυλων στερεοτύπων φαίνεται λοιπόν, ότι μας αφορά όλες/ους/α καθώς τα έμφυλα στερεότυπα επηρεάζουν αποφασιστικά τη σωματική και ψυχική μας υγεία, περιορίζουν τις δυνατότητές μας, την ελευθερία, τα όνειρά μας και επηρεάζουν τις σχέσεις μας. Και η αμφισβήτησή τους αποκτά χαρακτήρα κομβικότητας με άλλους κοινωνικούς αγώνες που σχετίζονται με τα σώματα, τα προνόμια, την χειραφέτηση, την έκφραση, τον αυτοπροσδιορισμό, την επιθυμία, την ατομικότητα. Σχετίζεται επίσης με την δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και την έννοια της πολιτειότητας.

Να πούμε μερικά παραδείγματα από τις δράσεις σας;
Επικοινωνούμε και ενίοτε συνεργαζόμαστε με άλλες οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και με σχετικούς εθνικούς και ευρωπαϊκούς φορείς, οργανώνουμε επιμορφώσεις εκπαιδευτικών και άλλων επαγγελματιών της εκπαίδευσης, δημιουργούμε εκπαιδευτικό υλικό, διοργανώνουμε εκστρατείες ευαισθητοποίησης και πιέζουμε για θεσμική κατοχύρωση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Και όλα αυτά γίνονται σε εθελοντική βάση.

Μέσα από αυτές τις δράσεις επιδιώκουμε να συμβάλουμε στη διαμόρφωση ενός ασφαλούς, φιλικού και συμπεριληπτικού σχολικού πλαισίου.

Στην ιστοσελίδα του Πολύχρωμου Σχολείου υπάρχουν Οδηγοί με κατευθυντήριες γραμμές για τη σωστή αντιμετώπιση περιστατικών ΛΟΑΤΚΙ+ εκφοβισμού, φύλλα εργασίας για την τάξη αλλά και οπτικό υλικό, απαντήσεις σε Συχνές Ερωτήσεις, άρθρα και γενικά υλικό ευαισθητοποίησης και ενδυνάμωσης.

Πώς μπορεί το ελληνικό σχολείο να γίνει συμπεριληπτικό;
Η συμπερίληψη είναι μια ενεργητική διαδικασία μετασχηματισμού ιδεολογίας, πολιτικών και πρακτικών του σχολείου (σχεδιασμός, οργάνωση, διοίκηση, αναλυτικό πρόγραμμα, μέθοδοι αξιολόγησης και διδασκαλίας, οικονομικοί πόροι), προκειμένου να αρθούν τα εμπόδια της ισότιμης συμμετοχής όλων των ατόμων. Χρειάζονται επομένως συγκεκριμένες εκπαιδευτικές πολιτικές και κατευθυντήριες γραμμές από το Υπουργείο Παιδείας, κάτι που καμία κυβέρνηση μέχρι τώρα δεν έχει τολμήσει να το κάνει. Όσον αφορά την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, είναι αναγκαίο οι εκπαιδευτικοί να αποκτήσουν έγκυρες, επιστημονικές γνώσεις για τα ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα, να συνδέσουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα με τα ανθρώπινα δικαιώματα, να διευρύνουν την αντίληψή τους για τις συνέπειες των διακρίσεων ώστε να μειωθούν οι προκαταλήψεις στον εκπαιδευτικό χώρο και στην ευρύτερη κοινωνία.

Όσο αυξάνει η ορατότητα και ταυτόχρονα εμφανίζονται στον δημόσιο διάλογο ακραία ρητορική και ακραίες αντιδράσεις, ειδικά από θεσμικούς παράγοντες (πολιτικούς, δημοσιογράφους, εκκλησία κ.α.), οι εκπαιδευτικοί, ακόμη και αυτές/-οί που έχουν την απαραίτητη εκπαίδευση και γνώση, φοβούνται και αποφεύγουν κάθε σχετική δράση.

Ένα συμπεριληπτικό σχολείο αναγνωρίζει, επικυρώνει και κάνει προσπάθειες να συμπεριλάβει ποικίλες ανθρώπινες εμπειρίες, όπως για παράδειγμα, των κοριτσιών, των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, των παιδιών με ΛΟΑΤΚΙ+ γονείς/κηδεμόνες, των παιδιών με ειδικές μαθησιακές ανάγκες, των προσφύγων/-ισσών – μεταναστών/-ριών και των ατόμων με αναπηρία. Σε ένα συμπεριληπτικό σχολείο δεν αντιμετωπίζονται όλα τα παιδιά με τον ίδιο τρόπο διότι οι ανάγκες της κάθε ομάδας έχουν διαμορφωθεί κοινωνικά με διαφορετικούς τρόπους. Γι’ αυτό, η συμπεριληπτική εκπαίδευση δεν στοχεύει μονάχα στη συμπερίληψη όλων των μαθητριών/-ών, αλλά δίνει έμφαση στις ατομικές ανάγκες του κάθε παιδιού, όποιες κι αν είναι αυτές.

Η συμπερίληψη είναι απαραίτητη για μια πιο ποικιλόμορφη, δίκαιη και ισορροπημένη κοινωνία.

Ποια είναι τα ζητήματα που απασχολούν περισσότερο γονείς/κηδεμόνες ή εκπαιδευτικούς που σας προσεγγίζουν;
Συνήθως δεχόμαστε ερωτήματα από επαγγελματίες της εκπαίδευσης (εκπαιδευτικούς, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς κ.α.) για το πώς πρέπει να συμπεριφερθούν σε περιπτώσεις ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιών και κυρίως για τις περιπτώσεις των τρανς παιδιών που μπορεί να εκφράζουν την ταυτότητα φύλου τους ακόμη και από την προσχολική ηλικία.

Και ποια αυτά των παιδιών;
Μερικές φορές, κάποια έφηβα ή νεαρά άτομα μας ζητούν υποστήριξη καθώς αντιμετωπίζουν δυσκολίες λόγω της ομοφοβίας/ τρανσφοβίας/ αμφιφοβίας/ ιντερφοβίας των εκπαιδευτικών ή των κηδεμόνων τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις κάνουμε μια αρχική συζήτηση ώστε να ενδυναμωθούν και στη συνέχεια, τις κατάλληλες παραπομπές.

Σύμφωνα με τα περιστατικά που έχουν φτάσει στο Πολύχρωμο Σχολείο, σε κάποιες περιπτώσεις τα παιδιά προσπαθούν να βελτιώσουν την κατάσταση με προσφυγή στον Σύλλογο διδασκόντων/διδασκουσών, σε φορείς και οργανώσεις ή στον Συνήγορο του Παιδιού, σε άλλες καταφέρνουν με σωστή διαμεσολάβηση να κάνουν υποφερτή την κατάσταση, σε άλλες αναγκάζονται να αλλάξουν σχολικό περιβάλλον, ζήτημα που συνιστά από μόνο του παραβίαση δικαιωμάτων. Δυστυχώς όμως στις περισσότερες περιπτώσεις δεν μιλούν και κάνουν υπομονή μέχρι να τελειώσουν το σχολείο, στην προσπάθειά τους να ξεμπερδέψουν με όλο αυτό το κακοποιητικό πλαίσιο όσο πιο ήσυχα γίνεται και προσπαθώντας να αποφύγουν να μαθευτεί η ταυτότητά τους (outing) στο σχολικό και οικογενειακό τους πλαίσιο.

Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες του bullying ενάντια σε ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά και πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά;
Η διαφορά του ΛΟΑΤΚΙ+ εκφοβισμού από τα άλλα είδη σχολικού εκφοβισμού είναι ότι τα θύματα σε αρκετές περιπτώσεις δεν αναζητούν ψυχολογική υποστήριξη ούτε από το οικογενειακό τους περιβάλλον, είτε γιατί κρατούν ακόμα κρυφό το σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου τους, είτε γιατί έχουν ήδη βιώσει την απόρριψη από την οικογένειά τους. Μερικά αναγκάζονται να φύγουν από το σπίτι τους και άλλα τα διώχνει η ίδια η οικογένειά τους. Η ΛΟΑΤΚΙ+ φοβία μπορεί να καταστρέψει τις οικογενειακές σχέσεις.

Άλλη μία διαφορά είναι ότι τα παιδιά που είναι παρόντα στα περιστατικά διστάζουν συνήθως να υπερασπιστούν ανοιχτά τα θύματα επειδή φοβούνται ότι θα στιγματιστούν και τα ίδια, γιατί ακόμη και η συμπάθεια ή η συμπαράσταση θεωρείται ύποπτη.

Για να αντιμετωπιστεί το bullying ενάντια σε ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά χρειάζονται εξειδικευμένες κατευθυντήριες γραμμές για τα σχολεία από το Υπουργείο Παιδείας, επιμορφώσεις και διαρκής συμβουλευτική και αξιολόγηση. Η εισαγωγή της Συμπεριληπτικής-Ολοκληρωμένης Σεξουαλικής Εκπαίδευσης (ΣΟΣΕ) ως αυτόνομο μάθημα σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης θα ήταν πολύ βοηθητική, ώστε τα παιδιά να αμφισβητούν τα έμφυλα στερεότυπα και να αναγνωρίζουν τα δικαιώματά τους και τα δικαιώματα των άλλων.

Έχει δείξει ενδιαφέρον το Υπουργείο Παιδείας για τις δράσεις σας; Συνεργάζεστε για κάποιο project;
Έχουμε συνεργαστεί κατά καιρούς με το Υπουργείο Παιδείας και το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ). Άλλωστε το εκπαιδευτικό υλικό του Πολύχρωμου Σχολείου έχει εγκριθεί από το ΙΕΠ και μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τις/τους εκπαιδευτικούς. Ωστόσο, ακόμη, αν και έχει ψηφιστεί ο νόμος «Ζούμε Αρμονικά Μαζί - Σπάμε τη Σιωπή» που ρυθμίζει την πρόληψη και την αντιμετώπιση της βίας και του εκφοβισμού, δεν έχουν ακόμη αποσταλεί στα σχολεία οδηγίες για τον ΛΟΑΤΚΙ+ εκφοβισμό που είναι εξαιρετικά συχνός και οδηγεί σε κοινωνική απομόνωση και απόγνωση τα ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά, με τρομακτικές συνέπειες για την ψυχική τους υγεία.

Σημειωτέον ότι πολυάριθμες έρευνες και μελέτες έχουν επιβεβαιώσει ότι η συστηματική προκατάληψη, η αρνητική διάκριση, ο εκφοβισμός και η βία, είναι σημαντικές πηγές άγχους για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα διεθνώς και έχουν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και την ευημερία τους.

Σύμφωνα με αυτές οι ΛΟΑΚΤΙ+ μαθητές/τριες πιθανόν να παρουσιάσουν:
• τετραπλάσια πιθανότητα σοβαρού/πολύ σοβαρού στρες, άγχους και κατάθλιψης σε σχέση με τις/τους μη ΛΟΑΤΚΙ+ μαθήτριες/ές
• διπλάσια πιθανότητα αυτοτραυματισμού σε σχέση με μη ΛΟΑΤΚΙ+ μαθητές/τριες.
• τριπλάσια πιθανότητα απόπειρας αυτοκτονίας σε σχέση με τις/τους μη ΛΟΑΤΚΙ+ μαθήτριες/ές

Τι δράσεις ετοιμάζετε για το επόμενο διάστημα;
Στο Πολύχρωμο Σχολείο είμαστε πολύ χαρούμενες/α/οι γιατί πολύ σύντομα θα είμαστε σε θέση να ανακοινώσουμε και να παρουσιάσουμε τον Τεχνικό Οδηγό της UNESCO για τη Σεξουαλική Εκπαίδευση, μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα από την οργάνωσή μας.

Επίσης, σχεδιάζουμε κι ένα μεγάλο πάρτυ για τα 15 χρόνια λειτουργίας του Πολύχρωμου Σχολείου και θα χαρούμε να τα γιορτάσουμε όλα μαζί –εθελόντριες, μέλη και σύμμαχοι.