Banksy: Ο μυστηριώδης εκατομμυριούχος street painter

του Γιώργου Κόκουβα

Ποιος είναι ο θρασύς άνθρωπος που επεμβαίνει στα έργα του Μονέ και του Πικάσο; Αυτός που δουλεύει νύχτα, σαν τον κλέφτη, αλλά βγάζει μισό εκατομμύριο ευρώ για την πλάκα του; Αυτός που ορίζει το αντισυμβατικό, αλλά δεν θα έλεγε όχι σε ένα Όσκαρ; Πολλές ακόμη ερωτήσεις μπορούμε να κάνουμε για τον ευφυέστερο graffiti artist της εποχής μας, αλλά απάντηση για την ταυτότητά του δεν θα πάρουμε –τουλάχιστον κάποια σαφέστερη από το λακωνικό «ο Banksy».

Μήπως, όμως, έχουν σημασία τα στοιχεία του διαβατηρίου του; Ο Άγγλος καλλιτέχνης του δρόμου εκμεταλλεύεται την ανωνυμία για να αναδείξει την τεχνοτροπία του, που έχει αναχθεί σε μύθο. Ακόμη και ο λιγότερο σχετικός με τις τάσεις της τέχνης σίγουρα θα έχει δει κάποιον από τους αρουραίους του Banksy ή έστω κάποια σατιρική εικόνα της Βασίλισσας Ελισάβετ, βγαλμένη από την φαντασία και την ευρηματικότητα του ανθρώπου-φάντασμα.

Όπως τα φαντάσματα, άλλωστε, και ο Banksy βγαίνει τα μεσάνυχτα, ζωσμένος με τα στένσιλ εργαλεία του, τις μπογιές του και μπόλικο θράσος, και αποτυπώνει πάνω σε «τυχερούς» τοίχους αυτό που έχει αποκληθεί έκφραση αντι-ρατσισμού, αντι-καπιταλισμού, αντι-εξουσιασμού, υπαρξισμού και πολλά άλλα που αρχίζουν από ανττί ή τελειώνουν σε –ισμού. Η αρχή έγινε στην Βρετανία και σύντομα οι διαβάτες σε Λονδίνο, Μάντσεστερ, Λίβερπουλ και Μπράιτον έκαναν λόγο για τις «μουτζούρες» που έκαναν πιο «πιπεράτους» τους αγγλικούς δρόμους. Σειρά είχαν η Νέα Υόρκη, η Βιέννη, ακόμη και η «εμπόλεμη» Παλαιστίνη και η χτυπημένη από τους τυφώνες Νέα Ορλεάνη. Σειρά είχαν επίσης και τα εντάλματα της αστυνομίας, που αναζητά τον Banksy κατηγορώντας τον για έναν ακόμα «-ισμό»: τον βανδαλισμό.

Ο (κάθε) τοίχος είχε την δική του ιστορία

Σύμφωνα με τα λιγοστά που γνωρίζουμε για τον καλλιτέχνη-ακτιβιστή, πάντα βασισμένα σε φήμες, ο Banksy γεννήθηκε το 1974 στο Μπρίστολ και πριν ενσωματωθεί στην underground σκηνή της περιοχής, είχε εκπαιδευτεί ως… χασάπης. Ωστόσο, ο Robin Banks ή Robin Gunningham, όπως πιθανολογείται ότι ονομάζεται, προτίμησε να σφάξει με το γάντι την παγκόσμια πολιτική σκηνή και κουλτούρα. Και επειδή μία εικόνα ισούται με χίλιες λέξεις, αξίζει να αφήσετε στην μέση τώρα αυτό το κείμενο και να ανατρέξετε στο photo gallery, για να απολαύσετε τα απολαυστικά στένσιλ και επιγραφές του πριν συνεχίσετε.

Μαϊμούδες, αστυνομικοί, αρουραίοι και αγελάδες συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων στα φετίχ του Βρετανού που κάλυψε με αυτά πολλά τετραγωνικά αναξιοποίητων τοίχων. Το ύφος του έγινε γρήγορα από τα πλέον αναγνωρίσιμα, ενώ η αδερφή του Banksy μάλλον του χρωστά μία συγγνώμη, καθώς κατά την παιδική τους ηλικία είχε πετάξει στα σκουπίδια όλες τις ζωγραφιές του. Όταν εκείνος τις αναζήτησε, η αδελφή του τον ειρωνεύτηκε λέγοντάς του: «Δεν ήταν και για το Λούβρο». Λίγα χρόνια αργότερα, μεταμφιεσμένος, κρέμασε στο Λούβρο μία παραλλαγή της Μόνα Λίζα, δικής του έμπνευσης και την διέψευσε πανηγυρικά.

Ταυτόχρονα, εκδίδοντας τις δημιουργίες του σε ένα από τα πιο ευπώλητα βιβλία τέχνης, το «Wall and Piece», ο Banksy έδειξε ότι δεν υπακούει σε κανένα στερεότυπο. Στην πρώτη σελίδα, εκεί όπου συνήθως αναγράφονται τα πνευματικά δικαιώματα, φιγουράρει η φράση «Copyright is for losers», ενώ στο οπισθόφυλλο αναγράφεται η εξής δήλωση: «Δεν πρόκειται να μας αποσπάσετε κάποια δήλωση για να χρησιμοποιήσετε στο βιβλίο σας». Δια στόματος του εκπροσώπου της Μητροπολιτικής Αστυνομίας.

«Παρά τα όσα λένε», γράφει ο ίδιος ο Banksy στο βιβλίο, «το γκράφιτι δεν είναι η κατώτερη των τεχνών. Μπορεί να χρειαστεί να βγαίνεις κρυφά τα βράδια και να λες ψέματα στην μαμά σου, αλλά είναι στην ουσία μία από τις πιο ειλικρινείς τέχνες που μπορείς να συναντήσεις. Εκτίθεται στους καλύτερους τοίχους που μία πόλη μπορεί να προσφέρει και κανείς δεν αποκλείεται λόγω εισιτηρίου». Και συνεχίζει, δίνοντας το στίγμα του αντικαπιταλιστικού του φλέγματος: «Οι άρχοντες της πόλης δεν μπορούν να καταλάβουν το γκράφιτι, γιατί θεωρούν ότι τίποτα δεν έχει το δικαίωμα να υπάρχει, αν δεν φέρνει κέρδος».

Δείγματα της επιτυχίας του δεν είναι μόνο οι πωλήσεις των τυπωμένων δημιουργιών του (η Angelina Jolie «χτύπησε» έναν Banksy για μισό εκατομμύριο δολάρια, ενώ η Christina Aguilera αγόρασε μία «Λεσβία Βασίλισσα» για το ποσό των 50.000 λιρών). Ούτε το γεγονός ότι ήδη έχουν παρουσιαστεί ανά την υφήλιο πολλοί που πλαστογραφούν την δουλειά του και χρησιμοποιούν το όνομά του. Σύντομα, οι κριτικοί τέχνης έδωσαν στο φαινόμενο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος στην underground σκηνή του street art το όνομα «The Banksy effect». Ο μύθος του έχει φτάσει πολλούς στο σημείο να επινοούν θεωρίες, όπως ότι το φετίχ του να σχεδιάζει αρουραίους (rat) είναι ένα παιχνίδι αναγραμματισμού της λέξης art. «Ζωγράφιζα αρουραίους επί τρία χρόνια. Έκτοτε, έπρεπε να υποκριθώ πως το έκανα με αυτό το σκεπτικό όλον αυτόν τον καιρό», δήλωσε χιουμοριστικά ο Banksy.

Ένα gift shop για Όσκαρ
Μετά από όλο αυτό το hype γύρω από το όνομά του, ένας ερασιτέχνης κινηματογραφιστής και καλλιτέχνης του Los Angeles, ο Thierry Guetta, συνέλαβε το μεγάλο σχέδιο: Θα πλησίαζε τον Banksy, θα τον έκανε φίλο του, και θα τραβούσε το πιο περιζήτητο ντοκιμαντέρ της χρονιάς με το είδωλό του σε δράση. Δεν είχε υπολογίσει, όμως, την ευφυία του Banksy, ο οποίος αντέστρεψε το σχέδιο και κράτησε ο ίδιος την κάμερα, βάζοντας τον Guetta να σχεδιάζει στους τοίχους του LA. Ο Βρετανός street artist, που εμφανίζεται και μιλάει χωρίς να αποκαλύπτει το πρόσωπό του στο ντοκιμαντέρ, κέρδισε τις εντυπώσεις στα μεγαλύτερα κινηματογραφικά φεστιβάλ του κόσμου, ενώ αρκετοί κάνουν λόγο για αλληγορικά στοιχεία στο όλο εγχείρημα, που θέτει την εμπορευματοποίηση της τέχνης στο στόχαστρο. Εξ’ ου και ο τίτλος του ντοκιμαντέρ: «Exit through the gift shop».

[Δείτε το trailer του ντοκιμαντέρ]


Με μια δόση ειρωνείας, η ζωή –και οι υπεύθυνοι της Ακαδημίας- έφεραν το σκηνοθετικό ντεμπούτο του Banksy στην λίστα με τις πέντε υποψηφιότητες για Όσκαρ καλύτερου ντοκιμαντέρ. Κόκκινα χαλιά, celebrities και σύσσωμη η εμπορευματοποίηση του Hollywood, που θα φανταζόταν κανείς ότι λειτουργούν σαν λιβάνι στο διαβολεμένο ένστικτο του Banksy. Θα εμφανιστεί τελικά ο μυστηριώδης τύπος δημόσια για πρώτη φορά στην επικείμενη τελετή; «Δεν συμφωνώ με την ιδέα των τελετών βράβευσης», έδωσε την άμεση απάντησή του, «αλλά σκέφτομαι να κάνω μια εξαίρεση για αυτές στις οποίες είμαι υποψήφιος. Την τελευταία φορά που υπήρχε ένας γυμνός άνδρας, καλυμμένος με χρυσή μπογιά στο σπίτι μου, ήμουν εγώ».

Κριτική για… τοίχους
Δεν υπάρχει μόνο μία πλευρά στην αποδοχή της καλλιτεχνική έκφρασης του Banksy. Με την πιθανή εμφάνισή του στα Όσκαρ, ρισκάρει την σύλληψή του, καθώς οι αστυνομικές αρχές παραμονεύουν με εντάλματα. Ταυτόχρονα, μέλη της οργάνωσης «Keep Britain Tidy» αντιδρούν στο φαινόμενο Banksy, λέγοντας: «Ανησυχούμε πως αυτό που δοξάζει η street art του είναι ο βανδαλισμός». Ο σατιρικός αρθρογράφος της Guardian Charlie Brooker έχει γράψει γι’ αυτόν: «Τα έργα του φαίνονται μεθυστικά έξυπνα στους ηλίθιους».

Στην ιστοσελίδα του Banksy, μάλιστα, κάποια στιγμή έφτασε το παρακάτω γράμμα: «Δεν ξέρω ποιος είσαι, αλλά σου ζητάω να σταματήσεις να ζωγραφίζεις εκεί που μένω. Εγώ κι ο αδερφός μου γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε εδώ, αλλά τον τελευταίο καιρό μετακομίζουν στα μέρη μας ένα σωρό γιάπηδες και φοιτητές, που νομίζουν ότι η περιοχή είναι cool απλά και μόνο επειδή ζωγραφίζεις εδώ. Κανείς μας δεν έχει πλέον αρκετά χρήματα για να αγοράσει σπίτι στο μέρος που μεγαλώσαμε». Ποιος είπε, όμως, ότι η τέχνη ανήκει μόνο στα σαλόνια;