Εθισμός στο διαδίκτυο: Όσα πρέπει να προσέχετε online
Επίσημα στοιχεία, έρευνες, συμβουλές και αλήθειες για να μην… κολλήσετε εσείς ή τα παιδιά σας στην «παγίδα» του διαδικτύου.
του Χρήστου Τζώρτζη
Η ολοένα και μεγαλύτερη διείσδυση του Internet στην καθημερινότητά μας είναι μια πραγματικότητα, όπως και το γεγονός πως οι νεαρότερες ηλικίες καταναλώνουν τον περισσότερο χρόνο μπροστά στην οθόνη τους. Πολλά έχουν γραφτεί για τους κινδύνους και τα προβλήματα που απορρέουν από αυτή τη συμπεριφορά. Η αλήθεια βέβαια είναι πως οι όντως υπαρκτοί κίνδυνοι δεν μπορούν επ’ ουδενί να αναιρέσουν τα ευεργετήματα της τεχνολογίας και του Διαδικτύου.
Κατ’ αρχάς, να ξεκινήσουμε με την κοινή παραδοχή πως το πρόβλημα της εξάρτησης από το Internet είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα, όπως καταδεικνύουν έγκυρες έρευνες. Πριν όμως επεκταθούμε στα αποτελέσματά τους, θα πρέπει να καταστήσουμε σαφές τι εννοούμε με τον όρο “εξάρτηση”, ώστε να αποφευχθεί ο πανικός και οι αυθαίρετες ενοχοποιήσεις.
Σε καμία περίπτωση η καθημερινή ενασχόληση δεν θεωρείται εθισμός - ακόμα περισσότερο, εφόσον η ενασχόληση αυτή δεν αφορά τα παιδιά ή τους νέους, αλλά… όλους μας. Μιας και για ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, το επάγγελμά τους συνδέεται με τους υπολογιστές και με το Internet, είναι αναπόφευκτη και επιβεβλημένη η καθημερινή επαφή τους με αυτά. Επιπλέον, ο εθισμός αυτός δεν προκύπτει από πουθενά πως συνδέεται απαραίτητα με το ζήτημα της ασφάλειας. Μπορεί να προκύψει ως αποτέλεσμα άλλων παραγόντων (προσωπικών, οικογενειακών, ψυχολογικών) - δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά παράπλευρη συνέπεια.
Αυτό που θεωρείται πάντως συμπεριφορά και σχέση εξάρτησης από το Διαδίκτυο, είναι η όποια απώλεια ελέγχου στη χρήση του. Με απλά λόγια, όταν ο χρήστης προκειμένου να χρησιμοποιήσει το Internet, τείνει να παραμελεί την καθημερινότητά του, δηλαδή τις υποχρεώσεις του στο σχολείο ή στη δουλειά του, την επαφή με την οικογένειά του και τους φίλους του, ακόμα –σε ακραίες περιπτώσεις- και την προσωπική του υγιεινή.
Όπως γίνεται κατανοητό η συμπεριφορά εξάρτησης μπορεί τελικά να “πλήξει” οποιαδήποτε ηλικία, αρκεί να συντρέχουν οι απαραίτητοι παράγοντες. Από την άλλη πλευρά, είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο πως οι νεότερες ηλικίες είναι αυτές που προσηλώνονται με φανατισμό και πάθος σε κάποιο αντικείμενο. Το γεγονός αυτό σχετίζεται με πολλούς παράγοντες, ηλικιακούς, ψυχολογικούς, με τη διαδικασία της εφηβείας και της ωρίμανσης, η οποία προσφέρει γόνιμο έδαφος για… αποκλίνουσες συμπεριφορές, εφόσον δεν δοθεί η απαραίτητη προσοχή.
Φαίνεται ότι πάνω από τα μισά παιδιά παρουσιάζουν κάποιο ψυχικό υπόστρωμα που πιθανώς συμβάλλει στην ανάπτυξη κατάχρησης διαδικτύου (κυρίως σύνδρομο υπερκινητικότητας-διάσπασης προσοχής ή/και καταθλιπτικό συναίσθημα), ενώ στα υπόλοιπα σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζουν περιβαλλοντικοί παράγοντες (κυρίως έλλειψη επικοινωνίας και εφαρμογής ορίων από την οικογένεια).
Έρευνες και στοιχεία
Αυτό είναι το γενικό πλαίσιο του προβλήματος, αλλά καλό θα είναι να σταθούμε και σε κάποιες έρευνες από διεθνείς οργανισμούς και στα συμπεράσματά τους που θα μας βοηθήσουν να έχουμε μια αντικειμενική οπτική του θέματος.
Σύμφωνα με το Internet World Stats, οι χρήστες του Internet στην Ελλάδα ανέρχονται περίπου σε 5.043.550 άτομα, ενώ οι χρήστες του Facebook σε 3.718.340 άτομα. Δεν γνωρίζουμε επακριβώς πόσοι από αυτούς είναι νέοι και ανήλικοι, αλλά εύκολα καταλαβαίνουμε πως είναι αρκετοί.
Σύμφωνα πάλι με πανευρωπαϊκή έρευνα του “Safer Internet”, που συμπεριέλαβε επτά Ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα, Γερμανία, Ισπανία, Πολωνία, Ισλανδία, Ολλανδία, Ρουμανία), οι νέοι στις χώρες αυτές αντιμετωπίζουν πρόβλημα εξάρτησης από το Internet. Η Ελλάδα ήταν η συντονίστρια χώρα στην έρευνα αυτή και συγκεκριμένα η Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών Νοσοκομείο Παίδων, “Π. & Α. Κυριακού”.
Η έρευνα έγινε σε αντιπροσωπευτικό δείγμα εφήβων 15-16 ετών από κάθε χώρα, με 2.000 ερωτηματολόγια επίσης σε κάθε χώρα (συνολικά 14.000 ερωτηματολόγια), καθώς και 20 συνεντεύξεις εφήβων με σκορ διαδικτυακής εξάρτησης στο σχετικό εργαλείο ανά χώρα (σύνολο 140 συνεντεύξεων).
Τα αποτελέσματά της έδειξαν ότι η μερική ή ολική εξάρτηση των νέων από το Internet παρουσιάζει αυξητικές τάσεις σε σχέση με παλιότερα χρόνια, κατά τα οποία η Ελλάδα δεν είχε τόσο μεγάλη διείσδυση του Internet και την ταχύτητα των ευρυζωνικών συνδέσεων. Κάποια ενδεικτικά στοιχεία της έρευνας του “Safer Internet” που έχουν ενδιαφέρον είναι τα εξής:
Εθισμός στο Διαδίκτυο
• Τα ποσοστά εξάρτησης παρουσίασαν τάση ανόδου στα αγόρια, τις μεγαλύτερες ηλικίες και το χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο γονέων.
• Υπάρχουν ψυχοκοινωνικές δυσκολίες στην ομάδα των εξαρτημένων εφήβων (χαμηλή κοινωνικότητα, διάσπαση προσοχής, καταθλιπτικό συναίσθημα κ.α.)
Συμπεριφορές Υψηλού Κινδύνου
• 63% των εφήβων επικοινωνούν με αγνώστους on-line
• 45,7% από αυτούς συνάντησαν στον φυσικό κόσμο κάποιον που γνώρισαν μέσω διαδικτύου (28,4% του συνολικού δείγματος)
• Τα αγόρια παρουσιάζουν μεγαλύτερα ποσοστά έκθεσης σε πορνογραφικό υλικό, ενώ οι διαφορές των χωρών δεν είναι σημαντικές
• 21,9% έχει δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό (53,5% από αυτούς ανέφεραν ότι αυτό τους έβλαψε)
• Τα κορίτσια παρουσιάζουν μεγαλύτερα ποσοστά έκθεσης σε διαδικτυακό εκφοβισμό, ενώ οι χώρες με τα μεγαλύτερα ποσοστά είναι οι Ρουμανία και Ελλάδα και τα μικρότερα οι Ισλανδία και Ισπανία
Κοινωνικά Δίκτυα
• 92% των εφήβων της μελέτης είναι μέλη σε κοινωνικά δίκτυα
• 39,4% κάνει χρήση των κοινωνικών δικτύων περισσότερο από 2 ώρες την καθημερινή ημέρα. Το ποσοστό αυτό ανεβαίνει στο 60,2% τα Σαββατοκύριακα και τις αργίες
• Το 25% των εφήβων που κάνουν χρήση κοινωνικών δικτύων περισσότερο από 2 ώρες ημερησίως, μπορεί να παρουσιάσουν συμπεριφορά εξάρτησης, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για χρήση κάτω των 2 ωρών είναι 8%
• Περισσότεροι από 600 περίπου διαδικτυακοί φίλοι μπορεί να συσχετιστούν με συμπεριφορές εξάρτησης
• Η τάση αυτή αφορά και τα δύο φύλα, με μικρή υπεροχή των κοριτσιών
Διαδικτυακά Παιχνίδια
• 61,8% του δείγματος παίζουν παιχνίδια
• Οι έφηβοι που παίζουν διαδικτυακά παιχνίδια παρουσιάζουν διπλάσια πιθανότητα συμπεριφορών εξάρτησης
• Η ενασχόληση για περισσότερο από 2,6 ώρες την ημέρα συσχετίστηκε με εμφάνιση συμπεριφορών εξάρτησης
• Αυτή η τάση αφορά κυρίως τα αγόρια
Η ολοένα και μεγαλύτερη διείσδυση του Internet στην καθημερινότητά μας είναι μια πραγματικότητα, όπως και το γεγονός πως οι νεαρότερες ηλικίες καταναλώνουν τον περισσότερο χρόνο μπροστά στην οθόνη τους. Πολλά έχουν γραφτεί για τους κινδύνους και τα προβλήματα που απορρέουν από αυτή τη συμπεριφορά. Η αλήθεια βέβαια είναι πως οι όντως υπαρκτοί κίνδυνοι δεν μπορούν επ’ ουδενί να αναιρέσουν τα ευεργετήματα της τεχνολογίας και του Διαδικτύου.
Κατ’ αρχάς, να ξεκινήσουμε με την κοινή παραδοχή πως το πρόβλημα της εξάρτησης από το Internet είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα, όπως καταδεικνύουν έγκυρες έρευνες. Πριν όμως επεκταθούμε στα αποτελέσματά τους, θα πρέπει να καταστήσουμε σαφές τι εννοούμε με τον όρο “εξάρτηση”, ώστε να αποφευχθεί ο πανικός και οι αυθαίρετες ενοχοποιήσεις.
Σε καμία περίπτωση η καθημερινή ενασχόληση δεν θεωρείται εθισμός - ακόμα περισσότερο, εφόσον η ενασχόληση αυτή δεν αφορά τα παιδιά ή τους νέους, αλλά… όλους μας. Μιας και για ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, το επάγγελμά τους συνδέεται με τους υπολογιστές και με το Internet, είναι αναπόφευκτη και επιβεβλημένη η καθημερινή επαφή τους με αυτά. Επιπλέον, ο εθισμός αυτός δεν προκύπτει από πουθενά πως συνδέεται απαραίτητα με το ζήτημα της ασφάλειας. Μπορεί να προκύψει ως αποτέλεσμα άλλων παραγόντων (προσωπικών, οικογενειακών, ψυχολογικών) - δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά παράπλευρη συνέπεια.
Αυτό που θεωρείται πάντως συμπεριφορά και σχέση εξάρτησης από το Διαδίκτυο, είναι η όποια απώλεια ελέγχου στη χρήση του. Με απλά λόγια, όταν ο χρήστης προκειμένου να χρησιμοποιήσει το Internet, τείνει να παραμελεί την καθημερινότητά του, δηλαδή τις υποχρεώσεις του στο σχολείο ή στη δουλειά του, την επαφή με την οικογένειά του και τους φίλους του, ακόμα –σε ακραίες περιπτώσεις- και την προσωπική του υγιεινή.
Όπως γίνεται κατανοητό η συμπεριφορά εξάρτησης μπορεί τελικά να “πλήξει” οποιαδήποτε ηλικία, αρκεί να συντρέχουν οι απαραίτητοι παράγοντες. Από την άλλη πλευρά, είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο πως οι νεότερες ηλικίες είναι αυτές που προσηλώνονται με φανατισμό και πάθος σε κάποιο αντικείμενο. Το γεγονός αυτό σχετίζεται με πολλούς παράγοντες, ηλικιακούς, ψυχολογικούς, με τη διαδικασία της εφηβείας και της ωρίμανσης, η οποία προσφέρει γόνιμο έδαφος για… αποκλίνουσες συμπεριφορές, εφόσον δεν δοθεί η απαραίτητη προσοχή.
Φαίνεται ότι πάνω από τα μισά παιδιά παρουσιάζουν κάποιο ψυχικό υπόστρωμα που πιθανώς συμβάλλει στην ανάπτυξη κατάχρησης διαδικτύου (κυρίως σύνδρομο υπερκινητικότητας-διάσπασης προσοχής ή/και καταθλιπτικό συναίσθημα), ενώ στα υπόλοιπα σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζουν περιβαλλοντικοί παράγοντες (κυρίως έλλειψη επικοινωνίας και εφαρμογής ορίων από την οικογένεια).
Έρευνες και στοιχεία
Αυτό είναι το γενικό πλαίσιο του προβλήματος, αλλά καλό θα είναι να σταθούμε και σε κάποιες έρευνες από διεθνείς οργανισμούς και στα συμπεράσματά τους που θα μας βοηθήσουν να έχουμε μια αντικειμενική οπτική του θέματος.
Σύμφωνα με το Internet World Stats, οι χρήστες του Internet στην Ελλάδα ανέρχονται περίπου σε 5.043.550 άτομα, ενώ οι χρήστες του Facebook σε 3.718.340 άτομα. Δεν γνωρίζουμε επακριβώς πόσοι από αυτούς είναι νέοι και ανήλικοι, αλλά εύκολα καταλαβαίνουμε πως είναι αρκετοί.
Σύμφωνα πάλι με πανευρωπαϊκή έρευνα του “Safer Internet”, που συμπεριέλαβε επτά Ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα, Γερμανία, Ισπανία, Πολωνία, Ισλανδία, Ολλανδία, Ρουμανία), οι νέοι στις χώρες αυτές αντιμετωπίζουν πρόβλημα εξάρτησης από το Internet. Η Ελλάδα ήταν η συντονίστρια χώρα στην έρευνα αυτή και συγκεκριμένα η Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών Νοσοκομείο Παίδων, “Π. & Α. Κυριακού”.
Η έρευνα έγινε σε αντιπροσωπευτικό δείγμα εφήβων 15-16 ετών από κάθε χώρα, με 2.000 ερωτηματολόγια επίσης σε κάθε χώρα (συνολικά 14.000 ερωτηματολόγια), καθώς και 20 συνεντεύξεις εφήβων με σκορ διαδικτυακής εξάρτησης στο σχετικό εργαλείο ανά χώρα (σύνολο 140 συνεντεύξεων).
Τα αποτελέσματά της έδειξαν ότι η μερική ή ολική εξάρτηση των νέων από το Internet παρουσιάζει αυξητικές τάσεις σε σχέση με παλιότερα χρόνια, κατά τα οποία η Ελλάδα δεν είχε τόσο μεγάλη διείσδυση του Internet και την ταχύτητα των ευρυζωνικών συνδέσεων. Κάποια ενδεικτικά στοιχεία της έρευνας του “Safer Internet” που έχουν ενδιαφέρον είναι τα εξής:
Εθισμός στο Διαδίκτυο
• Τα ποσοστά εξάρτησης παρουσίασαν τάση ανόδου στα αγόρια, τις μεγαλύτερες ηλικίες και το χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο γονέων.
• Υπάρχουν ψυχοκοινωνικές δυσκολίες στην ομάδα των εξαρτημένων εφήβων (χαμηλή κοινωνικότητα, διάσπαση προσοχής, καταθλιπτικό συναίσθημα κ.α.)
Συμπεριφορές Υψηλού Κινδύνου
• 63% των εφήβων επικοινωνούν με αγνώστους on-line
• 45,7% από αυτούς συνάντησαν στον φυσικό κόσμο κάποιον που γνώρισαν μέσω διαδικτύου (28,4% του συνολικού δείγματος)
• Τα αγόρια παρουσιάζουν μεγαλύτερα ποσοστά έκθεσης σε πορνογραφικό υλικό, ενώ οι διαφορές των χωρών δεν είναι σημαντικές
• 21,9% έχει δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό (53,5% από αυτούς ανέφεραν ότι αυτό τους έβλαψε)
• Τα κορίτσια παρουσιάζουν μεγαλύτερα ποσοστά έκθεσης σε διαδικτυακό εκφοβισμό, ενώ οι χώρες με τα μεγαλύτερα ποσοστά είναι οι Ρουμανία και Ελλάδα και τα μικρότερα οι Ισλανδία και Ισπανία
Κοινωνικά Δίκτυα
• 92% των εφήβων της μελέτης είναι μέλη σε κοινωνικά δίκτυα
• 39,4% κάνει χρήση των κοινωνικών δικτύων περισσότερο από 2 ώρες την καθημερινή ημέρα. Το ποσοστό αυτό ανεβαίνει στο 60,2% τα Σαββατοκύριακα και τις αργίες
• Το 25% των εφήβων που κάνουν χρήση κοινωνικών δικτύων περισσότερο από 2 ώρες ημερησίως, μπορεί να παρουσιάσουν συμπεριφορά εξάρτησης, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για χρήση κάτω των 2 ωρών είναι 8%
• Περισσότεροι από 600 περίπου διαδικτυακοί φίλοι μπορεί να συσχετιστούν με συμπεριφορές εξάρτησης
• Η τάση αυτή αφορά και τα δύο φύλα, με μικρή υπεροχή των κοριτσιών
Διαδικτυακά Παιχνίδια
• 61,8% του δείγματος παίζουν παιχνίδια
• Οι έφηβοι που παίζουν διαδικτυακά παιχνίδια παρουσιάζουν διπλάσια πιθανότητα συμπεριφορών εξάρτησης
• Η ενασχόληση για περισσότερο από 2,6 ώρες την ημέρα συσχετίστηκε με εμφάνιση συμπεριφορών εξάρτησης
• Αυτή η τάση αφορά κυρίως τα αγόρια
