Οι γειτονιές της Αθήνας έχουν τις δικές τους ιστορίες
Το εργοστάσιο του Μεταξουργείου, τα χωράφια του Μακρυγιάννη, το παντοπωλείο του Έξαρχου και άλλες ιστορίες της παλιάς Αθήνας που έγιναν γειτονιές.
της Ηρώς Κουνάδη
Πόσα ξέρετε για τις γειτονιές της παλιάς Αθήνας; Πού αντηχούσαν κάποτε οι ωραιότερες νυχτερινές καντάδες, και ποιες ήταν οι αριστοκρατικές συνοικίες της πόλης πριν «πάρει τα πάνω του» το Κολωνάκι; Ποιοι ήταν και πώς εξαφανίστηκαν οι κουτσαβάκηδες του Ψυρρή; Ξεφυλλίζουμε ένα υπέροχο βιβλίο, το "Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία" των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012) και ανακαλύπτουμε γοητευτικές ιστορίες από την παλιά Αθήνα.
Εξάρχεια
«Γύρω στα 1960, τα Εξάρχεια ήταν μια ήσυχη γειτονιά. Λίγες οι πολυκατοικίες, περισσότερα τα παλιά διώροφα με τις ξύλινες πόρτες και τα μαρμάρινα μπαλκόνια. Όταν εκείνον τον καιρό πέρασε για πρώτη φορά το αστικό λεωφορείο του Γκύζη από την οδό Ζωοδόχου Πηγής, έφερε την ίδια αναστάτωση που βλέπουμε στα γούεστερν να φέρνουν τα τραίνα στις πόλεις των αποίκων της Άγριας Δύσης» γράφει ο Δημήτρης Πετσετίδης στο διήγημά του «Το Καφενείο» το 1990.
Τα Εξάρχεια άρχισαν να χτίζονται τις δεκαετίες του 1870-1880, στα δυτικά της Νεάπολης. Πήραν το όνομά τους από τον Έξαρχο, έναν ηπειρώτη που είχε το παντοπωλείο του στη γωνία των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η ευρύτερη περιοχή της Νεάπολης και των Εξαρχείων ήταν το αθηναϊκό Quartier Latin, η μποέμικη γειτονιά «των ποιητών, των φοιτητών και των τροβαδούρων, της νεότητος, των ειδυλλίων και των τραγουδιών» όπως διαβάζουμε στις «Παληές Γειτονιές» που έγραψε ο Κώστας Δημητριάδης το 1946.
Μακρυγιάννη
Μια από τις αθηναϊκές γειτονιές των οποίων τα ονόματα είναι στη γενική (του Ψυρρή και όχι το Ψυρρή, του Γουδή και όχι το Γουδή, του Γκύζη και όχι το Γκύζη), πήρε το όνομά της από το σπίτι του στρατηγού Μακρυγιάννη, που βρισκόταν στη γωνία των σημερινών οδών Μακρυγιάννη και Αθανασίου Διάκου. Στο σπίτι αυτό, που χτίστηκε το 1834, γευμάτισε ο Όθωνας επιστρέφοντας από την περιοδεία του στη Στερεά Ελλάδα την ίδια χρονιά –ήταν, μάλιστα, η πρώτη επίσημη πρόσκληση σε γεύμα που έλαβε ο νεαρός βασιλιάς της Ελλάδας. Κι επειδή η Ιστορία αγαπά πολύ τις τραγικές ειρωνείες, επτά χρόνια αργότερα, το 1840, σε αυτό το ίδιο σπίτι πραγματοποιήθηκαν οι μυστικές συναντήσεις των αντιοθωνικών και οργανώθηκε η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου.
Η γειτονιά άρχισε να κτίζεται μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, γύρω από τα κτήματα της οικογένειας του Μακρυγιάννη –τα οποία έφταναν τόσο μακριά, που ένα τμήμα τους παραχωρήθηκε από τον ίδιο τον Γιάννη Μακρυγιάννη στο δημόσιο για τη δημιουργία του κήπου του Ζαππείου.
Ψυρρή
«Επισκεφτήκαμε την πιο παλιά συνοικία της νέας πόλης, την ονομαζόμενη Ψυρρή, που με τους κατοίκους και τα σπίτια της δίνει μια εικόνα από την κατάσταση της πόλης, όπως ξεπετάχτηκε μέσα από τα ερείπια μετά τον απελευθερωτικό πόλεμο, στην πλαγιά της Ακρόπολης. Εδώ συναντά κανείς παλιούς Αθηναίους, δηλαδή απογόνους εκείνων που κατοικούσαν στην Αθήνα ακόμα πριν από τον απελευθερωτικό πόλεμο» γράφει ο γερμανός ακαδημαϊκός Καρλ Κρουμπάχερ στο έργο του «Στην Αθήνα».
Τον 19ο αιώνα ήταν η γειτονιά των περιθωριακών τύπων της Αθήνας, των κουτσαβάκηδων (όνομα που προήλθε από τον εριστικό δεκανέα του ιππικού της οθωνικής περιόδου, Δημήτρη Κουτσαβάκη), των μόρτηδων (από το γαλλικό mort, που σημαίνει νεκρός, επειδή εκτελούσαν χρέη νεκροθάφτη το 1854, όταν ξέσπασε η επιδημία πανούκλας) και των τραμπούκων (από τα ομώνυμα κουβανέζικα πούρα που τους κερνούσαν οι υποψήφιοι δημοτικοί άρχοντες για να κερδίσουν την υποστήριξή τους).
Η χαρακτηριστική τους εμφάνιση, με τις αφέλειες, το στριφτό μουστάκι, το μαύρο σακάκι φορεμένο μόνο στο αριστερό χέρι (για να το ξεφορτώνονται εύκολα σε περίπτωση καυγά) και τα μυτερά παπούτσια, έγινε «όπλο» στα χέρια του διευθυντή της Αστυνομίας Δημήτρη Μπαϊρακτάρη, για τον οποίο η Ιστορία θα έγραφε ότι ήταν εκείνος που κατάφερε να τους «νικήσει» εξευτελίζοντάς τους, και τελικά να τους εξαφανίσει από την γειτονιά. Πρώτα έπληξε τα στέκια τους, τα καφενεία και τις ταβέρνες της περιοχής, εν συνεχεία με μια μεγάλη ψαλίδα έκοβε τις αφέλειες και τα (μη φορεμένα) μανίκια του σακακιού τους και τέλος τους ανάγκασε με ένα σφυρί να καταστρέψουν οι ίδιοι τα όπλα τους –τα οποία πωλούνταν εν συνεχεία για παλιοσίδερα στην πλατεία Δημοπρατηρίου. Όποιος αρνούνταν, ερχόταν αντιμέτωπος με τον βούρδουλα του Μπαϊρακτάρη –κι επειδή «μια ξυλιά με το καμτσίκι ειν’ αιώνιο ρεζιλίκι», ένας προς έναν προτίμησαν τελικά της φυλακής τα σίδερα που ως γνωστόν «είναι για τους λεβέντες».
Μεταξουργείο
Μία από τις δύο πρώτες γειτονιές που αναπτύχθηκαν έξω από το ιστορικό κέντρο στα τέλη του 19ου αιώνα (η άλλη ήταν η Νεάπολη), το Μεταξουργείο υπήρξε μια από τις μεσοαστικές συνοικίες της Αθήνας ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Πήρε το όνομά της από το εργοστάσιο μεταξιού που σήμερα στεγάζει την Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, και το οποίο ιδρύθηκε το 1845. Κατοικήθηκε –όπως εύκολα θα μάντευε κανείς– αρχικά από τους εργάτες που δούλευαν εκεί, αλλά και σε άλλες βιοτεχνίες της γύρω περιοχής.
Ήταν, επίσης, η γειτονιά των ιταλών τεχνιτών που έφτιαχναν τα περίφημα καπέλα στο γειτονικό εργοστάσιο του Ηλία Πουλόπουλου, στην Πειραιώς. Εκείνοι ήταν που σχημάτισαν εδώ τις πρώτες χορωδίες, οι οποίες χάρισαν σταδιακά στο Μεταξουργείο την φήμη της γειτονιάς με τις νυχτερινές καντάδες και σερενάτες. Ήταν, επίσης, η γειτονιά των θεάτρων και εκείνη από την οποία ξεκινούσε το αποκριάτικο Γαϊτανάκι.
Κολωνάκι
Η… αριστοκρατική μας γειτονιά άρχισε να θεωρείται τέτοια γύρω στο Μεσοπόλεμο –και ακόμα περισσότερο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέχρι τότε, ήταν μια αραιοκατοικημένη περιοχή που ξεκίνησε να χτίζεται μόλις το 1860, γύρω από τους αμπελώνες, τους αγρούς και τις στάνες που διατηρούσαν οι βοσκοί στις πλαγιές του Λυκαβηττού. Χαρακτηριστικό είναι πως η οδός Μαρασλή αποτελούσε για τους Αθηναίους της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα τον χώρο περιπάτου όπου τα πιτσιρίκια τρελαίνονταν να κυνηγούν βατράχια στα χαντάκια του.
Το όνομα Κολωνάκι οφείλεται σε μια μικρή κολώνα του Μεσαίωνα που βρέθηκε κοντά στην Πλατεία Δεξαμενής και αναστηλώθηκε στην Πλατεία Φιλικής Εταιρείας. Για τους Αθηναίους του Μεσαίωνα, το κολωνάκι αυτό (όπως και άλλα που υπήρχαν στην πόλη) προλάμβανε τις επιδημίες, και στηνόταν στα σημεία που είχαν θαφτεί δύο δίδυμα μοσχάρια, τα οποία παρέλαυναν, πριν θυσιαστούν, στους δρόμους της πόλης.
Πόσα ξέρετε για τις γειτονιές της παλιάς Αθήνας; Πού αντηχούσαν κάποτε οι ωραιότερες νυχτερινές καντάδες, και ποιες ήταν οι αριστοκρατικές συνοικίες της πόλης πριν «πάρει τα πάνω του» το Κολωνάκι; Ποιοι ήταν και πώς εξαφανίστηκαν οι κουτσαβάκηδες του Ψυρρή; Ξεφυλλίζουμε ένα υπέροχο βιβλίο, το "Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία" των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012) και ανακαλύπτουμε γοητευτικές ιστορίες από την παλιά Αθήνα.
Εξάρχεια
«Γύρω στα 1960, τα Εξάρχεια ήταν μια ήσυχη γειτονιά. Λίγες οι πολυκατοικίες, περισσότερα τα παλιά διώροφα με τις ξύλινες πόρτες και τα μαρμάρινα μπαλκόνια. Όταν εκείνον τον καιρό πέρασε για πρώτη φορά το αστικό λεωφορείο του Γκύζη από την οδό Ζωοδόχου Πηγής, έφερε την ίδια αναστάτωση που βλέπουμε στα γούεστερν να φέρνουν τα τραίνα στις πόλεις των αποίκων της Άγριας Δύσης» γράφει ο Δημήτρης Πετσετίδης στο διήγημά του «Το Καφενείο» το 1990.
Τα Εξάρχεια άρχισαν να χτίζονται τις δεκαετίες του 1870-1880, στα δυτικά της Νεάπολης. Πήραν το όνομά τους από τον Έξαρχο, έναν ηπειρώτη που είχε το παντοπωλείο του στη γωνία των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η ευρύτερη περιοχή της Νεάπολης και των Εξαρχείων ήταν το αθηναϊκό Quartier Latin, η μποέμικη γειτονιά «των ποιητών, των φοιτητών και των τροβαδούρων, της νεότητος, των ειδυλλίων και των τραγουδιών» όπως διαβάζουμε στις «Παληές Γειτονιές» που έγραψε ο Κώστας Δημητριάδης το 1946.
Μακρυγιάννη
Μια από τις αθηναϊκές γειτονιές των οποίων τα ονόματα είναι στη γενική (του Ψυρρή και όχι το Ψυρρή, του Γουδή και όχι το Γουδή, του Γκύζη και όχι το Γκύζη), πήρε το όνομά της από το σπίτι του στρατηγού Μακρυγιάννη, που βρισκόταν στη γωνία των σημερινών οδών Μακρυγιάννη και Αθανασίου Διάκου. Στο σπίτι αυτό, που χτίστηκε το 1834, γευμάτισε ο Όθωνας επιστρέφοντας από την περιοδεία του στη Στερεά Ελλάδα την ίδια χρονιά –ήταν, μάλιστα, η πρώτη επίσημη πρόσκληση σε γεύμα που έλαβε ο νεαρός βασιλιάς της Ελλάδας. Κι επειδή η Ιστορία αγαπά πολύ τις τραγικές ειρωνείες, επτά χρόνια αργότερα, το 1840, σε αυτό το ίδιο σπίτι πραγματοποιήθηκαν οι μυστικές συναντήσεις των αντιοθωνικών και οργανώθηκε η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου.
Η γειτονιά άρχισε να κτίζεται μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, γύρω από τα κτήματα της οικογένειας του Μακρυγιάννη –τα οποία έφταναν τόσο μακριά, που ένα τμήμα τους παραχωρήθηκε από τον ίδιο τον Γιάννη Μακρυγιάννη στο δημόσιο για τη δημιουργία του κήπου του Ζαππείου.
Ψυρρή
«Επισκεφτήκαμε την πιο παλιά συνοικία της νέας πόλης, την ονομαζόμενη Ψυρρή, που με τους κατοίκους και τα σπίτια της δίνει μια εικόνα από την κατάσταση της πόλης, όπως ξεπετάχτηκε μέσα από τα ερείπια μετά τον απελευθερωτικό πόλεμο, στην πλαγιά της Ακρόπολης. Εδώ συναντά κανείς παλιούς Αθηναίους, δηλαδή απογόνους εκείνων που κατοικούσαν στην Αθήνα ακόμα πριν από τον απελευθερωτικό πόλεμο» γράφει ο γερμανός ακαδημαϊκός Καρλ Κρουμπάχερ στο έργο του «Στην Αθήνα».
Τον 19ο αιώνα ήταν η γειτονιά των περιθωριακών τύπων της Αθήνας, των κουτσαβάκηδων (όνομα που προήλθε από τον εριστικό δεκανέα του ιππικού της οθωνικής περιόδου, Δημήτρη Κουτσαβάκη), των μόρτηδων (από το γαλλικό mort, που σημαίνει νεκρός, επειδή εκτελούσαν χρέη νεκροθάφτη το 1854, όταν ξέσπασε η επιδημία πανούκλας) και των τραμπούκων (από τα ομώνυμα κουβανέζικα πούρα που τους κερνούσαν οι υποψήφιοι δημοτικοί άρχοντες για να κερδίσουν την υποστήριξή τους).
Η χαρακτηριστική τους εμφάνιση, με τις αφέλειες, το στριφτό μουστάκι, το μαύρο σακάκι φορεμένο μόνο στο αριστερό χέρι (για να το ξεφορτώνονται εύκολα σε περίπτωση καυγά) και τα μυτερά παπούτσια, έγινε «όπλο» στα χέρια του διευθυντή της Αστυνομίας Δημήτρη Μπαϊρακτάρη, για τον οποίο η Ιστορία θα έγραφε ότι ήταν εκείνος που κατάφερε να τους «νικήσει» εξευτελίζοντάς τους, και τελικά να τους εξαφανίσει από την γειτονιά. Πρώτα έπληξε τα στέκια τους, τα καφενεία και τις ταβέρνες της περιοχής, εν συνεχεία με μια μεγάλη ψαλίδα έκοβε τις αφέλειες και τα (μη φορεμένα) μανίκια του σακακιού τους και τέλος τους ανάγκασε με ένα σφυρί να καταστρέψουν οι ίδιοι τα όπλα τους –τα οποία πωλούνταν εν συνεχεία για παλιοσίδερα στην πλατεία Δημοπρατηρίου. Όποιος αρνούνταν, ερχόταν αντιμέτωπος με τον βούρδουλα του Μπαϊρακτάρη –κι επειδή «μια ξυλιά με το καμτσίκι ειν’ αιώνιο ρεζιλίκι», ένας προς έναν προτίμησαν τελικά της φυλακής τα σίδερα που ως γνωστόν «είναι για τους λεβέντες».
Μεταξουργείο
Μία από τις δύο πρώτες γειτονιές που αναπτύχθηκαν έξω από το ιστορικό κέντρο στα τέλη του 19ου αιώνα (η άλλη ήταν η Νεάπολη), το Μεταξουργείο υπήρξε μια από τις μεσοαστικές συνοικίες της Αθήνας ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Πήρε το όνομά της από το εργοστάσιο μεταξιού που σήμερα στεγάζει την Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, και το οποίο ιδρύθηκε το 1845. Κατοικήθηκε –όπως εύκολα θα μάντευε κανείς– αρχικά από τους εργάτες που δούλευαν εκεί, αλλά και σε άλλες βιοτεχνίες της γύρω περιοχής.
Ήταν, επίσης, η γειτονιά των ιταλών τεχνιτών που έφτιαχναν τα περίφημα καπέλα στο γειτονικό εργοστάσιο του Ηλία Πουλόπουλου, στην Πειραιώς. Εκείνοι ήταν που σχημάτισαν εδώ τις πρώτες χορωδίες, οι οποίες χάρισαν σταδιακά στο Μεταξουργείο την φήμη της γειτονιάς με τις νυχτερινές καντάδες και σερενάτες. Ήταν, επίσης, η γειτονιά των θεάτρων και εκείνη από την οποία ξεκινούσε το αποκριάτικο Γαϊτανάκι.
Κολωνάκι
Η… αριστοκρατική μας γειτονιά άρχισε να θεωρείται τέτοια γύρω στο Μεσοπόλεμο –και ακόμα περισσότερο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέχρι τότε, ήταν μια αραιοκατοικημένη περιοχή που ξεκίνησε να χτίζεται μόλις το 1860, γύρω από τους αμπελώνες, τους αγρούς και τις στάνες που διατηρούσαν οι βοσκοί στις πλαγιές του Λυκαβηττού. Χαρακτηριστικό είναι πως η οδός Μαρασλή αποτελούσε για τους Αθηναίους της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα τον χώρο περιπάτου όπου τα πιτσιρίκια τρελαίνονταν να κυνηγούν βατράχια στα χαντάκια του.
Το όνομα Κολωνάκι οφείλεται σε μια μικρή κολώνα του Μεσαίωνα που βρέθηκε κοντά στην Πλατεία Δεξαμενής και αναστηλώθηκε στην Πλατεία Φιλικής Εταιρείας. Για τους Αθηναίους του Μεσαίωνα, το κολωνάκι αυτό (όπως και άλλα που υπήρχαν στην πόλη) προλάμβανε τις επιδημίες, και στηνόταν στα σημεία που είχαν θαφτεί δύο δίδυμα μοσχάρια, τα οποία παρέλαυναν, πριν θυσιαστούν, στους δρόμους της πόλης.
