5 αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι με απλά λόγια

Δεκάδες τόνοι μελάνι έχουν ξοδευτεί ανά τους αιώνες για την ανάλυση των ιδεών των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων. Πώς μπορούν λοιπόν να χωρέσουν σε μερικές αράδες οι σημαντικότερες εξ αυτών; Πώς εξηγούνται με λίγα λόγια οι «σκιές» και η Πολιτεία του Πλάτωνα, τα παράδοξα του Ζήνωνα ή μεσότητα του Αριστοτέλη;

Καλώς ή κακώς, δεν γίνεται να εξηγηθούν πλήρως και εμπεριστατωμένα μέσα σε μια παράγραφο. Μπορούν όμως αυτές οι παράγραφοι να σας δώσουν μια καλή ιδέα για το βασικό μήνυμα που ήθελε να δώσει στην ανθρώπινη σκέψη ο καθένας τους και για τον λόγο που έμειναν στην Ιστορία ως λαμπρά μυαλά, και –γιατί όχι;- να σας ανοίξουν την όρεξη να διαβάσετε περισσότερα για να εμβαθύνετε στον κόσμο της κλασικής φιλοσοφίας.

Σωκράτης

Ήταν η «ενοχλητική μύγα» των Αθηναίων, γιατί όπως έλεγαν τους ανάγκαζε να σκέφτονται και να οδηγούνται σε συνειδητά συμπεράσματα. Σημαντικό μέσο του προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η «μαιευτική μέθοδος»: Μέσα από ερωτήσεις, όπως θα τις έθετε κάποιος εντελώς άσχετος με το προς συζήτηση θέμα, εκμαίευε απαντήσεις που οδηγούσαν τον συνομιλητή τους στην αλήθεια (όπως την εννοούσε εκείνος). Θεωρείται επίσης «μάστορας» της διαλεκτικής: Άφηνε τους συνομιλητές του να εξηγήσουν την άποψή τους, και στη συνέχεια μέσα από ερωταπαντήσεις και παραδείγματα τους έδειχνε τις ακραίες συνέπειες αυτών που υπερασπίζονταν, οδηγώντας τους σε αναθεωρήσεις και νέα συμπεράσματα. Αυτό για το οποίο του χρωστά πολλά η ανθρωπότητα όμως, είναι το ότι «έφερε την φιλοσοφία από τα αστέρια στη γη». Δεν ασχολήθηκε με φυσικά φαινόμενα, αλλά με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις έννοιες του καλού, της αρετής και της χωρίς προκαταλήψεις σκέψης. Σκέψης που τον οδήγησε στο γνωστό, ταπεινό συμπέρασμα «εν οίδα, ότι ουδέν οίδα» (ένα μόνο ξέρω, πως δεν ξέρω τίποτα). Μάθετε περισσότερα για τον Σωκράτη εδώ. 

Πλάτωνας

Μαθητής του Σωκράτη – και ο άνθρωπος χάρη στον οποίο διασώθηκαν οι θεωρίες του δασκάλου του μέσα από τους «Διαλόγους» που κατέγραψε, ο Πλάτωνας ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με όλα τα φιλοσοφικά ζητήματα που απασχολούν ως σήμερα την ανθρωπότητα, από την ψυχή του ανθρώπου μέχρι την θεϊκή ιδιότητα και την πολιτική. Σπουδαίο του έργο είναι η περίφημη «Πολιτεία», η κατά τον ίδιο ιδανική κοινωνία ανθρώπων, με σαφή διαχωρισμό τους ανάλογα με τις ικανότητές τους. Η θεωρία του αμφισβητεί την δημοκρατία, κατακρίνει την Τέχνη και θέλει την Πολιτεία να αναλαμβάνει το καθήκον της ανατροφής των παιδιών, καταργώντας την έννοια του γονέα. Στον πλατωνικό κόσμο επίσης, ο υλικός κόσμος είναι υποδεέστερος των «ιδεών» - μάλιστα όλα τα υλικά αντικείμενα είναι απλά «απεικάσματα» των αληθινών ιδεών – π.χ. το τραπέζι μπροστά σας δεν είναι παρά μια αναπαράσταση της ιδέας του τραπεζιού. Η ψυχή μας, όταν μπήκε στο σώμα μας, ξέχασε αυτές τις ιδέες, γι’ αυτό και η «αλήθεια» (α+λήθη) είναι αυτό που έχει ξεχαστεί. Με την φιλοσοφία, υποστήριζε ο Πλάτωνας, μπορεί κανείς να φτάσει πιο κοντά στην αλήθεια – κάτι που προσπάθησε να καταστήσει σαφές με τον περίφημο μύθο των Σπηλαίων του – δείτε εδώ ανάλυση και ερμηνεία του από τον Στέλιο Ράμφο. 

Αριστοτέλης

Πατέρας της λογικής και της επιστήμης, ο Αριστοτέλης διατύπωσε πρώτος πολλά από όσα σήμερα θεωρεί δεδομένα η ανθρώπινη διανόηση. Ασχολήθηκε με την ηθική, την πολιτική και την τέχνη. Πρέσβευε την θέαση του κόσμου με στόχο την ευδαιμονία, η οποία δεν είναι παρά η ζωή με αρετή. Η έννοια της αρετής είναι αυτή που τιθασεύει τα πάθη, τα μετριάζει – με άλλα λόγια λειτουργεί ως το «μέτρον». Το γνωστό «παν μέτρον άριστον» της αριστοτελικής σκέψης θέτει ως αρετές αυτές τις ιδιότητες που βρίσκονται μεταξύ δύο άκρων (π.χ. η πραότητα, ως μεσότητα του θυμού και της αναισθησίας). Ύλη και πνεύμα είναι αδιάσπαστα ενωμένα, ενώ και τα υλικά αγαθά συμβάλλουν στην ευδαιμονία ως συμπληρώματα της αρετής. Επιπλέον, ο Αριστοτέλης μίλησε κατά κάποιον τρόπο για τον θεό, προσθέτοντας στα μέχρι τότε γνωστά τέσσερα στοιχεία της φύσης ένα πέμπτο (πεμπτουσία), τον «άφθαρτο αιθέρα» που βρίσκεται στον «άνω τόπο». Μίλησε επίσης για ζητήματα ηθικής αρετής, και τον ρόλο που παίζει στην «πόλη», την φυσική κοινότητα των ανθρώπων, καθώς «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο» και πρέπει «το σύνολο να προηγείται του μέρους». Ας μην ξεχνάμε, τέλος, πως χάρη σε αυτόν τέθηκαν τα θεμέλια της μυθοπλασίας και της δραματουργίας, καθώς η Ποιητική του είναι το μόνο γραπτό κείμενο με αναλύσεις της τραγωδίας, που διασώθηκε.

Ηράκλειτος

Επηρέασε σύγχρονους στοχαστές όπως ο Χέγκελ, ο Νίτσε και ο Μαρξ και ήταν ένας από τους πρώτους προσωκρατικούς που προσέγγισε την κοσμολογία. Ο Ηράκλειτος πίστευε πως το σύμπαν διέπεται από έναν βασικό νόμο, αυτόν της συνεχούς αλλαγής. Έλεγε πως «κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές», καθώς μπορεί αυτό να φαίνεται πως μένει ίδιο, αλλά συνεχώς κυλά και τα νερά ποτέ δεν είναι τα ίδια. Έλεγε πως ο κόσμος προέρχεται από το στοιχείο της φωτιάς (όχι με την σημερινή αντίληψη της έννοιας, αλλά ως «ενέργεια»), και πως αυτό το «πυρ» μεταλλάσσεται σε θάλασσα, γη και πάλι φωτιά κυκλικά, με άλλα λόγια «τα πάντα ρει». Τα αντίθετα συνδέονται μεταξύ τους, δημιουργώντας αρμονία – όπως έλεγε «τα υγρά ξηραίνονται», «τα ψυχρά θερμαίνονται» και αντίστροφα. Αυτή η αρμονία επιτυγχάνεται λοιπόν μέσα από τις συνεχείς συγκρούσεις, που είναι κατά τον Ηράκλειτο ο «πόλεμος, πατήρ πάντων».

Ζήνων ο Ελεάτης
Θα έλεγε κανείς πως πρόκειται για τον πιο… αρνητικό φιλόσοφο της αρχαιότητας. Ο Ζήνων αφιερώθηκε στην άρνηση και στην απόδειξη πως οι αντίπαλοί του έκαναν λάθος – κάτι που ωστόσο δεν είναι και εντελώς άχρηστο στην ανθρώπινη σκέψη. Αυτό όμως για το οποίο έμεινε γνωστός είναι για τον τρόπο που ωθούσε τους ανθρώπους να αντιληφθούν την πραγματικότητα: Αμφισβητώντας την κοινή αντίληψη και την κοινή λογική. Προς απόδειξη της θέσης του, διατύπωσε τα περίφημα «παράδοξά» του – ένα από αυτά είναι το παράδοξο του Αχιλλέα (γνωστού δρομέα της αρχαιότητας) και της χελώνας: Αν γίνει ένας αγώνας δρόμου μεταξύ του Αχιλλέα και μιας χελώνας, και η χελώνα ξεκινήσει με προβάδισμα ενός σταδίου, ο Αχιλλέας δεν θα μπορέσει ποτέ να φτάσει την χελώνα, αν ακολουθήσουμε την κοινή λογική. Κι αυτό γιατί, ακόμα κι αν υποθέσουμε πως ο δρομέας είναι 100 φορές πιο γρήγορος από τη χελώνα, τότε όταν ο δρομέας θα έχει διανύσει ένα στάδιο, η χελώνα θα έχει διανύσει ένα στάδιο και 1/100 του σταδίου. Όταν ο δρομέας θα έχει διανύσει ένα στάδιο και ένα εκατοστό του σταδίου, η χελώνα θα έχει διανύσει ένα στάδιο, ένα εκατοστό και ένα εκατοστό του εκατοστού του σταδίου κ.ο.κ. Δείτε εδώ και άλλα οξύμωρα του Ζήνωνα που αντιτίθενται στην κοινή αντίληψη των πραγμάτων.