8 σπουδαίοι φιλόσοφοι με απλά λόγια
Από τον Πρωταγόρα στον Νίτσε, και από το Κοινωνικό Συμβόλαιο μέχρι την Πολιτεία του Πλάτωνα, γιορτάζουμε την Παγκόσμια Μέρα Φιλοσοφίας αποκρυπτογραφώντας ιδέες.
της Ηρώς Κουνάδη
Τι ακριβώς ήθελε να πει ο Πλάτωνας με τις περίφημες σκιές του; Γιατί είναι ο Νίτσε ο πιο παρεξηγημένος φιλόσοφος όλων των εποχών; Ποιος είχε δίκιο, ο Σωκράτης με τη μία και μοναδική αλήθεια του, ή ο Πρωταγόρας που υποστήριζε πως «ο άνθρωπος είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα»; Τι ήταν αυτό που έκανε τον Κικέρωνα να πει ότι «δεν υπάρχει τίποτα τόσο παράλογο, που να μην το έχει πει κάποιος φιλόσοφος»; Είναι τελικά τόσο περίπλοκη η φιλοσοφία;
Γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας, που θέσπισε η UNESCO για την τρίτη Πέμπτη κάθε Νοεμβρίου, επιχειρώντας να κατανοήσουμε οκτώ μεγάλους φιλοσόφους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα –ή απλώς να σας δώσουμε το έναυσμα για να τους «ψάξετε» περισσότερο.
Σωκράτης
Ο φιλόσοφος των φιλοσόφων, εκείνος που «κατέβασε την φιλοσοφία από τα άστρα στη Γη», ασχολούμενος πρωτίστως με τον άνθρωπο, και είπε ότι «ζωή που δεν την εξετάζεις, δεν αξίζει να τη ζεις». Πίστευε στην ύπαρξη της μίας και μοναδικής, αντικειμενικής αλήθειας, την οποία επιχειρούσε να εκμαιεύσει από τον συνομιλητή του, μέσω της περίφημης μαιευτικής μεθόδου του. Αυτό ήταν το επιστέγασμα της διδασκαλίας του μοναδικού πιθανότατα δασκάλου στην παγκόσμια ιστορία που αποφάνθηκε πως «ένα μόνο ξέρει, ότι δεν ξέρει τίποτα». Περισσότερα για τον Σωκράτη, εδώ.
Πρωταγόρας
Στην… αντίπερα όχθη –ή στην άλλη όψη του νομίσματος, αν προτιμάτε– ο Πρωταγόρας ήταν ο άνθρωπος που είπε ότι «το μέτρο των πάντων είναι ο άνθρωπος», υποστηρίζοντας ότι δεν υπάρχει καμία αντικειμενική αλήθεια, και πως τα πάντα είναι υποκειμενικά. Γνώση, έλεγε ο φιλόσοφος από τα Άβδηρα της Θράκης, είναι ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Έχει χαρακτηριστεί από τους μελετητές και ως «ο πρώτος αγνωστικιστής», καθώς στο έργο του Περί Θεών αναφέρει μεταξύ άλλων ότι, καθότι η ζωή μας είναι μικρή και οι θεοί «άδηλοι», αφανέρωτοι δηλαδή, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την ύπαρξή τους. Περισσότερα για τον Πρωταγόρα εδώ ή στο (πιο καλογραμμένο) αγγλικό λήμμα της Wikipedia εδώ.
Πλάτωνας
Ο γνωστότερος, ίσως, φιλόσοφος της αρχαιότητας, είναι και ένας από τους πιο «δύσκολους» και αμφιλεγόμενους –υπό την έννοια ότι η απόλυτη φιλοσοφική του σκέψη, κερδίζει τόσο φίλους όσο και εχθρούς σταθερά εδώ και δυόμισι χιλιετίες. Η περίφημη Πολιτεία του, ας πούμε (την οποία εξηγεί με απλά λόγια η ελληνική Wikipedia εδώ) αμφισβητεί μεταξύ άλλων την δημοκρατία και τους θεσμούς της, χαρίζοντας έτσι στον μεγάλο φιλόσοφο εχθρούς ταχύτερα από κάθε άλλο έργο. Από τις βασικές θέσεις του Πλάτωνα ήταν ότι, πέρα από τον υλικό μας κόσμο υπάρχει ένας κόσμος τέλειων μορφών, και πως τα αντικείμενα γύρω μας είναι απλώς «σκιές», αναπαραστάσεις ας το πούμε αυτών των τέλειων ιδεών. Υποστήριζε επίσης πως μόνο με την μελέτη της φιλοσοφίας αυξάνουμε τις πιθανότητες να μπορέσουμε να πάρουμε «κλεφτές ματιές» των πραγμάτων στην αληθινή τους μορφή. Περισσότερα για τον Πλάτωνα, εδώ.
Ρενέ Ντεκάρτ
Εκείνος στον οποίο τα παλιά ελληνικά βιβλία αναφέρονταν για κάποιο λόγο ως «Καρτέσιο», είναι γνωστός και ως πατέρας της σύγχρονης φιλοσοφίας. Η πιο διάσημη ρήση του, το «σκέφτομαι άρα υπάρχω» συνοψίζει την φιλοσοφία του δυισμού του, η οποία –για να το θέσουμε πολύ απλά– είναι η υπεροχή του μυαλού έναντι του σώματος. Ο Ντεκάρτ υποστήριξε επίσης ότι η ύπαρξη του θεού αποδεικνύεται από το γεγονός ότι γνωρίζουμε πως υπάρχουμε, και γνωρίζουμε πως δεν δημιουργήσαμε οι ίδιοι τον εαυτό μας. Επομένως, κάτι άλλο ήταν αυτό που δημιούργησε την ύπαρξή μας. Τι, όμως; Αρκεί να αναρωτηθούμε, για να φτάσουμε σε μια αλυσίδα δημιουργών (οι γονείς μας, οι παππούδες μας και πάει λέγοντας, μέχρι τους πρώτους ανθρώπους) που μας οδηγούν στην έσχατη, αυτοδημιούργητη και τέλεια ύπαρξη που ονομάζεται θεός. Περισσότερος Ντεκάρτ εδώ.
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ
Ο Ελβετός φιλόσοφος που επηρέασε με τις ιδέες του τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά και την ανάπτυξη του σοσιαλισμού και της κομμουνιστικής θεωρίας έζησε τον 16ο αιώνα. Περισσότερο γνωστός για τις θέσεις του επάνω στην πολιτική και την εκπαίδευση, ο Ρουσσώ θεωρούσε ότι η πολιτική και η ηθική δεν πρέπει να θεωρούνται και να εξετάζονται ξεχωριστά, ενώ υποστήριξε ότι σκοπός της κυβέρνησης θα πρέπει να είναι οπωσδήποτε η εξασφάλιση της ελευθερίας, της ισότητας και της ισονομίας, ακόμα και αν αυτό έρχεται σε σύγκρουση με τη θέληση της πλειοψηφίας του λαού. Ήταν, επίσης, εκείνος που είπε ότι «ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και περνά όλη του τη ζωή με αλυσίδες», και τάχθηκε ευθέως ενάντια στη θέσπιση και ανάπτυξη κεφαλαίων. Περισσότερα για τη φιλοσοφία του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, στην αγγλική έκδοση της Wikipedia, εδώ.
Ιμμάνουελ Καντ
«Συνδετικός κρίκος» μεταξύ εμπειρισμού και ορθολογισμού, ο Πρώσος φιλόσοφος που μίλησε για το «Ding an sich», το πράγμα αυτό καθ’ εαυτό, υποστήριξε ότι ναι μεν κάθε γνώση εξαρτάται από την εμπειρία, αφού στηρίζεται στις αισθήσεις μας, επειδή όμως αυτές οι αισθήσεις αποτελούν στρεβλές προσλαμβάνουσες του πραγματικού αντικειμένου, η εξακρίβωση της ύπαρξής του είναι εμπειρικώς αδύνατη. Σαν να λέμε ότι ένα φοβερό μηχάνημα, όπως ο ανθρώπινος νους, επεξεργάζεται λανθασμένα δεδομένα (αυτά που του δίνουν οι αισθήσεις) άρα παράγει ατελή αποτελέσματα. Ο Καντ υποστήριξε, επίσης, ότι η ηθική δεν αποδίδεται σε εξωτερικούς παράγοντες όπως η φύση ή ο θεός, αλλά στην καλή θέληση: τους οικουμενικούς κανόνες ηθικής, που ελεύθερα και αβίαστα επιλέγουμε να ενστερνιστούμε. Περισσότερος Καντ, εδώ.
Φρίντριχ Νίτσε
Πέθανε ο θεός; Όχι ακριβώς: Αν ρωτούσατε τον διάσημο γερμανό φιλόσοφο, εκείνος θα σας έλεγε ότι ποτέ δεν υπήρξε. Τότε; Τότε, απλώς, ο θεός δεν έχει θέση στον σύγχρονο κόσμο, γιατί ο άνθρωπος –ο υπεράνθρωπος– τον σκότωσε. Ο υπεράνθρωπος του Νίτσε, όμως, του πιο παρεξηγημένου φιλοσόφου στην ανθρώπινη Ιστορία, δεν είναι ο υπεράνθρωπος του Χίτλερ και της άρειας φυλής: Τα έργα του παραποιήθηκαν μετά τον θάνατό του για να «ταιριάξουν» στις ναζιστικές και εθνικιστικές ιδέες που εκείνος απεχθανόταν. Ο Νίτσε μιλά στον Ζαρατούστρα για τον άνθρωπο που υπερβαίνει την φύση του προς το… ανθρωπινότερο, όχι το πιο απάνθρωπο. Ο γερμανός φιλόσοφος αμφισβήτησε, επίσης, έντονα τόσο την αντικειμενικότητα όσο και την αξία της αλήθειας, γεγονός που του χάρισε… αρκετούς εχθρούς ακόμα. Περισσότερες αλήθειες για τον Νίτσε εδώ.
Σαίρεν Κίρκεγκωρ
Ο πρώτος υπαρξιστής φιλόσοφος, για τον οποίο ο Βιτγκενστάιν είπε ότι ήταν «ο πιο εξέχων διανοητής του 19ου αιώνα». Γνωστός για την φιλοσοφική προσέγγιση της θρησκείας, τη σύγκρουση με την Εκκλησία, και τις περίφημες τρεις σφαίρες της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Κίρκεγκωρ υποστήριξε ότι ο κάθε άνθρωπος ζει τη ζωή του με έναν από τους τρεις διαφορετικούς τρόπους: τον αισθητικό, τον ηθικό και τον θρησκευτικό. Ο Δανός φιλόσοφος και θεολόγος αμφισβήτησε την αυθεντία και τον δογματισμό (εξ ου και η σύγκρουση με την Εκκλησία) και υποστήριξε ότι για να προοδεύσει ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τον εαυτό του, να στραφεί συγκεκριμένα στην αυτογνωσία έναντι της πολλής και ποικίλης γνώσης, και να αμφισβητήσει τις αυθεντίες για χάρη του διαλόγου, όπως τον εννοούσε ο Σωκράτης. Περισσότερα για τον Κίρκεγκωρ και το έργο του, εδώ.
Για περισσότερη φιλοσοφία με απλά λόγια...
Η σειρά Animated Φιλόσοφοι που προβλήθηκε πέρυσι στην ΕΡΤ3, εξηγεί δέκα σπουδαίους φιλοσόφους με υπέροχα απλά λόγια. Δείτε τα επεισόδια της σειράς στο κανάλι Animated Φιλόσοφοι στο YouTube, και διαβάστε εδώ την συνέντευξη του δημιουργού της σειράς Γιώργου Χατζηβασιλείου στο in2life.
Τι ακριβώς ήθελε να πει ο Πλάτωνας με τις περίφημες σκιές του; Γιατί είναι ο Νίτσε ο πιο παρεξηγημένος φιλόσοφος όλων των εποχών; Ποιος είχε δίκιο, ο Σωκράτης με τη μία και μοναδική αλήθεια του, ή ο Πρωταγόρας που υποστήριζε πως «ο άνθρωπος είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα»; Τι ήταν αυτό που έκανε τον Κικέρωνα να πει ότι «δεν υπάρχει τίποτα τόσο παράλογο, που να μην το έχει πει κάποιος φιλόσοφος»; Είναι τελικά τόσο περίπλοκη η φιλοσοφία;
Γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας, που θέσπισε η UNESCO για την τρίτη Πέμπτη κάθε Νοεμβρίου, επιχειρώντας να κατανοήσουμε οκτώ μεγάλους φιλοσόφους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα –ή απλώς να σας δώσουμε το έναυσμα για να τους «ψάξετε» περισσότερο.
Σωκράτης Ο φιλόσοφος των φιλοσόφων, εκείνος που «κατέβασε την φιλοσοφία από τα άστρα στη Γη», ασχολούμενος πρωτίστως με τον άνθρωπο, και είπε ότι «ζωή που δεν την εξετάζεις, δεν αξίζει να τη ζεις». Πίστευε στην ύπαρξη της μίας και μοναδικής, αντικειμενικής αλήθειας, την οποία επιχειρούσε να εκμαιεύσει από τον συνομιλητή του, μέσω της περίφημης μαιευτικής μεθόδου του. Αυτό ήταν το επιστέγασμα της διδασκαλίας του μοναδικού πιθανότατα δασκάλου στην παγκόσμια ιστορία που αποφάνθηκε πως «ένα μόνο ξέρει, ότι δεν ξέρει τίποτα». Περισσότερα για τον Σωκράτη, εδώ.
Πρωταγόρας Στην… αντίπερα όχθη –ή στην άλλη όψη του νομίσματος, αν προτιμάτε– ο Πρωταγόρας ήταν ο άνθρωπος που είπε ότι «το μέτρο των πάντων είναι ο άνθρωπος», υποστηρίζοντας ότι δεν υπάρχει καμία αντικειμενική αλήθεια, και πως τα πάντα είναι υποκειμενικά. Γνώση, έλεγε ο φιλόσοφος από τα Άβδηρα της Θράκης, είναι ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Έχει χαρακτηριστεί από τους μελετητές και ως «ο πρώτος αγνωστικιστής», καθώς στο έργο του Περί Θεών αναφέρει μεταξύ άλλων ότι, καθότι η ζωή μας είναι μικρή και οι θεοί «άδηλοι», αφανέρωτοι δηλαδή, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την ύπαρξή τους. Περισσότερα για τον Πρωταγόρα εδώ ή στο (πιο καλογραμμένο) αγγλικό λήμμα της Wikipedia εδώ.
Πλάτωνας Ο γνωστότερος, ίσως, φιλόσοφος της αρχαιότητας, είναι και ένας από τους πιο «δύσκολους» και αμφιλεγόμενους –υπό την έννοια ότι η απόλυτη φιλοσοφική του σκέψη, κερδίζει τόσο φίλους όσο και εχθρούς σταθερά εδώ και δυόμισι χιλιετίες. Η περίφημη Πολιτεία του, ας πούμε (την οποία εξηγεί με απλά λόγια η ελληνική Wikipedia εδώ) αμφισβητεί μεταξύ άλλων την δημοκρατία και τους θεσμούς της, χαρίζοντας έτσι στον μεγάλο φιλόσοφο εχθρούς ταχύτερα από κάθε άλλο έργο. Από τις βασικές θέσεις του Πλάτωνα ήταν ότι, πέρα από τον υλικό μας κόσμο υπάρχει ένας κόσμος τέλειων μορφών, και πως τα αντικείμενα γύρω μας είναι απλώς «σκιές», αναπαραστάσεις ας το πούμε αυτών των τέλειων ιδεών. Υποστήριζε επίσης πως μόνο με την μελέτη της φιλοσοφίας αυξάνουμε τις πιθανότητες να μπορέσουμε να πάρουμε «κλεφτές ματιές» των πραγμάτων στην αληθινή τους μορφή. Περισσότερα για τον Πλάτωνα, εδώ.
Ρενέ Ντεκάρτ Εκείνος στον οποίο τα παλιά ελληνικά βιβλία αναφέρονταν για κάποιο λόγο ως «Καρτέσιο», είναι γνωστός και ως πατέρας της σύγχρονης φιλοσοφίας. Η πιο διάσημη ρήση του, το «σκέφτομαι άρα υπάρχω» συνοψίζει την φιλοσοφία του δυισμού του, η οποία –για να το θέσουμε πολύ απλά– είναι η υπεροχή του μυαλού έναντι του σώματος. Ο Ντεκάρτ υποστήριξε επίσης ότι η ύπαρξη του θεού αποδεικνύεται από το γεγονός ότι γνωρίζουμε πως υπάρχουμε, και γνωρίζουμε πως δεν δημιουργήσαμε οι ίδιοι τον εαυτό μας. Επομένως, κάτι άλλο ήταν αυτό που δημιούργησε την ύπαρξή μας. Τι, όμως; Αρκεί να αναρωτηθούμε, για να φτάσουμε σε μια αλυσίδα δημιουργών (οι γονείς μας, οι παππούδες μας και πάει λέγοντας, μέχρι τους πρώτους ανθρώπους) που μας οδηγούν στην έσχατη, αυτοδημιούργητη και τέλεια ύπαρξη που ονομάζεται θεός. Περισσότερος Ντεκάρτ εδώ.
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ Ο Ελβετός φιλόσοφος που επηρέασε με τις ιδέες του τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά και την ανάπτυξη του σοσιαλισμού και της κομμουνιστικής θεωρίας έζησε τον 16ο αιώνα. Περισσότερο γνωστός για τις θέσεις του επάνω στην πολιτική και την εκπαίδευση, ο Ρουσσώ θεωρούσε ότι η πολιτική και η ηθική δεν πρέπει να θεωρούνται και να εξετάζονται ξεχωριστά, ενώ υποστήριξε ότι σκοπός της κυβέρνησης θα πρέπει να είναι οπωσδήποτε η εξασφάλιση της ελευθερίας, της ισότητας και της ισονομίας, ακόμα και αν αυτό έρχεται σε σύγκρουση με τη θέληση της πλειοψηφίας του λαού. Ήταν, επίσης, εκείνος που είπε ότι «ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και περνά όλη του τη ζωή με αλυσίδες», και τάχθηκε ευθέως ενάντια στη θέσπιση και ανάπτυξη κεφαλαίων. Περισσότερα για τη φιλοσοφία του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, στην αγγλική έκδοση της Wikipedia, εδώ.
Ιμμάνουελ Καντ «Συνδετικός κρίκος» μεταξύ εμπειρισμού και ορθολογισμού, ο Πρώσος φιλόσοφος που μίλησε για το «Ding an sich», το πράγμα αυτό καθ’ εαυτό, υποστήριξε ότι ναι μεν κάθε γνώση εξαρτάται από την εμπειρία, αφού στηρίζεται στις αισθήσεις μας, επειδή όμως αυτές οι αισθήσεις αποτελούν στρεβλές προσλαμβάνουσες του πραγματικού αντικειμένου, η εξακρίβωση της ύπαρξής του είναι εμπειρικώς αδύνατη. Σαν να λέμε ότι ένα φοβερό μηχάνημα, όπως ο ανθρώπινος νους, επεξεργάζεται λανθασμένα δεδομένα (αυτά που του δίνουν οι αισθήσεις) άρα παράγει ατελή αποτελέσματα. Ο Καντ υποστήριξε, επίσης, ότι η ηθική δεν αποδίδεται σε εξωτερικούς παράγοντες όπως η φύση ή ο θεός, αλλά στην καλή θέληση: τους οικουμενικούς κανόνες ηθικής, που ελεύθερα και αβίαστα επιλέγουμε να ενστερνιστούμε. Περισσότερος Καντ, εδώ.
Φρίντριχ Νίτσε Πέθανε ο θεός; Όχι ακριβώς: Αν ρωτούσατε τον διάσημο γερμανό φιλόσοφο, εκείνος θα σας έλεγε ότι ποτέ δεν υπήρξε. Τότε; Τότε, απλώς, ο θεός δεν έχει θέση στον σύγχρονο κόσμο, γιατί ο άνθρωπος –ο υπεράνθρωπος– τον σκότωσε. Ο υπεράνθρωπος του Νίτσε, όμως, του πιο παρεξηγημένου φιλοσόφου στην ανθρώπινη Ιστορία, δεν είναι ο υπεράνθρωπος του Χίτλερ και της άρειας φυλής: Τα έργα του παραποιήθηκαν μετά τον θάνατό του για να «ταιριάξουν» στις ναζιστικές και εθνικιστικές ιδέες που εκείνος απεχθανόταν. Ο Νίτσε μιλά στον Ζαρατούστρα για τον άνθρωπο που υπερβαίνει την φύση του προς το… ανθρωπινότερο, όχι το πιο απάνθρωπο. Ο γερμανός φιλόσοφος αμφισβήτησε, επίσης, έντονα τόσο την αντικειμενικότητα όσο και την αξία της αλήθειας, γεγονός που του χάρισε… αρκετούς εχθρούς ακόμα. Περισσότερες αλήθειες για τον Νίτσε εδώ.
Σαίρεν Κίρκεγκωρ Ο πρώτος υπαρξιστής φιλόσοφος, για τον οποίο ο Βιτγκενστάιν είπε ότι ήταν «ο πιο εξέχων διανοητής του 19ου αιώνα». Γνωστός για την φιλοσοφική προσέγγιση της θρησκείας, τη σύγκρουση με την Εκκλησία, και τις περίφημες τρεις σφαίρες της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Κίρκεγκωρ υποστήριξε ότι ο κάθε άνθρωπος ζει τη ζωή του με έναν από τους τρεις διαφορετικούς τρόπους: τον αισθητικό, τον ηθικό και τον θρησκευτικό. Ο Δανός φιλόσοφος και θεολόγος αμφισβήτησε την αυθεντία και τον δογματισμό (εξ ου και η σύγκρουση με την Εκκλησία) και υποστήριξε ότι για να προοδεύσει ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τον εαυτό του, να στραφεί συγκεκριμένα στην αυτογνωσία έναντι της πολλής και ποικίλης γνώσης, και να αμφισβητήσει τις αυθεντίες για χάρη του διαλόγου, όπως τον εννοούσε ο Σωκράτης. Περισσότερα για τον Κίρκεγκωρ και το έργο του, εδώ.
Για περισσότερη φιλοσοφία με απλά λόγια...
Η σειρά Animated Φιλόσοφοι που προβλήθηκε πέρυσι στην ΕΡΤ3, εξηγεί δέκα σπουδαίους φιλοσόφους με υπέροχα απλά λόγια. Δείτε τα επεισόδια της σειράς στο κανάλι Animated Φιλόσοφοι στο YouTube, και διαβάστε εδώ την συνέντευξη του δημιουργού της σειράς Γιώργου Χατζηβασιλείου στο in2life.
