Αγαπημένες εκφράσεις: Από πού κρατάει η σκούφια τους;
Χιλιοειπωμένες ατάκες της καθημερινότητάς μας, με ωραίες και εν πολλοίς άγνωστες ιστορίες για το πώς δημιουργήθηκαν.
του Γιώργου Φλώκα
Τις χρησιμοποιούμε στο καθημερινό μας λεξιλόγιο αλλά αν το σκεφτεί κανείς, δεν έχουν και τόσο νόημα για κάποιον που δεν μιλά ελληνικά. Ποιος ξένος άραγε θα αντιλαμβανόταν το «for a flea jump» (για ψύλλου πήδημα) ή το «slow the very oil» (σιγά τον πολυέλαιο) και δεν θα μας περνούσε για τρελούς;
Εκφράσεις χιλιοειπωμένες, που διατηρούνται εκατοντάδες χρόνια στην καθομιλουμένη, παρά το γεγονός ότι οι συνήθειες, τα έθιμα στα οποία αναφέρονται έχουν εκλείψει. Κρύβουν όμως ωραίες ιστορίες. Ας τις δούμε:
Σε γράφω στα παλιά μου τα παπούτσια: Έκφραση που προέρχεται από τη συνήθεια βασιλιάδων της αρχαιότητας να αντικαθιστούν άρχοντες και ευγενείς, στέλνοντάς τους «ραβασάκι» ένα ζευγάρι παπούτσια με το όνομά τους γραμμένο από κάτω. Πρωτοσυναντάται στη Βαβυλωνία και κράτησε μέχρι το Βυζάντιο.
Σιγά τον πολυέλαιο: Η έκφραση φέρεται να προέρχεται από τα χρόνια του Όθωνα, και από τις γιορτές στα βασιλικά ανάκτορα. Οι καλεσμένοι, προύχοντες της εποχής και απόγονοι των αγωνιστών του 1821, δεν γνώριζαν την δυτική εθιμοτυπία και σε στιγμές κεφιού, άδειαζαν τα κουμπούρια τους στον αέρα και πετούσαν ψηλά τα τσαρούχια τους, αδιαφορώντας για τους πολυελαίους και τα κηροστάσια στα ανάκτορα, με τους αυλικούς να προσπαθούν να τους «ευπρεπίσουν» και τους καλεσμένους να απαντούν με την εν λόγω φράση, που… έγραψε ιστορία.
Από πού κρατά η σκούφια σου: Ερώτηση για την καταγωγή, που… κρατά από την αρχαιότητα, όταν το χρώμα και το σχήμα του σκούφου υποδήλωνε από πού προερχόταν αυτός (και κατά συνέπεια ο ιδιοκτήτης του). Σήμερα ακούγεται και η έκφραση «πετάει τη σκούφια του για καβγά».
Του μπήκαν ψύλλοι στα αυτιά: Προέρχεται από την ιδιότυπη τιμωρία που επεφύλασσε ο βυζαντινός βασιλιάς Ιουλιανός σε όσους κρυφάκουγαν τα όσα συνέβαιναν στο παλάτι. Σύμφωνα με το βασιλικό διάταγμα, τοποθετούσαν ψύλλους βαθιά μέσα στα αυτιά των «ωτακουστών», οι οποίοι χοροπηδούσαν συνεχώς αναζητώντας την έξοδο, οδηγώντας πολλούς εξ αυτών στην τρέλα.
Χρωστάει της Μιχαλούς: Η έκφραση συνδέεται με την ταβέρνα που διατηρούσε το 19ο αιώνα στο Ναύπλιο, τότε πρωτεύουσα της Ελλάδας, η Μιχαλού. Η γυναίκα αυτή έδινε κατά συρροή «βερεσέ» αλλά κρατούσε ημερολόγιο και όταν κάποιος υπερέβαινε τις προθεσμίες, τον «έλουζε» με διάφορα… κοσμητικά επίθετα. Όσοι την άκουγαν, καταλάβαιναν ότι αυτός «χρωστά της Μιχαλούς».
Χτύπα ξύλο: Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι στα δέντρα κατοικούσαν νύμφες (οι περίφημες δρυάδες) και ως εκ τούτου χτυπούσαν ξύλο (άπτεσθαι ξύλου, έλεγαν) για να επικαλεστούν την προστασία τους.
Κοράκιασα από τη δίψα: Η έκφραση προέρχεται επίσης από αρχαιοελληνικό μύθο, στον οποίο ο Απόλλωνας τιμώρησε έναν κόρακα σε μια ορεινή πόλη κοντά στην Αθήνα επειδή είχε σκοτώσει ένα προστατευόμενο από τον θεό φίδι. Όποτε ο κόρακας προσπαθούσε να πιει νερό από την κοντινή πηγή, αυτή στέρευε.
Με τρώει η μύτη μου, ξύλο θα φάω: Όπως πίστευαν στην αρχαία Ελλάδα, η φαγούρα ήταν προειδοποίηση από τους θεούς με το μήνυμα να «αλλάζει» αναλόγως του μέρους του σώματος. Έτσι, φαγούρα στο κεφάλι σήμαινε κακό (εξ ου και η λαϊκή ρήση) ενώ αντιθέτως, φαγούρα στις πατούσες σήμαινε ταξίδι και φαγούρα στην παλάμη σήμαινε δώρα (η σημερινή έκφραση λέει, με τρώει το χέρι μου, λεφτά θα πάρω).
Ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη: Ή αλλιώς, μία χελιδών έαρ ου ποιεί. Προέρχεται από το μύθο του Αισώπου για τον άσωτο νέο που, βλέποντας ένα χελιδόνι, πίστεψε ότι είχε περάσει ο βαρύς χειμώνας και πούλησε και το πανωφόρι του. Όμως το χειμωνιάτικο κρύο επέστρεψε την επόμενη μέρα.
Δεν ιδρώνει το αυτί του: Φράση που αποδίδεται στον Ασκληπιό. Κατά το μύθο, όταν μια νεαρή τον ρώτησε πώς θα μπορούσε να κάνει τον άντρα που ήθελε, να την αγαπήσει, της είπε ότι θα πρέπει να τον κλείσει σε ένα πολύ ζεστό δωμάτιο. «Αν ιδρώσουν τα αυτιά του, θα σε αγαπήσει, αν δεν ιδρώσουν δεν έχεις ελπίδα», φέρεται να της είπε και μας έμεινε…
Κάλλιο αργά παρά ποτέ: Από ρητό του Σωκράτη προέρχεται η γνωστή έκφραση. Όταν, σε μεγάλη ηλικία, αποφάσισε να μάθει να παίζει μουσική, οι μαθητές του τον πείραξαν, λέγοντάς του «Γέρων ων, κιθάριν μανθάνεις;» για να απαντήσει ο φιλόσοφος: «Κάλλιον οωιμαθής παρά αμαθής παραμένειν».
Του πήρε τον αέρα: Όρος που προέρχεται από τις ναυμαχίες στην αρχαία Ελλάδα καθώς όποιος από τους αντιπάλους μπορούσε να αξιοποιήσει καλύτερα τον αέρα, κινούταν πιο γρήγορα στο πεδίο της μάχης και νικούσε.
Για ψύλλου πήδημα: Πρόκειται για έκφραση που «κατάγεται» από τον καιρό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και τις δεισιδαιμονίες για το «μάτιασμα». Οι μάγισσες της εποχής συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ψύλλους, τους οποίους έβαζαν να πηδούν πάνω από ένα γεμάτο ποτήρι. Εάν ο ψύλλος έπεφτε μέσα, το «μάτιασμα» είχε γίνει από εχθρό. Σε μία τέτοια περίπτωση, ο «ματιασμένος» κατέληξε να σκοτώσει τον «εχθρό» δημιουργώντας μια απίστευτη βεντέτα… για ψύλλου πήδημα.
Έγινε τρικούβερτο γλέντι: Προέρχεται από τη ναυτική ορολογία, και αναφέρεται σε μεγάλα καράβια που έχουν τρία καταστρώματα (κουβέρτες), θέλοντας να δώσει έμφαση σε ένα πολυπληθές γλέντι.
Ες αύριον τα σπουδαία: Αποδίδεται στο θηβαίο στρατηγό Αρχία, ο οποίος ευρισκόμενος σε συμπόσιο, αποφάσισε, λέγοντας τη φράση αυτή, να μην ανοίξει επιστολή που προερχόταν από τους κατασκόπους του και τον προειδοποιούσε για την επιστροφή του Πελοπίδα στην πόλη και τον θανάσιμο κίνδυνο που διέτρεχε. Μετά από λίγη ώρα, δολοφονήθηκε από τους δημοκρατικούς του Πελοπίδα.
Φτου κι απ’ την αρχή: Η έκφραση προέρχεται από την Ελλάδα του 19ου αιώνα, όταν λόγω έλλειψης χαρτιού, οι μαθητές έγραφαν σε πλάκες. Όταν τελείωναν, τις έφτυναν και τις σκούπιζαν με τα μανίκια τους για να ξεκινήσουν εκ νέου.
Πήγαν για μαλλί και βγήκαν κουρεμένοι: Προέρχεται από την εποχή που κουρσάροι και πειρατές τρομοκρατούσαν και λεηλατούσαν τα ελληνικά νησιά. Σε μία τέτοια επιχείρηση στα διαβόητα εργαστήρια χαλιών στη Μήλο, οι νησιώτες τους έστησαν παγίδα, τους κούρεψαν τα μαλλιά και τα μούσια και τους έστειλαν στον Βυζαντινό αυτοκράτορα!
Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα: Παροιμιώδης έκφραση που αποδίδεται στον ίδιο τον… Αίσωπο και το μύθο «Ανήρ κομπαστής». Σύμφωνα με αυτόν, αθηναίος αθλητής κόμπαζε στην αγορά για ένα τεράστιο άλμα που είχε πραγματοποιήσει σε αγώνες στη Ρόδο. Τότε Αθηναίος έγραψε στο σκάμμα τη λέξη Ρόδος «Αυτού γαρ και Ρόδος και πήδημα».
Τις χρησιμοποιούμε στο καθημερινό μας λεξιλόγιο αλλά αν το σκεφτεί κανείς, δεν έχουν και τόσο νόημα για κάποιον που δεν μιλά ελληνικά. Ποιος ξένος άραγε θα αντιλαμβανόταν το «for a flea jump» (για ψύλλου πήδημα) ή το «slow the very oil» (σιγά τον πολυέλαιο) και δεν θα μας περνούσε για τρελούς;
Εκφράσεις χιλιοειπωμένες, που διατηρούνται εκατοντάδες χρόνια στην καθομιλουμένη, παρά το γεγονός ότι οι συνήθειες, τα έθιμα στα οποία αναφέρονται έχουν εκλείψει. Κρύβουν όμως ωραίες ιστορίες. Ας τις δούμε:
Σε γράφω στα παλιά μου τα παπούτσια: Έκφραση που προέρχεται από τη συνήθεια βασιλιάδων της αρχαιότητας να αντικαθιστούν άρχοντες και ευγενείς, στέλνοντάς τους «ραβασάκι» ένα ζευγάρι παπούτσια με το όνομά τους γραμμένο από κάτω. Πρωτοσυναντάται στη Βαβυλωνία και κράτησε μέχρι το Βυζάντιο.
Σιγά τον πολυέλαιο: Η έκφραση φέρεται να προέρχεται από τα χρόνια του Όθωνα, και από τις γιορτές στα βασιλικά ανάκτορα. Οι καλεσμένοι, προύχοντες της εποχής και απόγονοι των αγωνιστών του 1821, δεν γνώριζαν την δυτική εθιμοτυπία και σε στιγμές κεφιού, άδειαζαν τα κουμπούρια τους στον αέρα και πετούσαν ψηλά τα τσαρούχια τους, αδιαφορώντας για τους πολυελαίους και τα κηροστάσια στα ανάκτορα, με τους αυλικούς να προσπαθούν να τους «ευπρεπίσουν» και τους καλεσμένους να απαντούν με την εν λόγω φράση, που… έγραψε ιστορία.
Από πού κρατά η σκούφια σου: Ερώτηση για την καταγωγή, που… κρατά από την αρχαιότητα, όταν το χρώμα και το σχήμα του σκούφου υποδήλωνε από πού προερχόταν αυτός (και κατά συνέπεια ο ιδιοκτήτης του). Σήμερα ακούγεται και η έκφραση «πετάει τη σκούφια του για καβγά».
Του μπήκαν ψύλλοι στα αυτιά: Προέρχεται από την ιδιότυπη τιμωρία που επεφύλασσε ο βυζαντινός βασιλιάς Ιουλιανός σε όσους κρυφάκουγαν τα όσα συνέβαιναν στο παλάτι. Σύμφωνα με το βασιλικό διάταγμα, τοποθετούσαν ψύλλους βαθιά μέσα στα αυτιά των «ωτακουστών», οι οποίοι χοροπηδούσαν συνεχώς αναζητώντας την έξοδο, οδηγώντας πολλούς εξ αυτών στην τρέλα.
Χρωστάει της Μιχαλούς: Η έκφραση συνδέεται με την ταβέρνα που διατηρούσε το 19ο αιώνα στο Ναύπλιο, τότε πρωτεύουσα της Ελλάδας, η Μιχαλού. Η γυναίκα αυτή έδινε κατά συρροή «βερεσέ» αλλά κρατούσε ημερολόγιο και όταν κάποιος υπερέβαινε τις προθεσμίες, τον «έλουζε» με διάφορα… κοσμητικά επίθετα. Όσοι την άκουγαν, καταλάβαιναν ότι αυτός «χρωστά της Μιχαλούς».
Χτύπα ξύλο: Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι στα δέντρα κατοικούσαν νύμφες (οι περίφημες δρυάδες) και ως εκ τούτου χτυπούσαν ξύλο (άπτεσθαι ξύλου, έλεγαν) για να επικαλεστούν την προστασία τους.
Κοράκιασα από τη δίψα: Η έκφραση προέρχεται επίσης από αρχαιοελληνικό μύθο, στον οποίο ο Απόλλωνας τιμώρησε έναν κόρακα σε μια ορεινή πόλη κοντά στην Αθήνα επειδή είχε σκοτώσει ένα προστατευόμενο από τον θεό φίδι. Όποτε ο κόρακας προσπαθούσε να πιει νερό από την κοντινή πηγή, αυτή στέρευε.
Με τρώει η μύτη μου, ξύλο θα φάω: Όπως πίστευαν στην αρχαία Ελλάδα, η φαγούρα ήταν προειδοποίηση από τους θεούς με το μήνυμα να «αλλάζει» αναλόγως του μέρους του σώματος. Έτσι, φαγούρα στο κεφάλι σήμαινε κακό (εξ ου και η λαϊκή ρήση) ενώ αντιθέτως, φαγούρα στις πατούσες σήμαινε ταξίδι και φαγούρα στην παλάμη σήμαινε δώρα (η σημερινή έκφραση λέει, με τρώει το χέρι μου, λεφτά θα πάρω).
Ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη: Ή αλλιώς, μία χελιδών έαρ ου ποιεί. Προέρχεται από το μύθο του Αισώπου για τον άσωτο νέο που, βλέποντας ένα χελιδόνι, πίστεψε ότι είχε περάσει ο βαρύς χειμώνας και πούλησε και το πανωφόρι του. Όμως το χειμωνιάτικο κρύο επέστρεψε την επόμενη μέρα.
Δεν ιδρώνει το αυτί του: Φράση που αποδίδεται στον Ασκληπιό. Κατά το μύθο, όταν μια νεαρή τον ρώτησε πώς θα μπορούσε να κάνει τον άντρα που ήθελε, να την αγαπήσει, της είπε ότι θα πρέπει να τον κλείσει σε ένα πολύ ζεστό δωμάτιο. «Αν ιδρώσουν τα αυτιά του, θα σε αγαπήσει, αν δεν ιδρώσουν δεν έχεις ελπίδα», φέρεται να της είπε και μας έμεινε…
Κάλλιο αργά παρά ποτέ: Από ρητό του Σωκράτη προέρχεται η γνωστή έκφραση. Όταν, σε μεγάλη ηλικία, αποφάσισε να μάθει να παίζει μουσική, οι μαθητές του τον πείραξαν, λέγοντάς του «Γέρων ων, κιθάριν μανθάνεις;» για να απαντήσει ο φιλόσοφος: «Κάλλιον οωιμαθής παρά αμαθής παραμένειν».
Του πήρε τον αέρα: Όρος που προέρχεται από τις ναυμαχίες στην αρχαία Ελλάδα καθώς όποιος από τους αντιπάλους μπορούσε να αξιοποιήσει καλύτερα τον αέρα, κινούταν πιο γρήγορα στο πεδίο της μάχης και νικούσε.
Για ψύλλου πήδημα: Πρόκειται για έκφραση που «κατάγεται» από τον καιρό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και τις δεισιδαιμονίες για το «μάτιασμα». Οι μάγισσες της εποχής συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ψύλλους, τους οποίους έβαζαν να πηδούν πάνω από ένα γεμάτο ποτήρι. Εάν ο ψύλλος έπεφτε μέσα, το «μάτιασμα» είχε γίνει από εχθρό. Σε μία τέτοια περίπτωση, ο «ματιασμένος» κατέληξε να σκοτώσει τον «εχθρό» δημιουργώντας μια απίστευτη βεντέτα… για ψύλλου πήδημα.
Έγινε τρικούβερτο γλέντι: Προέρχεται από τη ναυτική ορολογία, και αναφέρεται σε μεγάλα καράβια που έχουν τρία καταστρώματα (κουβέρτες), θέλοντας να δώσει έμφαση σε ένα πολυπληθές γλέντι.
Ες αύριον τα σπουδαία: Αποδίδεται στο θηβαίο στρατηγό Αρχία, ο οποίος ευρισκόμενος σε συμπόσιο, αποφάσισε, λέγοντας τη φράση αυτή, να μην ανοίξει επιστολή που προερχόταν από τους κατασκόπους του και τον προειδοποιούσε για την επιστροφή του Πελοπίδα στην πόλη και τον θανάσιμο κίνδυνο που διέτρεχε. Μετά από λίγη ώρα, δολοφονήθηκε από τους δημοκρατικούς του Πελοπίδα.
Φτου κι απ’ την αρχή: Η έκφραση προέρχεται από την Ελλάδα του 19ου αιώνα, όταν λόγω έλλειψης χαρτιού, οι μαθητές έγραφαν σε πλάκες. Όταν τελείωναν, τις έφτυναν και τις σκούπιζαν με τα μανίκια τους για να ξεκινήσουν εκ νέου.
Πήγαν για μαλλί και βγήκαν κουρεμένοι: Προέρχεται από την εποχή που κουρσάροι και πειρατές τρομοκρατούσαν και λεηλατούσαν τα ελληνικά νησιά. Σε μία τέτοια επιχείρηση στα διαβόητα εργαστήρια χαλιών στη Μήλο, οι νησιώτες τους έστησαν παγίδα, τους κούρεψαν τα μαλλιά και τα μούσια και τους έστειλαν στον Βυζαντινό αυτοκράτορα!
Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα: Παροιμιώδης έκφραση που αποδίδεται στον ίδιο τον… Αίσωπο και το μύθο «Ανήρ κομπαστής». Σύμφωνα με αυτόν, αθηναίος αθλητής κόμπαζε στην αγορά για ένα τεράστιο άλμα που είχε πραγματοποιήσει σε αγώνες στη Ρόδο. Τότε Αθηναίος έγραψε στο σκάμμα τη λέξη Ρόδος «Αυτού γαρ και Ρόδος και πήδημα».
