Φυσική και σχέσεις: Πώς μας επηρεάζουν οι νόμοι της;

του Δημήτρη Γεωργιακώδη*

Αναλογιστήκατε ποτέ ότι ο Νόμος της Κίνησης του Νεύτωνα πιθανώς να συνδέεται με τον τρόπο προώθησης των νέων μέτρων ή ότι η Εντροπία θα μπορούσε να εξηγήσει τα προβλήματα σε έναν γάμο ή μια σχέση; Σας έχει ποτέ περάσει από το μυαλό ότι η καλή ή κακή ψυχολογία μπορεί να ερμηνευτεί από την Αμοιβαία Επαγωγή; Είναι σίγουρο ότι δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε όλες τις ανθρώπινες συμπεριφορές με εργαλείο τη φυσική, οι ομοιότητες όμως της συγκεκριμένης επιστήμης με την πραγματικότητα, είναι εντυπωσιακές!


Αδράνεια και εξουσία

Θα ξεκινήσουμε λοιπόν με την έννοια της αδράνειας και τις επιπτώσεις που αυτή έχει στη συμπεριφορά μας. Στη Φυσική η αδράνεια ορίζεται ως η ιδιότητα της ύλης, σύμφωνα με την οποία κάθε υλικό σώμα αντιδρά σε κάθε προσπάθεια αλλαγής της κατάστασής του. Όσο μάλιστα πιο απότομη είναι η προσπάθεια αυτή, τόσο πιο έντονη είναι η αντίδραση. Στη γλώσσα της Φυσικής η μάζα ενός σώματος είναι το μέτρο της αδράνειάς του. Όταν λοιπόν προσπαθούμε να αλλάξουμε απότομα την κατάσταση ενός σώματος μεγάλης μάζας, π.χ χτυπώντας έναν ακίνητο σάκο του μποξ, τόσο μεγαλύτερη αντίσταση συναντάμε σε σχέση με την περίπτωση χτυπήματος μιας ακίνητης μπάλας του πινγκ πονγκ. Στην προσπάθειά μας να αλλάξουμε την κατάσταση ενός σώματος πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και την ταχύτητά του. Πιο δύσκολα αλλάζεις την πορεία σε μια κινούμενη σφαίρα παρά σε μια ακίνητη! Έτσι λοιπόν καταλήγουμε λέγοντας ότι η κατάσταση ενός σώματος αλλάζει πιο δύσκολα όσο μεγαλύτερη είναι η μάζα και η ταχύτητά του (δηλαδή η ορμή του). Απλά συγκρίνετε τη δυσκολία που απαιτείται για να αλλάξετε την πορεία μιας νταλίκας που τρέχει με 100km/h με αυτή που χρειάζεται για να πετύχουμε το ίδιο με ένα πατίνι που τρέχει με 10km/h.


Τι σχέση έχουν όμως όλα αυτά με την ανθρώπινη συμπεριφορά;

Οι παροιμίες, που αποτελούν το απαύγασμα της λαϊκής σοφίας (γιατί πολύ απλά περιγράφουν αυτά που κατά κανόνα συμβαίνουν στην πραγματικότητα), τονίζουν τη σημασία της αδράνειας με τις εξής, μεταξύ άλλων, διατυπώσεις:

• «αγάλι αγάλι γίνεται η αγουρίδα μέλι», δηλαδή «σιγά σιγά γίνεται το ξινό γλυκό» και
• « έξις, δευτέρα φύσις», δηλαδή «η συνήθεια είναι η δεύτερη φύση μας»

Είναι σε όλους μας γνωστό ότι όταν ζητάμε μια χάρη από κάποιον, γινόμαστε ευγενείς και έχουμε το κατάλληλο ύφος, γιατί εκείνη τη στιγμή «ξεβολεύουμε το σύστημα» και όσο πιο «ήρεμα» γίνει το «ξεβόλεμα» αυτό, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να πετύχουμε το στόχο μας προκαλώντας τη μικρότερη δυνατή αντίδραση.

Παρόμοια είναι και η τακτική που ακολουθούν οι διάφοροι κρατούντες, όταν επιχειρούν να αλλάξουν καταστάσεις (οικονομικές πολιτικές, νομοθεσία κλπ): δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες (με τη βοήθεια και των ΜΜΕ), ώστε να συνηθίσουν οι πολίτες σε έναν ορισμένο τρόπο ζωής και σκέψης, με αποτέλεσμα όταν γίνουν οι αλλαγές (συνήθως με σταδιακό τρόπο) να μην υπάρξει έντονη αντίδραση. Η παλαιά τακτική της επιβολής μέσω δικτατοριών έχει δώσει τη θέση της σε άλλες τακτικές, που συνήθως προκαλούν λιγότερες και πιο ανώδυνες για τους κρατούντες αντιδράσεις. Βέβαια αυτή είναι μόνο μια πτυχή του προβλήματος «επιβολή αλλαγών σε ένα σύστημα». Στη συνέχεια θα δούμε και άλλες που επίσης βασίζονται σε αρχές της Φυσικής.

Η αμοιβαία επαγωγή στην ανθρώπινη συμπεριφορά

Μια άλλη εφαρμογή της Φυσικής στον τομέα της αδράνειας είναι η αμοιβαία επαγωγή. Όταν έχουμε δύο πηνία τα οποία βρίσκονται σε σύζευξη (δηλαδή πολύ κοντά ή το ένα βρίσκεται μέσα στο άλλο), τότε οι οποιεσδήποτε αλλαγές συμβαίνουν στο ένα (π.χ αύξηση ή ελάττωση ρεύματος) γίνονται «αντιληπτές» από το άλλο, το οποίο αντιδρά έτσι ώστε να αναιρέσει το αίτιο που δημιούργησε τις αλλαγές αυτές. Αυτή είναι και η αρχή λειτουργίας του μετασχηματιστή, που όλοι μας χρησιμοποιούμε για τη λειτουργία του υπολογιστή μας ή τη φόρτιση του κινητού μας. Όσο πιο απότομα γίνουν οι αλλαγές στο «πρωτεύον» πηνίο, τόσο πιο έντονη είναι η αντίδραση του «δευτερεύοντος». Επίσης, η αντίδραση είναι εντονότερη όσο καλύτερα συζευγμένα είναι τα δύο πηνία.

Το φαινόμενο αυτό εξηγεί μια σειρά από αντιδράσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα:

• Αν κάποια μέρα δούμε τον «κολλητό» μας ή την «κολλητή» μας σε άσχημη κατάσταση, τότε προσπαθούμε να κάνουμε ότι είναι δυνατό για να βοηθήσουμε. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει «καλή σύζευξη» και κάθε αλλαγή της κατάστασης στο ένα σύστημα, αυτόματα δημιουργεί αντίδραση στο άλλο (σε εμάς) που προσπαθεί να αναιρέσει το αίτιο που έφερε ένα δικό μας άνθρωπο σε αυτή την κατάσταση. Το ρητό « ο φίλος τον φίλο, εν κινδύνοις γιγνώσκει», δηλαδή «ο άνθρωπος μαθαίνει ποιοι είναι φίλοι του στις επικίνδυνες καταστάσεις» είναι απόρροια της παραπάνω αρχής.

• Η πειραματική ψυχολογία μελέτησε τη συμπεριφορά μικρού παιδιού, το οποίο παίζει με τα παιχνίδια του σε ένα πάρκο στις εξής δύο περιπτώσεις: α) η μητέρα του συναντά κάποιον γνωστό με τον οποίο συζητά ευχάριστα και β) η μητέρα του συναντά κάποιον άγνωστο, οποίος της δημιουργεί ανησυχία. Αποδείχτηκε ότι το παιδί αντιδρά έντονα (κλαίει) στη δεύτερη περίπτωση, ενώ στην πρώτη συνεχίζει αμέριμνο το παιχνίδι του. Με δεδομένη την στενή σχέση (καλή σύζευξη) μητέρας-παιδιού, η οποιαδήποτε έντονη αλλαγή στην συμπεριφορά του «πρωτεύοντος» συστήματος (μητέρα) δημιουργεί αντίδραση στο «δευτερεύον» (παιδί).

Το φαινόμενο που προαναφέρθηκε μπορεί, με τις κατάλληλες αντιστοιχίες, να ερμηνεύσει αρκετές πλευρές της συμπεριφοράς ενός δυαδικού συστήματος, όπως για παράδειγμα ενός ζευγαριού, συνυπολογίζοντας παράγοντες όπως η κληρονομικότητα, ο χαρακτήρας, ο κοινωνικός περίγυρος κλπ.

Εντροπία και κοινωνική αταξία

Μία σημαντική έννοια στη Φυσική (αλλά και στις άλλες επιστήμες) είναι η έννοια της «εντροπίας». Στη Φυσική η εντροπία αποτελεί το μέτρο της αταξίας ενός συστήματος και συνδέεται άμεσα με την ικανότητα του συγκεκριμένου συστήματος να παράγει έργο. Ο δεύτερος νόμος της Θερμοδυναμικής είναι ένας εμπειρικός νόμος που μπορεί, κατά ένα τρόπο, να διατυπωθεί ως εξής:

«Το αλγεβρικό άθροισμα της μεταβολής της εντροπίας ενός συστήματος και του περιβάλλοντός του πάντα αυξάνεται». Αυτό σημαίνει ότι ακόμη και αν ελαττωθεί η εντροπία (αταξία) ενός συστήματος, η εντροπία του περιβάλλοντος θα αυξηθεί περισσότερο, έτσι ώστε το άθροισμα τους (πλην, συν) να είναι θετικό. Πως όμως μπορούμε να ελαττώσουμε την αταξία ενός συστήματος; Η απάντηση είναι μία: με την παραγωγή έργου πάνω στο σύστημα. Για παράδειγμα, ένα ακατάστατο δωμάτιο έχει αυξημένη εντροπία. Για να ελαττώσουμε την αταξία που επικρατεί (την εντροπία του) πρέπει να το συμμαζέψουμε, δηλαδή να παράγουμε έργο (και να κουραστούμε).

Η ελάττωση όμως της αταξίας που επιφέραμε στο δωμάτιο, είναι μικρότερη από την αύξηση της δικής μας εντροπίας που οφείλεται στην κούραση. ‘Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δράση των φαρμάκων. Η λήψη φαρμάκων επιβάλλεται όταν κάποιο τμήμα του οργανισμού μας βρίσκεται σε αταξία (ασθενεί). Το φάρμακο λοιπόν παράγει έργο με σκοπό την θεραπεία (ελάττωση της εντροπίας του συγκεκριμένου τμήματος), αλλά έχει παράλληλα πολλαπλές παρενέργειες στον υπόλοιπο οργανισμό (περιβάλλον). Στον νόμο αυτό οφείλεται και το αναπόφευκτο του θανάτου. Η τεράστια παραγωγή έργου της επιστημονικής κοινότητας με στόχο την αντιμετώπιση ή και εξάλειψη ασθενειών και τη βελτίωση της ποιότητας των παιδικών τροφών, έχει ελαττώσει την εντροπία του ανθρώπινου οργανισμού (αύξηση προσδόκιμου ζωής) δεν έχει όμως καταφέρει να αντιμετωπίσει την «φυσική φθορά» που οδηγεί τα κύτταρα (και κατά συνέπεια και τον οργανισμό μας) σε καταστάσεις αυξημένης αταξίας με αποτέλεσμα τον θάνατο.

Όσο μεγαλύτερη είναι η εντροπία ενός συστήματος, τόσο μικρότερη είναι η ικανότητα του να παράγει έργο, να δημιουργήσει. Ο σωματικά ασθενής οργανισμός δεν μπορεί να παράγει την ίδια ποσότητα και ποιότητα έργου με τον υγιή. Το ίδιο συμβαίνει και με τον ψυχολογικά ασθενή οργανισμό. Άτομα που βρίσκονται σε κατάθλιψη, έχουν περιορισμένη ικανότητα παραγωγής έργου. Το ίδιο ισχύει όταν ένα άτομο βρίσκεται σε σύγχυση ή εκνευρισμό: δεν μπορεί να επικεντρωθεί και να εξυπηρετήσει συγκεκριμένους στόχους, γιατί η ικανότητα του να παράγει έργο έχει ελαττωθεί λόγω αύξησης της εντροπίας του. Το πρόσφατο σύγγραμμα της Κλάιν με τίτλο « Το δόγμα του σοκ» περιγράφει με εύγλωττο τρόπο και με πολλά στοιχεία αυτό που ο λαός μας λέει με μια πρόταση: «ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται».

Ο λύκος αποτελεί ένα καλά οργανωμένο σύστημα με μεγάλη ικανότητα παραγωγής έργου και άρα μικρή, σχετικά, εντροπία. Το κοπάδι των αμνών που βρίσκεται σε «αναμπουμπούλα» είναι ένα σύστημα μεγάλης αταξίας με μικρή δυνατότητα παραγωγής έργου. Το αποτέλεσμα είναι το αναμενόμενο: το καλά οργανωμένο σύστημα (λύκος) επιβάλλει τη θέλησή του στο σύστημα που βρίσκεται σε αταξία (πρόβατα). Αξίζει τον κόπο να σκεφτείτε τις επιπτώσεις των παραπάνω συλλογισμών στις περιπτώσεις της κρίσης στην Ελλάδα και του τυφώνα Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη. Αντίστοιχο με τα παραπάνω είναι το νόημα της παροιμίας «όπου λαλούν πολλά κοκόρια αργεί να ξημερώσει» καθώς και «διαίρει και βασίλευε», μια τακτική που έχουν συχνά χρησιμοποιήσει διάφορα καθεστώτα για να επιβάλλουν τη θέλησή τους σε λαούς που είναι διχασμένοι.

Όπως προαναφέραμε, η αταξία ενός συστήματος ελαττώνεται με την παραγωγή έργου πάνω στο σύστημα από το περιβάλλον. Το κρίσιμο όμως ερώτημα εδώ είναι : τι είδους έργο; Η δολοφονία του μαθητή Γρηγορόπουλου πριν από μερικά χρόνια στην Αθήνα, ήταν μια προσπάθεια ελάττωσης της αταξίας στην συγκεκριμένη περιοχή. Το αποτέλεσμα όμως ήταν η πολύ μεγαλύτερη αύξηση της αταξίας στο περιβάλλον. Όλοι θυμόμαστε την κατάσταση που επικρατούσε στην πρωτεύουσα δύο βδομάδες μετά την αποτρόπαιη αυτή πράξη, παράδειγμα παραγωγής έργου της χειρίστης μορφής.

Αντίθετα, όταν ξέσπασαν οι ταραχές στο Brixton της Αγγλίας τη δεκαετία του 1980, η Αγγλική κυβέρνηση μετέθεσε πανεπιστημιακούς και κοινωνιολόγους στην περιοχή με στόχο τη βελτίωση της παιδείας στους πληθυσμούς των έγχρωμων και δαπάνησε κονδύλια για τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου. Παρόμοια ήταν και η αντίδραση του Αγγλικού λαού στην εμφάνιση του National Front. Δημιουργήθηκε αμέσως η οργάνωση Anti-Nazi League, η οποία ευαισθητοποίησε τον πληθυσμό με αποτέλεσμα το Εθνικό Μέτωπο (National Front) να εξαφανιστεί λίγα χρόνια μετά. Και αυτά έγιναν στη διάρκεια της διακυβέρνησης της χώρας από τη Θάτσερ, που μόνο σοσιαλίστρια ή αριστερή δε μπορεί να χαρακτηριστεί. Μήπως πρέπει και εμείς να διδαχτούμε κάτι από τα παραδείγματα εφαρμογής της σωστής μορφής έργου με στόχο την ελάττωση της αταξίας σε κάποιο σύστημα;

Η Εντροπία στην εκπαίδευση, στην ψυχολογία και στις διαπροσωπικές σχέσεις

Η εκπαίδευση δε θα μπορούσε να ξεφύγει από τις επιπτώσεις του νόμου της εντροπίας. Αυτό γιατί αποτελεί μια μορφή έργου, που στόχο έχει την ελάττωση της αταξίας του συστήματος (μαθητές) με συνέπεια την εκ μέρους του παραγωγή ικανής ποσότητας έργου σε μια σειρά τομείς. «Όταν χτίζεται ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή» ή «άνθρωπος αγράμματος ,ξύλο απελέκητο», όπως λέει ο λαός μας. Μόνο που για να κλείσει η φυλακή πρέπει στο σχολείο να παράγεται η σωστή μορφή έργου πάνω στους μαθητές! Και ποια είναι αυτή; θα ρωτούσατε. Είναι αυτή που θα στοχεύει στη δημιουργία ατόμων που θα σέβονται τον Άνθρωπο και θα υπηρετούν τις ανώτατες ανθρωπιστικές αξίες. Και ο Χίτλερ είχε μια πολύ καλά οργανωμένη νεολαία, μια καλοκουρδισμένη στρατιωτική μηχανή που τη χαρακτήριζε η απόλυτη πειθαρχία. Για ποιο λόγο όμως; Ποιος ήταν ο στόχος της μεγάλης αυτής παραγωγής έργου και ποιο το αποτέλεσμά της; Η απάντηση είναι περιττή για όσους γνωρίζουν στοιχειώδη πράγματα για την ευρωπαϊκή και παγκόσμια Ιστορία. Οι διαφορετικές απόψεις που υπάρχουν για το σημαντικό θέμα του σωστού έργου που πρέπει να παραχθεί για την ελάττωση της εντροπίας ενός συστήματος αντικατοπτρίζονται στις λαϊκές εκφράσεις:

«και ο άγιος φοβέρα θέλει»
«το ξύλο βγήκε από τον Παράδεισο»
αλλά και
«η ισχύς δια της πειθούς»
“αγάλι αγάλι γίνεται η αγουρίδα μέλι», που συνδέει την παραγωγή έργου με την αδράνεια.

Στην ψυχολογία, όσοι έχουν βιώσει καταστάσεις κατάθλιψης γνωρίζουν ότι η ικανότητά τους για παραγωγή έργου ελαττώνεται, με αποτέλεσμα να χρειάζονται κάποιας μορφής βοήθεια, ώστε να επανέλθουν σε καταστάσεις ελαττωμένης εντροπίας.

Στις διαπροσωπικές σχέσεις, είναι κοινό μυστικό ότι μετά από μερικά χρόνια γάμου ή συμβίωσης, το ζευγάρι αντιμετωπίζει, κατά κανόνα, προβλήματα στη σχέση του. Αυτό οφείλεται στο ότι οι σύζυγοι αλλάζουν προτεραιότητες και δαπανούν περισσότερη ενέργεια σε άλλες δραστηριότητες (καριέρα, ανατροφή παιδιών, βιοπορισμός) με αποτέλεσμα όλο και λιγότερη ενέργεια να επενδύεται στη διατήρηση και περαιτέρω ανάπτυξη μιας ποιοτικής σχέσης. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της εντροπίας του συστήματος , το οποίο οδηγείται σε καταστάσεις αταξίας (ένταση, διαξιφισμοί, χωρισμός). Η κατάκτηση μιας ποιοτικής σχέσης ανάμεσα στο ζευγάρι είναι συνάρτηση και άλλων παραγόντων, μερικοί από τους οποίους έχουν σχέση με άλλα φαινόμενα της Φυσικής.

Στον τομέα της εγκληματολογίας εμφανίστηκε το 1984-5 η θεωρία του «σπασμένου παραθύρου». Σύμφωνα με αυτήν, όταν ένα παράθυρο σε ένα οίκημα σπάσει και δεν επισκευαστεί σύντομα, τότε θα σπάσουν και άλλα παράθυρα. Με λίγα λόγια αν οι μικροπαρανομίες και η χαμηλού βαθμού αντικοινωνική συμπεριφορά δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα, τότε αναπτύσσεται το σοβαρό έγκλημα.

Η θεωρία εφαρμόστηκε με επιτυχία στην αντιμετώπιση του εγκλήματος σε μια σειρά χώρες όπως Αμερική (Ν.Υόρκη, Νέο Μεξικό), Ολλανδία κ.α. Γνωστή είναι η πολιτική της «μηδενικής ανοχής» του δημάρχου της Νέας Υόρκης Ρούντυ Τζουλιάνι, ο οποίος το 1993 εφάρμοσε την παραπάνω πολιτική που είχε ήδη αναπτύξει ο Μπράτον το 1990. Σύμφωνα με αυτήν ισχυρή αστυνόμευση πρέπει να στοχεύει στην αντιμετώπιση των graffiti και άλλου είδους μικροπαρανομιών, διότι έτσι θα αποτραπούν σοβαρότερα εγκλήματα. Οι επικριτές της θεωρίας επικαλούνται το επιχείρημα ότι τέτοιου είδους αστυνόμευση πλήττει τα οικονομικά ασθενέστερα στρώματα του πληθυσμού καθώς και τους έγχρωμους, ενώ υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη στην αντιμετώπιση του εγκλήματος. Ένας τέτοιος παράγοντας είναι η ενεργή συμμετοχή των κατοίκων στην προφύλαξη της περιοχής στην οποία ζουν από την παρανομία και την αταξία γενικά.

Τα παραπάνω αποτελούν ένα ακόμη παράδειγμα για την σωστή παραγωγή έργου με στόχο την ελάττωση της εντροπίας. Είναι προφανές ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση οι μορφές έργου πρέπει να είναι πολλές και ποιοτικές. Για παράδειγμα:

• Σωστή εκπαίδευση των αστυνομικών με στόχο την αντιμετώπιση των παραβάσεων από όποιον και αν γίνονται. Πρέπει εδώ να αποφεύγονται οι οποιεσδήποτε ρατσιστικές ή άλλες επιλεκτικές συμπεριφορές.
• Εκπαίδευση των κατοίκων με στόχο την ευαισθητοποίησή τους στη διατήρηση της καθαριότητας και της ευταξίας της περιοχής στην οποία ζουν.
• Εκπαίδευση των μαθητών στα σχολεία με στόχο την αποδοχή της διαφορετικότητας και την προστασία του περιβάλλοντος.
• Σωστή εκπαίδευση των μελών του σωφρονιστικού συστήματος στην αντιμετώπιση των πιο σοβαρών περιπτώσεων παραβατικής συμπεριφοράς.

Ένα παράδειγμα της εφαρμογής των παραπάνω αρχών είναι και η περίπτωση του δικού μας μετρό σε σχέση με τον παλαιό ΗΣΑΠ. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται ότι οι σταθμοί του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Πειραιά-Κηφισιάς ήταν γεμάτοι από πτύελα, αποτσίγαρα και κάθε είδους σκουπίδια, σε αντίθεση με το σύγχρονο μετρό, στο οποίο η καθαριότητα είναι σε ικανοποιητικά επίπεδα. Επίσης όσες υποδομές κτίστηκαν για την Ολυμπιάδα της Αθήνας και εγκαταλείφθηκαν, έχουν καταντήσει σκουπιδότοποι. Τέλος, αρκεί να βρεθεί ο πρώτος ασυνείδητος που θα αφήσει τα σκουπίδια του έξω από τον κάδο σε περίοδο απεργίας των εργατών καθαριότητας και αμέσως δημιουργούνται λόφοι σκουπιδιών γύρω από τον ήδη γεμάτο κάδο.

* Ο Δημήτρης Γεωργιακώδης είναι Διδάκτωρ Φυσικής του Πανεπιστημίου Sussex και καθηγητής στο IB της Σχολής Μωραΐτη.