Ορθοφωνία: Πώς θα μάθω να μιλάω σωστά;

Αρχικά, ας συστηθώ.

Ονομάζομαι Χρήστος Πίτσας, και είμαι ηθοποιός, απόφοιτος της δραματικής σχολής του Εθνικού θεάτρου. Εργάζομαι σαν ηθοποιός στο θέατρο και “δανείζω” τη φωνή μου είτε σε μεταγλωττίσεις είτε σε διαφημίσεις προϊόντων στην τηλεόραση ή στο ραδιόφωνο.

Η πρώτη μου επαφή με την ορθοφωνία έγινε μέσα από το μάθημα της ορθοφωνίας στη σχολή με την Ράσμη Τσόπελα. Το μάθημα ήταν πρακτικό και περιλάμβανε ένα σύστημα ασκήσεων ενδυνάμωσης της διαφραγματικής αναπνοής και ορθής προφοράς των φθόγγων που παρουσιάζονται συχνότερα προβλήματα. Έβρισκε πρακτική εφαρμογή στην εκφώνηση ή απαγγελία αποσπασμάτων από τον έντεχνο γραπτό λόγο, όπως του Ομήρου, του Γκαίτε και του Θουκιδίδη.

Στα χρόνια της σχολής αλλά και μετέπειτα κατάλαβα ότι ερχόμουν με “λυμένα” κάποια από τα προβλήματα που ασχολείται συχνά η ορθοφωνία. Δεν ήταν όμως λόγω σπουδής πάνω στο αντικείμενο της αγωγής του λόγου αλλά είχα τυχαία ένα υπόβαθρο, μια ευκολία, κυρίως στο τι χρειάζεται να συντονιστεί ώστε να υπάρξει φωνή, να προφέρω φθόγγους και κατά συνέπεια λέξεις σωστά και δυνατά (σε απόσταση) και η φωνή μου να “κλείνει” σπάνια.

Για να δουλέψω παραπάνω το όργανο της φωνής διάβαζα βιβλία, όχι από μέσα μου, ώστε να συνδυάζω την αναπνοή με την εκφορά του λόγου και ταυτόχρονα να γυμνάζω χείλη, γλώσσα, δόντια, μαλακή υπερώα και ό,τι άλλο χρησιμοποιείται για να διαμορφωθεί ο ήχος που παράγεται όταν ο εκπνεόμενος αέρας περνά από τις φωνητικές χορδές και στη συνέχεια ενισχύεται από τα  όποια αντηχεία (λαρυγγικά, φαρυγγικά, μάσκας, ρινικά, μετωπικά, εγκεφαλικά).

Για να καταλάβω όμως τι ακριβώς γίνεται έψαξα παραπάνω. Αγόρασα λοιπόν το βιβλίο  Αγωγή του Λόγου – Ορθοφωνία του Νίκου Δ. Παπακωνσταντίνου που αποτελεί το πιο έγκυρο σύγγραμμα πάνω στην ορθοφωνία.

Τι είναι ορθοφωνία και σε ποιους απευθύνεται

Η Αγωγή του Λόγου ή ορθοφωνία είναι μια εφαρμοσμένη επιστήμη που ασχολείται με την απάλειψη των φωνητικών ατελειών, τη θεραπεία των ελαττωμάτων της φωνής και τη βελτίωση του προφορικού λόγου και της φωνής. Εξετάζει

α) την αναπνοή και την εκγύμνασή της διαφραγματικής αναπνοής

β) την ακουστική αντίληψη που είναι υπεύθυνη για τον τρόπο που ακούμε - μαθαίνουμε τις λέξεις και στη συνέχεια τις αποδίδουμε ανάλογα

γ) τη δημιουργία της φωνής και μελετά τις δυνατότητες άσκησής της ώστε να βελτιωθεί η ίδια και ο λόγος, που φορέας του είναι η φωνή

δ) τη σωστή προφορά των φθόγγων μέσα στη συλλαβή, τη λέξη και την πρόταση

ε) τις παθήσεις της φωνής και τη δυνατότητα να αντιμετωπιστούν και να θεραπευτούν και τέλος

στ) την υγιεινή της φωνής.

Θα μπορούσε να χωριστεί σε δύο μεγάλα κομμάτια. Το πρώτο είναι η θεωρητική κατάρτιση πάνω σε στοιχεία ανατομίας των περιοχών του σώματος που συμμετέχουν στην παραγωγή της φωνής (πνευμονοθωρακικό σύστημα, αναπνευστικό και φωνητήρια όργανα) και το δεύτερο η προετοιμασία των περιοχών αυτών, μέσα από την άσκηση για την καλλιέργεια του προφορικού λόγου.

Αφορά αποκλειστικά ηθοποιούς;

Θα ήταν χρήσιμη πέρα από τους επαγγελματίες που απευθύνονται με τον λόγο τους σε πλήθος ανθρώπων όπως οι ηθοποιοί, οι τραγουδιστές, οι υπάλληλοι τηλεφωνικών εταιρειών, οι δημοσιογράφοι, οι ιερείς, αλλά και σε ανθρώπους που τους ταλαιπωρεί η κακή άρθρωση, κακή προφορά, η κακή χρήση της φωνής, η ταχυλογία, η κακή τοποθέτηση της φωνής τους, ανθρώπους με τραύλισμα ή κακή αναπνοή.

Ποια είναι η διαφορά με τη φωνητική;

Συνήθως με τον όρο φωνητική εννοούμε την ορθοφωνία και την καλλιέργεια της φωνής στο τραγούδι.

Υπάρχει όμως και κλάδος της γλωσσολογίας που μελετά τους ήχους που παράγει ο άνθρωπος όταν μιλάει και που τους ονομάζουμε φθόγγους.

Ποια η σημασία της αναπνοής στην όλη διαδικασία;

Γενικά ήχος παράγεται όταν εκπνέουμε. Κάπου πίσω από το Μήλο του Αδάμ, στο λαρύγγι μας, υπάρχουν οι φωνητικές χορδές. Παίρνουμε ανάσα και ο ατμοσφαιρικός αέρας γεμίζει περισσότερο ή λιγότερο τα πνευμόνια μας. Όταν εκπνέουμε ο αέρας περνά ανάμεσα από τις φωνητικές χορδές και τις διεγείρει, τις κάνει να πάλλονται, να δονούνται. Έτσι δημιουργείται ένα πρωτόλειο ήχου. Αυτός ο ήχος στη συνέχεια διαμορφώνεται χρησιμοποιώντας τα δόντια, τα χείλη, τη γλώσσα, τον ουρανίσκο και ενισχύεται περνώντας από τις διάφορες κοιλότητες και σπήλαια του κρανίου μας τα οποία λειτουργούν ως αντηχεία, ως πολλαπλασιαστές της έντασης της φωνής. Η επιλογή του αντηχείου είναι η επιλογή της λεγόμενης τοποθέτησης της φωνής.

Τώρα όσο περισσότερο αέρα μπορούμε να εισπνεύσουμε, τόσο περισσότερο συνεχόμενο ήχο μπορούμε να παράξουμε. Για να αυξήσουμε τον εισπνεόμενο αέρα και κατά συνέπεια τον εκπνεόμενο χρειάζεται να ενεργοποιήσουμε την κάτω περιοχή των πνευμόνων ( κάτω – εμπρός και κάτω- πίσω), όπου και μεγαλύτερη από την άνω μεριά είναι, αλλά και τα οστά είναι πιο μαλακά και δεν περιορίζουν τους πνεύμονες. Η περιοχή των πνευμόνων διαχωρίζεται από την περιοχή της κοιλιάς, με έναν λεπτό μυ, το διάφραγμα. Τα όρια λοιπόν του χωραφιού που βρίσκονται οι πνεύμονες είναι τα οστά του θώρακα (πάνω, εμπρός και πίσω) και το κάτω όριο είναι ο μυς του διαφράγματος.

Αφού λοιπόν καταφέρουμε να στείλουμε τον αέρα με τη βούλησή μας και στο κάτω μέρος των πνευμόνων, το διάφραγμα καμπυλώνει προς τα κάτω πηγαίνει προς τα κάτω, βυθίζεται προς το κέντρο της γης. Διαστέλλεται, δηλαδή, η περιοχή στο υπογάστριο, τα πλευρά και στους οσφυϊκούς της πλάτης.  Όταν εκπνέουμε πηγαίνει πάλι προς τα πάνω δηλαδή συστέλλεται. Χοντρικά αυτή είναι η λεγόμενη διαφραγματική αναπνοή. Αν καταφέρουμε να ελέγξουμε και το ρυθμό της εκπνοής, τότε μπορούμε να ενισχύσουμε ακόμα περισσότερο την παραγωγή της φωνής.

Ποια είναι τα λάθη που κάνουμε όταν μιλάμε;

Πολλές φορές από αδιαφορία, απροσεξία, τεμπελιά, σφαλερή μίμηση, από πρόθεση, φιλαρέσκεια, άγνοια, σνομπισμό και ιδιωματισμό δημιουργούνται “λάθη” κακής άρθρωσης και κακής προφοράς.  

Έτσι έχουμε αλλοιωμένα σύμφωνα (βλύση-βρύση), καταργημένα σύμφωνα (παωτό-παγωτό), καταργημένες συλλαβές (μάστα- μάλιστα), αλλοιωμένα φωνήματα (ηθοποιός- ηθοποι/ ός), καταργημένα φωνήματα (Το πλάσ’ το μλαρ’- Το πουλάς το μουλάρι). Αυτά για την κακή άρθρωση.

Στην κακή προφορά συνήθως συναντάμε την κατάργηση του υπερωικού ν στις λέξεις που έχουν τα συμπλέγματα μπ, ντ, γκ (φεγκάρι αντί φεν γκάρι, πέντε αντί για πέν ντε, κάμποσοι αντί κάμ μποσοι). Άλλες φορές προσθέτουμε ένα μ ή το υπερωικό ν σε λέξεις που ξεκινούν με τα μπ ντ γκ (νγκαβός, νντουμάνι, μμπαίνω) ή αντικαθιστούμε το ε με το ι και ο με το ου (πιδί – παιδί, προυφουρά- προφορά).

Πολύ συχνά, λόγω κακής τοποθέτησης δημιουργείται ένρινη ή λαρυγγική φωνή με αποτέλεσμα να έχουμε έλλειψη ηχητικών αποχρώσεων και να κουράζεται ο λαιμός προσπαθώντας να το διορθώσουμε.

Από κακή αναπνοή, που είναι επίσης πολύ σύνηθες, προκαλείται σπάσιμο της λέξης ή της φράσης με απότομο σταμάτημα επειδή τελειώνει ο αέρας, αλλάζουμε το ρυθμό μας συμπυκνώνοντας πολλές συλλαβές, προκειμένου να προλάβουμε να ειπωθούν όλα με τα απομεινάρια της ανάσας μας και τέλος καταργούμε τη στίξη από αδυναμία στην εκπνοή με αποτέλεσμα να συγχέονται τα λεγόμενα και να παρουσιάζεται το φαινόμενο της βίας ή ταχυλογίας.

Για πολλούς και διαφορετικούς λόγους γίνεται κακή χρήση της φωνής, δημιουργείται υπερκόπωση των φωνητικών χορδών, με αποτέλεσμα τη βραχνάδα. Τέτοιοι λόγοι μπορεί να είναι η παραγωγή φωνητικού έργου με ερεθισμένο λάρυγγα από ψύξη, ασθένεια, αλόγιστη προσπάθεια, εξάντληση, ατύχημα ακόμα και από φυσικό γνώρισμα του ομιλητή, η ομιλία σε χαμηλότερους ή υψηλότερους τόνους από εκείνους που μπορεί να υποστηρίξει ο ομιλητής, η υπερβολική προσπάθεια αύξησης της έντασης όταν η φωνή έχει τοποθετηθεί ένρινα ή λαρυγγικά, όταν συνεχίζουμε να μιλάμε χωρίς να υπάρχει εκπνοϊκό ρεύμα, ομιλία με μεγάλη διάρκεια και σε χαμηλούς ή υψηλούς τόνους χωρίς αποθέματα αέρα και χωρίς ρύθμιση της εκπνοής.

Τέλος, σε μικρές ηλικίες μια ξαφνική συγκίνηση ή φόβος μπορεί να προκαλέσει βραδυγλωσσία, ενώ από κάποια ψυχική νεύρωση δημιουργείται το τραύλισμα.

Τα περισσότερα από αυτά τα σφάλματα και τα προβλήματα που δημιουργούνται επιλύονται με υπομονή και ασκήσεις που ένας ειδικός θα μπορούσε να μας συμβουλέψει. Τα αποτελέσματα δε, θα φαίνονταν αρκετά γρήγορα, σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και σε διάστημα ενασχόλησης μικρότερο του μήνα. Άλλες πάλι φορές και κυρίως σε προβλήματα που προκαλούνται από κακή χρήση της φωνής τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι πιο επικίνδυνα. Έτσι μια βραχνάδα θα πρέπει να αντιμετωπίζεται στην αρχή σίγουρα με αφωνία και αν η ενόχληση δε φεύγει ή επανεμφανίζεται, η επίσκεψη σε έναν ειδικό ιατρό, φωνίατρο ή ΩΡΛ είναι επιβεβλημένη.

Πότε μπορεί να περιμένει κάποιος διαφορά στην ομιλία του μετά από μαθήματα;

Για κάποιον μυημένο στην ορθοφωνία το βιβλίο του Νίκου Παπακωνσταντίνου θα ήταν ένα πολύ χρήσιμος βοήθημα. Ωστόσο, πάντα είναι χρήσιμος ένας εξωτερικός παρατηρητής – καθοδηγητής καθώς αυτό που ακούμε εμείς όταν μιλάμε, είναι άλλο από αυτό που ακούν οι άλλοι, μιας και ακούμε τον εαυτό μας μέσα από τα φίλτρα του κρανίου και όχι μέσω των μορίων του αέραόπως ένας συνομιλητής μας.

Κάποιος όμως που δεν έχει καμία σχέση με την ορθοφωνία και που επιθυμεί να διορθώσει σφάλματα ή και να βοηθηθεί με την αποκατάσταση της φωνής έπειτα από επέμβαση, καλό θα ήταν να απευθυνθεί σε έναν δάσκαλο αγωγής του προφορικού λόγου,  όπως ο Ορφέας Ζαφειρόπουλος ([email protected]).